Жырау-жыршылы нер

Жырау – эпикалы жырды авторы, рі орындаушысы.Жыршы – сол жыраулардан алан шыармаларды орындаушы. «Жырау» мен «жыршы» сздеріні тбірі бір. «Жыр» деген сз екі маынаны білдіреді:

1) тркі тілдес халытарда кездесетін 7-8 буынды поэтикалы рылым;

2) осы рылымда орындалатын эпикалы жанр. 7-8 буынды лшем суырып-салмалыа ыайлы боландытан аынды пен жыршылы нерде жиі олданылады.

Жыршы халы арсынан шыан арапайым орындаушы ана болса, жырау, керісінше, жан-жаты ызмет атаран дарынды тла. Жыраулар ханны «о олы», кеесшісі болан, ол бкіл халыты мддесін ораан. мірді иын-ыстау кездерінде халыты алдына шыып ткен замандаы батырларды ерлігін мысала келтіріп жырлаан, сол арылы халыа аыл-кеес беріп,ерлік пен бірлікке шаыран. Кей кездерде жыраулар скери олбасшы да болан.

Жырау неріні дамыан кезі – 14-15 асырлар. Бл аза тарихында хандытарыны алыптасан кезі. Кптеген жырауларды есімі сол заманнан бері тарихта саталан, олар Асан айы, азтуан, Бхар жырау, Базар жырау, ашаан, Мрын жырау, Майлыожа жне таы басалары.

Жыраулар мен жыршылар жан-жаты дамыан нер иелері. сіресе, оларды суырып-салмалы шеберлігі, есте сатау ммкіншілігі, актерлы дарыны мен музыкалы абілеті зор. Эпикалы шыарманы орындау тсілі – уендетіп айтылатынжыр (речитатив). Орындау кезінде жыршылар эпосты сюжетіне, кейіпкерлерді мінез-лына арай орындау мнері мен музыкалы уендерді згертіп отырады. Кей кездерде, эпосты мазмнына сйкес кіл айту, жотау, сысу сияты рыпты ндерді де осып отыран.

аза эпосыбатырлар жыры жне трмыс-салт(немесе лирикалы) жыр болып екіге блінеді. Батырлар жырында кбінесе негізгі кейіпкерді ерлігі баяндалады. Алпамыс, обыланды, Ер-Тарын, амбар батыр сияты кейіпкерлер з отанын жаудан ораан, елін басыншылардан азат еткен тлалар. Батырлар жырыиялы ертегілерге сас болып келеді, оларды мазмндары бір жйемен рбиді: екеуінде де бір ла зру болан шал мен кемпірді баласы иялы трде дниеге келеді; ол бала кн сайын емес, саат сайын сіп ер жетеді; батырды сенімді кмекшісі болады (алыдыы, йелі немесе тлпары); соны кмегімен иын жмбатарды шешеді немесе тапсырмаларды орындайды; нтижесінде мратына жетеді. Эпоста батыр нар, арыстан, жолбарыса теестіріледі, жалыз зі сан алуан жауды жееді.

Негізгі кейіпкерді батырлыы, жаумен соысуы лирикалы эпоста да кездеседі, біра трмыс-салт эпосыны негізгі таырыбы батырлы емес, кейіпкерлерді бір біріне деген сіспеншілігі, зара махабаты, шынайы сезімдері («ыз Жібек», «озы Крпеш – Баян Слу», «Слушаш», «Мапал ыз» эпостары).

Аса клемді эпикалы шыармаларбірнеше кн бойы орындалан. Тыдаушыларды назарын стау шін эпосты алдында немесе блімдеріні арасында терме, толау, арнау, сиет, мысал, наыл сз сияты кіші-гірім шыармалар орындалып отыран. Бл шаын шыармаларды мазмны кбінесе философиялы трде болып келеді. Зерттеушілер оларды эпоса дейін пайда болан, жне соны негізін алаан жанр деп есептейді. Біра, бндай шыармалар кзіргі кезде де шыып жргені белгілі. Кзір олар, кбінесе, эпостан блек, жеке шыарма ретінде орындалады.

Крделі эпос пен шаын эпикалы шыармаларды таырыптары, мн-маынасы бірдей болып келеді. Оларды негізгі мазмны – жастара тлім-трбие, лгі-неге беретіннаыл сз, философиялы ой-тжырымдар. Бл шыармаларда жалан дние мен мгілік мір, жасылы пен злымды, адам міріні ндылыымен масат-міндеті сияты таырыптар озалады. («Равновеликость, равноценность краткой песни (толау, терме, сиет, наыл сз, т.б. – П.Ш.) и длительного сказания объясняется тем, что грандиозность последнего соизмерима и тождественна философской углубленности малых жанров. В песне как бы происходит сжатие пространственно-временных параметров сказания, оно как бы «свернуто», -деп жазады А.нанбаева.[2])

Эпикалы жанрлар дстрлі оамда жеке тланы мінез-лын, жалпы дниетанымын алыптастыруа баытталан. Бл шыармаларда атадан балаа мирас болып келген халытырухани байлыы, леуметтік тжірибесі жинаталан. Сондытан жырау-жыршылытыкркем нер деп ана оймай, оны зіндік философия, дстрлі этика, халытыдниетанымы мен тарихы, леуметтік мірді лгісі деп арастыран жн.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Жырау мен жыршы деген кім? Белгілі жырауларды есімін ата.

2. «Жыр» деген сз не маынаны білдіреді?

3. Эпосты андай трлері болады?

4. Шаын эпикалы жанрлар дегеніміз не, оларды атап бер.

5. Батырлар жыры мен лиро-эпикалы жырды мазмны андай?

6. Эпосты дстрлі оамдаы рлі.

Таырып

Аынды нер

 

Аын деп музыка мен поэзияны атар алып жретін, суырып-салмалы абілеті зор нер тласын айтамыз. Аынны негізгі шыармашылы саласы – айтыс. Соан оса, аындар брыны кезде кейбірдет-рыптарды, мысалы, бет ашар, той бастар, ас беру рсімдерін атаран.

«Аын» сзіні шыу тегі мен мн-маынасы туралы зерттеушілерді пікірлері р-трлі. Кейбіреулері оны «нші» деген маынаны білдіретінпарсы тіліндегі «ахунд» сзінен шыарса, басалары суырып-салма маынасында айтылатын «аын» сзімен байланыстырады. Соы кезде зерттеушілер «аын» сзін кне тркі тіліндегі «жабыл, бас сал, жарыс» сияты маыналармен штастырады. алай боланда да, келтірілген анытамалар біріне бірі айшы келмейтіні аны.Олар кзіргі кезде алыптасан аын бейнесін жан-жаты толытыра тседі.

Аын неріні алыптасу кезін зерттеушілер (мысалы, Е.Турсынов, А.Кунанбаева) жыраулы нер пайда болана дейінгі ертерек замана жатызады. Оан длел ретінде келесі деректерді келтіреді:

1) Аындынер еркектер мен йелдергебірдей орта, сондытан аынды нерді алыптасу кезеін патриархатты оама дейін орын алан матриархатты дуірге жатызуа болады. Ал жыраулы нер тек ана еркектерді зырында болан, сондытан ол патриархатты оамны туындысы.

2) Аын з руыны мддесінораан, жырау болсабірнеше рулардан рылан тайпанынемесе бкіл халыты жанашыры болан. Рулы йым – тайпалы бірлестікалыптасана дейінгікне заманны леуметтік рылымы.

3) Аын дстрлі дет-рыптара атысады, соларды кейбіреулерін(мысалы, бет ашар, ас беру рсімін) ткізеді. Жырау дет-рыптар мен рсімдерді атармайды.

4) Аынды нер кне заманны діни нанымы – тотемистік кзараспен байланысты. р аынны з пірі болан. Мысалы, Жамбылды пірі арыстан болса, Сйінбай аынны пірі кк брі. Айтыс кезінде пірілері аындарды олдап жреді. Жыраулы нерде а-жануарлар лемімен байланысты тотемистік кзарас жо.

5) Аынды нерді ертеректе алыптасандыын длелдейтін е басты крсеткіш – айтыс. Алашы заманда йленетін ыз бен жігіт екі руды кілдері ретінде арнайы трде музыкалы-поэтикалы сайыса тсетін. Айтыс кезінде олар з руын мадатап, арсыласын, керісінше, кемітуге тырысан. (Осы туралы А.нанбаева былай дейді: «Айтысы в отдельных своих чертах сохраняют древние черты, которые отражены в преимущественном восхвалении достоинств своего рода и умалении таковых в другом; отсутствие практики состязания между членами одного рода; обширная типология жанров айтыса, ориентированная на участие в нем молодежи брачного возраста; допустимость ритуальной грубости, оскорбительной и невозможной вне рамок айтыса».[3])

Айтыс – екі адамны диалогы, суырып-салма трінде тетін жарыс. Айтысты масаты – арсыласын ткір сзбен, астарлы оймен, дл тауып айтылан теестіру сздер мен бейне сипаттамалары арылы жеу. Жарыс кпшілікті алдында теді, сондытан айтыскерлердіжеімпаздарынанытайтын – сол крермендерді зі. Брыны кезде жеке адамны тадырынемесе ру аралы дау-дамайлар да айтыс арылы шешілген.

рине, айтыс барысында негізгі назар сзді маынасына блінеді, ал музыкалы уен болса, ол мтінді рлеп, безендіріп тратын кмекші рал ретінде абылданады. Дегенмен, сем уен, оны наышына келтіріп орындау, аынны кркем дауысы тыдармандара лкен сер етіп, сзді мн-маынасын жеткізуге лкен септігін тигізеді.

Аынны суырып-салмасы табан астынан шыатын сздер тізбегі сияты боланымен, белгілі бір жйе бойынша рбиді.Ол ш блімнен трады. Бірінші блім –аынны бастауы. Бнда аын жоары дыбыстарды созу арылы з дауысыны зорлыын, семділігін крсетеді, сол арылы тыдармандарды назарын аударады. Бл туралы лы Абай былай деген:

Кбінесе н басы келеді ащы,

«Кел, тыда!» деп згеге болар басшы.

 

Осындай кіріспеден кейінуендетіп айтылатын (речитативтік) негізгі блімде аын зіні барлы нерін, суырып-салмалы шеберлігін арсыласына жаудырады.

Соы, орытынды блім – «оу», «ей», «игигай», «даридай» сияты одаай сздерге айтылатын айырма. Одаай сздерді маынасы болмаандытанайырмада алдыы шепкемузыка тілішыады. Бнда тыдармандарды назары сем уенге аударылады.

Брыны кезде р аынны жеке уені, сарыны болан. Кейбір сарындар зіні семділігіні арасында ел арасына тарап,жеке н ретінде танымал болан(мысалы, Нартай аынны уені,Иса Байзаовты желдірмесі, т.б.).

Ксіби аындармузыкалы аспаптарды (домбыраны, сырнайды) жасы мегерген, йткені табан астынан шыатын суырып-салмаа аспапты тигізетін кмегі зор. Айтыс кезінде лені 7-8 буынды лшемі 11 буына ауысып отырады. Соан байланысты лені уені де згеріп трады. Бндай кездерде аспапты кмегінсіз орындау иын тседі, кейде тіпті ммкін болмайды. Аспапты рлі сіресе шуматарды арасында орындалатын айырма кезінде байалады. Осындай аспапты айырмаларда аынкелесі шумата айтатын ойын, оны сздерін алдын-ала жобалап алады. Сондытан музыкалы аспаптажасы ойнау – ксіби аындара ойылатын талаптарды бірі.

Дауысы сем аындарды репертуры да ке болан. Бндай аындар суырып-салма айтысымен атар, халы ндерін, сал-серілерді шыармаларын, жырау-жыршыларды толаулары мен термелерін орындап танымал болан.

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Аын деген кім, бл сзді шыу тегі неде?

2. Аынды нерді кнелігін длелдейтін деректер.

3. Айтыс деген не? Аынны суырып-салмасы немен ерекшеленеді?

4. «Сарын» деген не?

 

 

Таырып