Мірі мен шыармашылы жолы

Дулеткерей 1820 жылы дниеге келген. Оны ары тегі азаты асйектер табынан шыан. Атасы Абылхайыр хан 1723-1748 жылдары Кіші жзді билеген. кесі Шыай мен оны аасы Бкей 18 асырды аяында Еділ мен Жайыты арасына кшіп барып, сонда Бкей ордасын ран. Бкей хан айтыс боланнанкейін бл орданы Шыай басаран. Дулеткерей алты жаса толмай кесінен айырылады, сондытан рі арай аасы слтан Медігерей Бкейхановты йінде трбиеленеді. Бкейханны рпатары сол кездегіе білімді адамдар болан. Медігерей де з балаларына жоары дрежелі білім беруге тырысан. Мысалы, Длеткерейді аасы шаали орыс тілімен оса француз, араб, парсы, трік, татар тілін жетік білген. Онымен бірге трбие алан Дулеткерей де осындай білімді болуы бден ммкін.

Дулеткерейді музыкалы абілеті жас кезінен-а байала бастайды. Ол кішкентай кезінде слтанны шаыруымен келген аза аындары мен кйшілерді йып тыдайтын. Соларды ішінде Дулеткерейді ерекше тебіренткен Мсірлі кйшіні орындаушылы шеберлігі еді. Мсірлі арылы ол Арыназы, Жантре, ренжан сияты ататы кйшілерді шыармаларымен танысады. Біра Дулеткерейді келешекте ру басшысы болады деп кздеген Медігерей оны музыкамен айналасуына аса мн бермейді.

Кейбір тарихи деректерге араанда, Дулеткерей орыс халыны классикалы музыкасымен де таныс болан. Бндай музыканы ол Жгір ханны сарайында естуі ммкін, йткені Жгір хан музыканы те жасы крген, йінде рояль стаан, сол рояльда оны жбайы жне Ресейден арнайы шаырылан ртістер ойнаан.

1830 жылдарды ортасында батыс азастан ірінде Исатай Тайманов пен Махамбет темісов басаран лкен лт азатты ктеріліс болды. Ктеріліс басылан со орыс патшалыы Бкей хандыын жойып, барлы билікті з олына алады. Сол лкені генерал-губернаторыбоп Жгір хан таайындалады, енді оан бкіл орта жз баынатын болады. Осы саяси згерістерден кейін арапайым халы екі жатан ыспаа тседі: бір жаынан орыс патшалыына салы тлеуге міндетті болса, екінші жаынан жергілікті бай мен слтандарды анауына тап болады. Осыан ку болан Длеткерей Ноай руыны басшысы болып тран кезінде зіне туелді адамдарды жадайын жеілдетуге тырысады.

Осы жылдары Дулеткерей ауыл аралап кптеген домбырашылармен, нші-аындармен кездеседі, орыс жне шет ел халытарыны зиялыларымен танысады (мысалы, суретші Р.Чередеев, француз саяхатшысы Паули).

1859 жылы Дулеткерей аза делегациясыны рамында Петербор аласына барып орыс патшасы ІІ Александрды таа отыру рсіміне атысады. Ресей астанасында екі апта болып театр мен концерттерге барады, сол арылы орыс мдениетімен жаыныра танысады.

Длеткерейді міріндегі еркеше оиаларды бірі –лы кйші рманазымен кездесуіболды. Кездесу кезінде олар бір біріне з кйлерін орындайды. рманазыны орындаушылы шеберлігі Дулеткерейге лкен сер алдырды. Дулеткерей зіні жоары ызметтік лауазымын пайдаланып рманазыны билік кілдеріні удалауынан орап, кмек крсете бастайды.

міріні соы жылдарында Дулеткерей зіні білімі мен тжірибесін жас орындаушылара беруге тырысады. Шкірттері оны рметтеп «Бапас» (ке) деп атайды. Соларды арасында кейін атаы шыан домбырашылар – Баламайсан, лікей, Маар, Трып, Салауаткерей, Сейтек, Науша Бкейханов, али Жантілеуов. Дулеткерейді музыкалы мрасы осы шкіртеріні арасында бізді заманымыза жетіп отыр.

Дулеткерейді шыармашылы жолын ш кезеге блуге болады. Бірінші кезеі – 1840-50 жылдар, бл кезде ол «ыз Ажеле», «ос ала», «оыр», «Желдірме», «Ысырма», «ос ішек» деген алашы кйлерін шыаран. Бл кйлер рылымы жаынан арапайым, мазмны жеіл, орындауы ыайлы, сол себепті халы кйлеріне жаын болып келген. Кейбіреулерінде орындаушылы тсілдерді арнайы дістері олданылан. Мысалы, «ос ішекте» негізгі уен екі ішекте алма кезек жріп отырады. Осыан сас тсіл «Ысырма» кйінде де кездеседі.

Кркемдік сапасы жаынан жоары дегейде тран «Блбл», «ара ожа», «Салы лген», «Мды ыз», «Жмабике» сияты кйлерін Дулеткерейді шыармашылы жолыны екінші кезеіне жатызуа болады. Академик А.Жбановты айтуынша, «Блбл» кйі рманазы мен Дулеткерейді кездесуі кезінде дниеге келген. Бл кйді алаш рет нотаа тсірген А.Затаевич былай деп жазады: «Великолепный образчик большого народного искусства! Пьеса необычайной поэзии и картинности, с ее задумчивыми речитативами чисто восточного характера, возникающими на мягком, колеблющемся фоне ровных триолей вступления и интерлюдий! Какие вспышки темперамента! И какое упоение красотами южной ночи – «соловьиной» без пустого и внешнего звукоподражания! Вещь, насыщенная волнующим содержанием, точно сказка Шехерезады...».[11]

Осы кездегі ерекше кйлеріні бірі – «Салы лген». Оны Дулеткерей мезгілсіз айтыс болан айын інісі Салы Бабаджановты рухына арнаан. Мраат деректерінесйенсек, Салы з заманындаы аса білімді, зиялы адамдарды бірі болан. Ол лы алым-аартушы Шоан Улиханов сияты Орынбор кадет корпусын бітірген, хорунжи скери атаы болан,ылыми ебектері шін Ресей жарафиялы оамыны мшелігіне абылданан.Саяси-леуметтік кзарасы жаынан аартушы-демократ болан. Дулеткерей інісін ерекше рметтеп, оан лкен міт артан, біра белгісіз жадайлармен ол кенеттен айтыс болады. «Салы лген» - Даулеткерейді е айылы кйлеріні бірі.

Дулеткерей шыармашылыыны соы кезеіндегі кйлер философиялы таырыптара арналан. «Топан», «Тартыс кй», «Жігер», «Шолта», «Кролы» сияты шыармаларында мгілік мір мен жалан дние, нер мен дарынды тланы оамдаы рлі туралы мселелер кзалады. Сондай кйлерді бірі - «Жігер» туралы ататы фольклор зерттеушісі А.Затаевич былай дейді: «Откуда только это название: «Жигер», т.е. Энергия? Если это и в самом деле – энергия, то не действенная и наступательная, а, если можно так выразиться, статическая, т.е. оказывающаяся в самом характере выражения мужественного и величаво скорбного раздумья и характеризуюшая скрытую мощь страждущей души».[12] Мааласыны соында ол «Жігерді» П.Чайковскийді Патетикалы симфониясыны азалы 4-ші блімімен салыстырады. Кейін А.Затаевичті бл пікірі ататы аза композиторы.Жбанованы «Жігер» деп аталатын симфониясында жзеге асанай болды. Сйтіп лы кйшіні музыкалы мрасы кзіргі замандаы симфония жанрында з жаласын тауып, лтты нерді рі арай дамуына септігін тигізді.

 

Ос ала

Бл кй Дулеткерейді е танымал шыармаларыны бірі. Академик А.Жбановты пікірінше, кйді бірыай ыраымен жоары-тмен «теселіп» тратын уені ызды жрісі мен мойнындаы аласыны шайалысын бейнелейді.

Кйді трт тактіден тратын ыса арапайым бас буынынан кейін негізгі уені басталады. Бл таырып рі арай ешандай згеріссіз жоары кварта биіктігінде айталанады.

Келесі блім – кйді шарытау шегі. Бл блім, Дулеткерейді баса кйлеріндегідей, кіші сааны шеберінен аспайды. Кйді соында негізгі уен алашы дыбыс биіктігінде толы трінде айталанады.

Расында да, «ос аланы» сем уені мен «теселген» ыраытыдармандарды кз алдына слу ызды нзік жрісін елестеткендей болады. Сондытан болар, бл кй кзіргі кезде р-трлі билерді ойылымдарында олданылып жр.

Даша

Дулеткерейді шыармашылыында йел бейнесіне арналан кйлер аз емес. Соларды бірі – «даша». Бл кй зіні кілді, а жарын, сем музыкасымен отан жртшылыыны ана емес, шетел тыдармандарыны да сйікті шыармасына айналды.

Кй дстрлі бас буынмен ашылады, кейін бл блімшыарманы басынан аяына дейін бірнеше рет айталанып отырады.Орта буын блімінде жретін уені ке клемді, ыраы біралыпты, мазмны жаынан кілді, ойнаы болып келеді:

Келесі блім – саа, ол кйді шарытау шегі. Саа екі рет айталанады, бірінші рет ысартылан трде берілсе, екінші рет толы трінде жргізіледі.

Ткпе кйлерді траты блімдеріні бірі - «трт перне». Дстр бойынша ол сааа дейін жруі керек. Біра Дулеткерей бл жолы оларды орындарын ауыстырып, сол арылы ерекше композициялы рылыма ол жеткізді.

 

ыз Ажеле

 

«ыз Ажеле»– йелдер бейнесіне арналан шыармаларды ішіндегі е жетік, жоары ксіби дрежедегі кй. Ол зіні сем уенімен, рылымыны мінсіздігімен тыдармандарды сйікті шыармасына айналды.

Кйді рылымындаткпе кй дстріндегі барлы блімдер амтылан. ысаша келген бас буыннан кейін орта буын блімінде кйді негізгі уені басталады. Бл ке ауымды уен бірнеше блшектерден ралан, оларды райсысы бас буыннан алынан траты ырапен аяталып отырады.

 

Келесі, «сиb-фа» биіктігінде жретін блім – трт перне. Оны негізгі міндеті – кйді рдісін жаа дыбыстар кеістігіне ктеру.

Шыарманы шарытау блімі (саасы) шаын, жинаы. Саадан кейін жретін орытынды блімде кйді негізгі уені таы бір рет айталанады.

«ыз Ажеле» кйі, «ос ала» сияты, сем уенімен бірге би ыраымен де ерекшеленеді.Жалпы, би ыраын Дулеткерей шыармашылыыныалашы кезеінде туындаанкйлерге тн ерекшелік деп айтуа болады.

Салы лген

Бл Дулеткерейді е айылы, млышыармасы. Кйді жанрын жотау деп белгілеуге болады. Біра оны рыпты Жотау ндерімен тікелей байланысы жо. «Салы лген» - жотау жанрыныаспапты трі. Кй жеке адамны айысымен бірге жалпы адамзата атысты философиялы мселелерді озайды.

Кйде ке ауымды уен жо. Оны музыкасы «Са-лы л-ген» сздеріні буын ыратарына сйкес ыса блшектерден ралан.Кйді зарлы, млы мазмны бас буын блімінен-а байала бастайды:

 

Кйді бірімен бірі жаласып жатан блімдерін жеке ажыратып крсету иын. Трт лесті ыратан тратын ыса уендер бір біріне тізбектеліп р трлі биіктіктерде еркін жріп отырады.

 

Музыканы рбуі бара-бара зіні е биік дрежесіне жетеді. Бл кйді саасы. детте, кйлерді музыкалы мазмныны шиеленісуі оны шарытау шегіне сйкес келеді. Біра «Салы лгенде» бндай сйкестік байалмайды. Кйді е айылы, зарлы жері саадан кейін айталанан орта буын блімінде орналасан. Бл жерде уенні сазды бояуыминормен«оюланып», тмен арай баытталан фригиялы дыбыстар атары арылымузыканы зарлы нін кшейте тседі:

Жалпы, «Салы лген» кйі тыдармандара ауыр сер алдырады. Сондытан болар, ол концерттік сахналарда, радио мен теледидарда аз орындалады.

 

 

Сратар мен тапсырмалар

 

1. Дулеткерейді шыармашылыына жалпы сипаттама бер.

2. Кйшіні мірбаяны.

3. Дулеткерей шыармашылыыны кезедері.

4. «ос ала», «ыз Ажеле», «Салы лген» кйлеріне мінездеме бер.

5. Осы кйлерден зінділер ойна.

Таырып

Дина (1861-1955)

 

лы рманазыны сйікті шкірті, ататы суырып-салма домбырашы, дарынды кйші-композитор Дина Нрпейісованы есімі дстрлі аза музыка мдениетінде ерекше орын алады. Ол асырлар бойы алыптасан домбыра нерін бізді заманымыза жеткізген орындаушыларды бірі. Сондытан Динаны шыармашылы жолын ткен мен бгінді, домбыра музыкасыны классикалы дстрі мен кзіргі заманды байланыстыратын тпелі кезе деуге болады. Бл кезе кптеген тарихи-леуметтік оиаларатолы болды, соларды ішіндегі асамаыздылары – 1916 жылы лт азатты озалыс, Октябрь социалистік революциясы, лы отан соысы, соыстан кейінгі мдени-шаруашылы рылыс.

зіні нерлік жолын сйікті стаздарыны арасында бастаан Дина аталан оиаларды брін басынан ткізіп, домбыра неріні классикалы дстрін кзіргі заман домбырашыларына олма-ол статты. Динаны орындауында рманазы, Дулеткерей т.б. кйшілерді шыармаларымен оса, зініде кйлері нтаспалара жазылып алынды. Сол арылы біз батыс азастан домбыра неріні е биік туындаларына ол жеткізе алды.

Динаны мірінде р-трлі иыншылытар кп болды. Біра солара арамастан ол зіні «ескі досы»- домбырасын ешашан тастаан емес. міріні соына дейін орындаушылы дрежесін жетілдіріп, домбыра неріні ол жетпес биігіне жетті. Соны айаы –Динаны халы арасында «домбыраны Жамбылы» атануы.