Лекция 4 Экологиялы жйелер 1.Экологиялы жйелер.Экологиялы жйе анытамасы. 2. Биоэкологияны негізгі задары

Лекция 3 Экологияадаы баса алымдарды ебегі

оршаан ортаны крделі проблемаларын зерттейтін, ылыми трыдан сыныстар жасайтын ылым саласы соы жылдары экология деп аталып жр. Ол гректі «оikos» - й, мекен, трын жер, жне «logos»- білім, ылым, зерттеу деген екі сзінен ралан. Экология барлы тірі организмдерді, оларды тратын «йін», «мекен- жайын» жне сол «йді» труа олайлы ету шін атаратын міндетті зерттейді. Экология - белгілі бір ортада тратын организмдерді зерттейтін,оларды баса организмдермен жне оршаан ортамен араатынастарын анытап, жиынты орытынды жасайтын ылым. Сондытан экология оршаан ортаны сатауды ылыми негізі болып саналады. Е алаш экология деген сзді пайдаланан Генрих Девид Тюро. Ол 1858 жылы атар айыны бірінші жлдызында бір досына «Гоар мырза лі Конкордта, ботаника жне экология мен айналысуда» деп жазан болатын. Экологияны ылыма бірінші болып енгізген белгілі табиат зерттеушісі, дрігер, аса дарынды неміс алымы Э.Геккель. Ол ылыма кптеген жаа сздер, ымдар осты, соны брі экология. 1869 жылы Э.Геккель экологияа мынадай анытама берді: Экология табиатты экономикасын білу, сонымен атар тірі организмдерді осы ортадаы баса органикалы жне органикалы емес заттарды араатынасын, сімдіктер мен жануарларды, оларды достары мен жауларыны бір-бірімен байланысын зерттеу. ысартып айтанда, экология Ч.Дарвин « мір сру шін крес жадайлары» деген табиаттаы иын байланыстар мен араатынастарды зерттейтін ылым. Э.Геккель экологияны табиаттану ылымдарына жатызады. Біра, ол тірі организмдерді тр-тусін белгілеп топа блу шін зерттемейді, оларды мір сру жадайын, оамны сіп-нуінде табиатты алатын орнын білу шін зерттейді. Оны стіне табиатты экономикасын білудіде масат етеді. Сондытан экологияны тек табиаттану ылымдары атарына жатызу дрыс емес. Табиат экономикасы, адамдармен табиатты араатынасын, оамны экономикалы жадайын зерттейтін ылым оамды ылымдар атарына да осылуа тиіс. Э.Геккельден кейінгі кптеген алымдар экологияны анытамаларын беріп, оны баса ылымдардан айырмашылыын крсетуге тырысты. 1920 жылы Ф.Клементс (АШ) экологияны бірге мір сретін трлі сімдіктер мен жануарлар туралы ылым; 1937 жылы Ч.Элтон (лыбритания) экологияны жануарларды жаратылу тарихын, оларды леуметтік жне экономикалы орнын зерттейтін ылым; 1959 жылы Х.Б.Одум (АШ) экология табиатты рылысы мен атаратын міндетін білу туралы ылым; 1972 жылы С.С.Шварц (брыны Советтер Одаы) экология сімдіктер мен жануарларды табии ортада мір сру задарын зерттейтін ылым; 1975 жылы Р.Дажо (Франция) экология тірі организмдерді мір сру жадайларын, организм мен ортаны зара байланыстарын зерттейтін ылым деп крсеткен болатын. Экологиялы мселелерді зерттеуге азастан алымдары да кптеген зерттеулер жариялап, оу ралдарын шыарып, з лестерін осып келеді. Бл салада аза тілінде басылып шыарылан кітаптар аз емес. Дегенменде бл зерттеуі бітпейтін, анытауы таусылмайтын, кнбе-кн жаадан талап оятын таырып. азіргі кезде кптеген алымдар келіскен анытама мынау: Экология – оршаан ортаны орауды ылыми негізі, тірі организмдерді мір сру жадайларын, оларды зара атынастарын, табии ортамен байланыстарын зерттейтін ылым.

Тіршілікті йымдасу дрежесі мен негізгі задылытары биологиялы жйеге келтірілген. Онда тіршілік са, кзге ілінбейтін нышаннан бастап, бірте- бірте ірілене береді. Жйені лгісі былай: Ген ( тым уалауды бастапы нышаны) – клетка- дене мшесі- тірі дене – популяция ( бір трлі организмдер тобы) – сообщества (бірге мір сретін трлі организмдер тобы). Тірі организмдерді генасы мен клеткасын зерттеу арылы мысалы, медицина ылымы, денені немесе денені жеке мшелерін трлі ауру – сыраудан емдейді, Ал биологиялы жйені денеден жоары сатысын зерттеуге гена мен клетка дрежесі жеткіліксіз. Жйені жоары сатысы болып саналатын популяция мен сообществаны экология зерттейді. Бірге мір сретін трлі организмдер мен олоарды оршаан табии орта ажырамайтын байланыста жне траты араатынаста болады. Тірі организмдер бірге мір сретін, зара жне табиатты лі (абиотикалы) блектерімен арым атыныс жасайтын, жанды жне жансыз блшектері арасында заттар айналымы болып тратын ортаны экологиялы жйе деп атайды. Экологиялы жйе тіршілікке ажетті жанды жне жансыз табиаттан тратын боландытан ол табиатты рамыны негізі болып есептеледі де, барлы ылыми зерттеулер экологиялы жйеден басталады. Экологиялы жйе клемі жаынан трлі болып, кішкентай шалшы суда, лкен орманда жеке жйе атарына жатуы ммкін. Кршілес орналасан экожйелер арасында белгілі алыптасан байланыстар мен зат айналымы болып трады. Біра ашанда болса жйе ішіндегі байланыс пен зат айналымынан кп кем болады. Мысала кл мен орман экожйелері арасындаы байланыс пен зат айналымын алып арауа болады. Орманда шппен оректенетін жануарлар, оларды азы ететін жыртыш адар, зара тыыз байланыстары бар са организмдер (бактериялар, саыраулатар, рт- мырсалар т.б) мір среді. Сондай байланыстар клдеде бар. Ондпы фитопланктондар (су абатында «алып» жретін са сімдіктер, негізінен микроскоппен крінетін балдырлар) мен зоопланктондар (су абатында мір сретін са жндіктер) оректенеді.Оларды балытар, балыты су жануарлары мен жыртыш балытар жеп кн креді. Былай алып араанда орман мен кл арасында байланыс жо сияты. Біра, шынында олай емес. Кзде жапыратар урап желмен кл суына тсіп, шірігеннен кейін судаы жндіктерге орек болады. Суда мірге келген жндіктер се келе рлыа шыып орман трынына айналады. Экологиялы жйелер арасында бекітілген шекара болмаан со, жеке жйелерді ерекшеліктері бірте- бірте азайып, араласып, келесі жйеге тн асиеттермен ауысып жатады. Осындай екі экожйе арасындаы ауыспалы айматы ЭКОТОН деп атайды.