К.Р. Попперді сыншыл рационализмі.

Поппер Карл Раймунд(1902-1994 жж.) – британды философ. Австрияда дниеге келді, уелі физика, математика мен психологияны содан кейін философияны Вена университетінде мегерген, 1937-1945 жж. Жаа Зеландияда философиядан дріс оыан, кейін 1945 ж. Лондонны экономика мен саяси ылымдар мектебінде профессор, логикадан дріс оыан, 1949-1969 жж. сол мектепте логика мен ылым методологиясыны профессоры. Вена жымын дискуссияларына атысан, оны бадарламасына сынау жасаан; 1946 ж. бастап, зіні шкірттерімен бірге ылым философиясында сышыл рационализм аталатын жаа баытты алыптастыран. Попперді шкірттеріні атарына кіретіндер: Лакатос, Фейерабенд, Агасси, Уоткинс, У. Бартли т.б. Попперді пікірінше, сынау ылымны негізгі дісі жне алымны детіні негізгі рационалды стратегиясы.

Попперді кзарасын 20 . басында физикадаы жаа теориялар, логикалы позитивизмні идеялары, кантианшылдытар /Нильсон/ згертті. зіні сыншыл рационализм атты философиялы концепциясын неопозитивизімге антитеза ретінде растырды: верификацияны орнына демаркацияны; индуктивизімге арсы болды; демаркацияны дісі – фальсификация /брін жоа келтіру/.

Карл Попперді методологиялы идеялары батыс философиясында – сыншыл рационализм - йгілі баытты негізін алыптастырды. Рационализм ылыми білімні мінездемесі жне зерттеу процесінде алымдарды ызмет деті ретінде айын. Сыншыл рационализімні жарияланан принциптеріне компромиссіз сынау, білімні принципиалды гипотетикаландырыуы жатады, себебі, абсолюттік аиатты иелігіне шабыт беретін рационалдылысыз жадай.

Попперді неопозитивистік дстрмен байланыстырады, біра Витгенштейн сияты ол Вена жымыны ызметіне атысы жо. «зімні сынаушылырыма жауап» лде «мірбаяным» атты шыармасында ол осы мселені анытайды; Отто Нейрат Попперді Вена жымыны ресми оппоненті деген. Аналитиктара арсы ол зіні бадарламасыны мні туралы былай деген: «Сзбен маыналарды азбаламай, сыналан теориялармен оларды дылыын анытаумыз керек».

К. Попперді, ылым философияны кілі ретінде назарын ылыми білімні су мселесіне аударады. Бірінші шешім адамы ретінде ол демаркацияны – ылымды ылым еместен ажыратуды сынады. «Демаркация» термині Поппер ылымны шекарасын анытауа енгізген. «Мен ылым мен ылым еместі аралыын крсеткім келді, себебі, ылым кп жадайда ателеседі, ал ылым емес кездейсотыта аиата рынуы ммкін». Демаркация мселесі /блу, ажырату/ ылымды иррационалды аыздар мен квазиылыми былыстардан, экзистенциалды, идеологиялы атпарлардан босатуа арналан. Біра, демаркация ке маынасында эмпириялы ылымдарды математика, логика мен метафизикадан блу млшерлерді іздеу. Демаркация белгісі аиатты лде жаланды атынастыра теделмейді, ол тек ылымны наты аймаа атысын білдіреді. Индуктивті логика демаркация белгісіні ерекшелігі мен лайытыын анытамайды. Поппер атуынша: «демаркация белгісін келісім лде конвенцияны сынуы деп тсіну керек».

ылыми лшемні е лсіз нктесі – тжірибелік тексеру – олда жетілмеген. Яни, теорияны длелдемейтін де фактілер кездеседі.

Л. Витгенштейннен келесі пікір жалас алады, р ылымдылыа атысты теория фактілерге /протоколды пікірге/ сйенеді, жне тжірибені нтижесі болады. Ал Поппер таза баылауды маынасыздыын, лде наты, баылау тек тандамалы жне масатты деп жариялаан. Сйтіп, ол аны жариялаан: «Теорияны ылыми статусыны белгісі оны фальсификациялануы мен жоа келтірілуі...». р жасы, жетілген теория тиым салады, теорияны тиым салуы кп болса, ол жетілген, баса теориямен жоа келтірітіруі тек бір стте.

Баса жаынан араса, Л. Витгенштейінні баылаудын стемді шешімімен келіссек, тжірибелік білім теорияны аиатты екендігіне толы негіз болалмайды, себебі, тек бір факт арылы теорияны жоа келтіруге болады. Дстрлі мысал: биологтарды пікірінше, аулар тек а тсті деп саналан, Австралияда ара тстілер кездескенше дейін.

Осылара назарын аударып, Карл Поппер верификацияны альтернативасы деп теорияны принципиалды трде жоа шыаруды, оны фальсификациясын сынады. Осы жадайда, ылыми деп соы аиат деп жарияланан емес, жоа келтірілгенді санаймыз. ылыми емес рылыстар /осымша метафизикада/ фальсифицияландырылаты ылыми теориялар араанда жоа келтірілмейді, себебі, жоа келтіру эмпириялы, тжірибеге негізделген білімді длелдейді, яни, оны ылымдылыын, фактілермен байланысын. ылымдылыты идеалынан алша ылыми емес концепциялар мнінде жоа келтірілмейді. Оны ешандай факт жоа келтірмейді, себебі, ол фактілермен жмыс жасамайды. Поппер зі осыны тсініп, жазан: «Мені білім теориясынна деген атысым революционды болансон, сол себепте, мен ойламаандай, абылдауда иынды тудырды».

Оны пікірінше, ылым мен рационалдылы тоталитарлы иррационалдылыты рухыны арсы болатын негіз. Демаркация мен фальсифицияландыру идеясы – оан лемде ата келген жетістіктер. Фальсифицияландыру принципі верификация принципіне альтернативаны растырады жне бірінші позитивистермен оралатын индуктивизм принципіне сынау тудырады. Индуктивизімге арсы Поппер эмпириялы бадарламаларды рационалды растырылан схемалар стемді ылыми зерттеуді гипотетикалы-дедуктивтік моделін сынады. Эмпириялы бадарламалар здері конвенционалды трде абылданан эмпириялы негізге ара сйейді. Сйтіп Поппер Вена жымыны исан эмпиризімінен бет брады. Ол зерттеуді теориялы пен эмпириялы дегейлеріні тедігімен байланысын рсетуге тырысты.

Фальсифицияландырылу теориясы 1965 ж. Лондон коллоквиумінде жарияланды, келесі бірнеше жылдар Еуропа мен оны шеберінен тыс ылым философиясыны пікір-таласыны орталы таырыбы болды. Кмнсіз, фаллибилизм туралы тныш рет айтан Ч. Пирс /1839-1914 жж./, біра артикуляциаландырылан доктринаа К. Поппер зіні «ылыми білімні суі мен логикасы» атты шыармасында /1934 ж./ айналдырды. Фаллибилизімді тек 60-шы ж. олдана бастады. Попперниандік озалыса кіргендер: Дж. Агасси, Дж. Уоткинс, Дж. Фрезер.

Поппер зіні фальсифицияландыру концепциясын келесі тжырымнан бастайды – теориялы білім шамамен болжамды, ол ателікке рынады. ылыми білімні суі ылыми гипотезаларды сынуы мен жоа келтіруді негіздейтін процесс. Соысы фаллибилизм принципінде бейнеленеді. Поппер сенеді, анша тексерістен тседе ылыми теориялар ателесуі ммкін, оларды ммкіндігі нлге жаын. Басаша айытанда, теорияларды брі ате деп ателесуге болмайды. Сонымен бірге ол зіні жаымды принципін ылым философиясыны идеялы аымдарыны контекстіне оюа тырысты. Конвенциялы пікір бойынша табиат задарын баылаумен фальсифицияландыруа болмайды жне жйелерді фальсифициландырылан лде фальсифиландырылмайтыа блуге болмайды, бндай блініс анысыз деп тжырымдайды. Сйтіп, осы принциптін тсіндіруінде кейбір озалыс бар.

Фальсификация» термині теорияа арсы келетін эмпириялы фактілер арылы теорияны жоа келтіру деген маынаны білдіреді. Фальсифицияландыру дегеніміз р ылыми теорияны фальсификацияа ашытыы. «Фальсифицияландыру дегеніміз теория оны длелдейтін, яни, дедукция арылы тжырымдалынатын тек эмпириялы фактілермен бірге емес, сонымен атар, теорияа арсы, лі белгісіз эмпириялы куландырылмаан потенциалды фальсификаторлар тобы. «Теория «эмпирикалы» лде «фальсифицияландырылатын» деп аталады, ол екі класс ммкіндігінн, негізгі пікірлерді ек уыссыз подкласса блсе: бірінші, зімен сйкес емес, зіне лайы емес негізгі пікірлер классы; екінші, зіне арсы емес, зі «жіберетін» негізгі пікірліеді классы». Осы анытаманы наты айытса, теория фальсифицияландырылады, оны потенциалды фальсификаторларды классы уысты /бос/ болмаса.

Алашы «ияли фальсификационизімнен» /тжірибемен жоа келтірілген гипотезалар тсіп алады/ фальсификацинизімді жетілдіруге озалыс /териялар састы арылы тексеріледі жне жасы длелделген теориялар тсіп алмай баса продуктивті фактілермен тсіндірілген теориялара/. Бл жерде жаа ыма сраныс бетке шыады – корроборация, яни, теорияны ммкіндігін ктермейтін, оны фальсифициаландыруын бзбайтын длел. Теория корроборияландырылан деп саналады, одан эмпириялы куліктер жиналса. Баса те жадайларда теория корроборияландырылган деп саналады: 1. потенциалды фальсификаторлар классы ке болса; 2. атал тексрістен, яни, иын, ктпеген эмпириялы кулікпен – абылданан теорияларды фальсифицияландыратын гипотезаларды абылдау».

Поппер ылыми білімні суін жалпы лемдік эволюциялы процессті наты оиасы дейді. зіні эволюциялы эпистемологиясын индуктивистік дстрмен пікір таласта дамытан. ылыми теориялар индуктивтік процесстер арылы рылмайды. Бізді аылымыз tabula rasa емес. Поппер болжамсыз жне идеяларды «иррационалды» инъекциясын абылдайды. Оан атысты таы бір пікір – методология эволюцияа арсы асиеттерді иесі, себебі, ылыми методология ылыми білімні унификациясыны /бірлігіне/ келеді, ал эволюциялы процесс кп трлікке келеді. Сол себепте, Попперді методологиясы эволюциялыты аналогі, згеру, іріктеу, бекіту анытамаларды олданады.

К. Попперді эпистемологиялы позициясын кумулятивизімні стандарттарына арсы деп баалайды. Оны пікірінше, ылымны масаты траты трде зін жаарту. ылым мселеден басталады, ылыми теория ылыми білімні суіне осатын лесі – жаа мселерді тудыру. Алашы Поппер шін антикумулятивизм трізді, яни, ылымда жоа келтірілген теорияларды сатау.

Сйтіп, Поппер кумулятивтік метолологияда алыптасан бірізгілік принципті жоа келтіреді. ылыма ешандай даму ізгілік трізді емес, р жаа теория жаа сызыты жаратады. ылым тарихы «тарихи преценденттерді» жиынтыы. Попперді эпистемологиясыны соы нсауына антикумулятивистік емес, кумулятивистік емес позиция /бірізгілік пен зілісті абылдайды/ трізді.

Сынау жалпы маынасындакерісінші байланыс, яни, алашы шарттара, негіздерге, теория мен идеялара, тжырыммен принциптерге назар аудару режимінде рефлексияландыру абілеті. Сынау принципиалды трде зіндік позиция контраргументтермен жоа шыарылса, яни, оларды жоа шыару. «...р сынау тбінде р-трлі айшылы пен сйкессіздікті крсету, ылыми прогресс айшылыты тек айындау емес жоюшылы. айшылы ылымды прогресске келетін тсіл».

Біра, сыншылды сынылан идеяларды орау мен длелдеу, соны жасауа аргументтерді іздеу. Сынау аргументация жйесіндегі кілдермен «диалог» пен «полилога» атысу. Сол асиетінде ол плюралды.

Дж. Сороспен келесі сздер айтылан: «Брі ммкін болу керек, лі длелденбей, тбінде ммкін емес. Оны мен ойлауды сынау типі деп атаймын». Тандау р-ашанда жарияланан ережелерді механикалы осымшасын емес, траты сынау анализге сраныс жасайды. Ойлауды сынау типінде абстракциялар маызды орын алады. Латынша абстракция ол аландау болса, ал шыарып алу зіні сапасында реалдылыты арапайым трге айналдырады, біра ойлауды абылданан ралы болады. Абстракциялы рылыстын интерпретациясы осымша мселелер тудырады. Аыл реалдылытан алшатаса, абстракцияларды «згеше толы» мірмен жаратылан мселелрді тнірігіне жеткісі келеді. Тбінде, ойлауды жоары дегейіне дейін жетіп, реалды мір мселелері мен коллизиясынан «шып» кетеді. Жерге тсу шін, сыншыл ойлау абстракциялы категорияларды байланысыны баса интерпретациясына іліну ажет, олар реалдыта максималды трде адекватты болады. Ойлауды сынау трі интерпретацияларды р-трлі ммкін жадайларын сынады.

Рационалдылыты сапасы сынауды асиеті ретінде масатты, іс-рекетті, нтижені лде байланыс процессті анытыы мен тсінігін негіздейді. Сынау рационализімні пафосы эмпиризімге арсы болуда емес. Керісінше, реалды эмпириялы жадайлар анализге жне сынауа назар срайды. Сыншыл рационализм ирационализімге айшы. Рационалдылыты стандарты индивидтерді іс-рекет ресурсына атысты жинасыздыты абылдамайды. Рационалды дние тсінігіні негізінде оптималдылы жатыр.

Кант пен Гегельді шыармаларында біз рационалдылы анытамасыны шегіні суін байаймыз. Гегельге мына сздер трізді: «Аылдыны брін біз атар мистикалы деп санауымыз ажет, себебі, ол аыла симайтын жне жетілмейтін боландытан емес аыл-парасатты шегінен шыатындыы». Поппер айытандай, Гегель аылды табиатында з-зіне айшылы жатыр дейді. Адам абілеттері емес, рационалдылыты зіні мні бізді айшылытар мен антиномиялармен жмыс жасауа мжбрлейді. Антиномиялылы, Гегельді пікірінше, ол аыл арылы дамып жатан тсіл.

азіргі жадайда рационалдылыты мселесін талылау иын жадайа жатады, себебі, рационалды баытталан теориялар баса табиаты бар элементтерді кіргізеді – рационалдылытан тыс, дылы, идеологиялы, экзистенциалды, стохастикалы – брі леуметтік детерминацияа баынады.

М. Веберді анализіне баынып отырып, бюрократияны да оамды мегеруді рационалды тсілі. зіні масаты бойынша ол за ріптеріне баыну мен стануды міндет етеді. Ал за рационалдылыты бірінші белгісі. Бірата, сыншыл рационализм сонша рационалды деп аталады, себебі, ол тек аыл дегейіне жетпеген трлерді сынау емес, сонымен атар наты жадайдаы масаттылы пен жне осымша сферадаы аылмен шек ою.

Аылды сыншыл потенциалыны осымша сферасы ретінде институциналдылыты арастыруа болады, яни, бан леуметтік реттілікті алыптастыраты оамды институттар жатады. Сыншыл аылды компетенциясына тек персоналармен жне доктриналармен пікірталас емес, таы да леуметтік институттарды ызметіне белсенді згеріс кіргізу – «жабы оамдаы» «баыну» принципі жне рефлексияланбай баыну. Попперді айтуынша, аыла баынып, сынау абілетті олдана бастаанда, біз зімізді тлалы жауапкершілік німізді сездік, сонымен бірге білім прогесіне ыпал ететін жауапкершілік біз алашы тайпалы магияа баынатын оама айтарылып келе алмаймыз. Біз арта брылса – таы барлы тілген жолды айталау мжбрміз – яни хауан дегейіне».

Біра бл эпистемологиямен леуметтік танымны кездесуінде жалыз оиа емес. Эпистемологияда Поппермен сынылан демаркация идеясы – рационалды мен иррационалдыты, ылым мен ылым еместі блу ылыми танымны шегінен шыты. Демаркацияны универсалдандыруа себеп пайда болды – яни, ашы жне жабы оамдар аралыында демаркациялы сызы ткізу – біра оларды бріне орта тарихи даму процесске атыстарын мытпай.

К. Попперді эпистемологиясындаы орталы идея оамды организмден де зіндік коррекция срауа мжбр болды. Фальсификация идеясы леуметтік анализдеуге осымша оамды бірттастыа зіндік коррекция шін маызды баыттарды ашады.

р социумдаы абылданан идеялар сыннан ткізу ажет, сонда ана аылдылар саталады, ал аылсыздар тасталып, жаа леуметтік стратегияны сынады. Осыны кіші згерісті трі деп айтуа болады. Сынау згеріске келетін рационалды жне эффективті сершіл ралдары.

Имре Лакатос Карл Попперді замандасы оны теориясына скептикалы трыдан арайды. Келешек саяси философтар мен аартышу ызметкерлеріне талай сратара жауап іздеу жмысы дайын. Мнгі сратара жауаптар лі де тек жорамал жадайында алады.

ылыми танымны стратегиясына айналан сынау рационализм принципіне келесі тежеулер ойылады:

Бірінші тежеу – масата жетуді ажеттілігі.

Екінші тежеу – тек керекті салдарды шыуы, сонымен атар, тікелей баылаудан ткендерде.

шінші тежеу – салдарды зиянсыздыы, жаымдысы.

Тртінші – білу мен болжау ммкіндігі.

Жне ылымны дамуына сер беретіндеріне – мистикалы инсайт – тлалы, индивидуалды шыармашылы.

Попперден ш лемді ажырату сыншыл-рефлексивтік процессті сызытарын анытайды. ш лем – 1. шектелген физикалы жадайлар лде объектілер; 2. сана, ойлау ментальды жадайлар, ызметке атысты диспозициялар; 3. ойлауды объективтік мазмны – ылыми иедяларды мазмны, поэтикалы ойлар мен нер шыармаларыны мазмны. Яни теориялы идеялар, концепциялар, мселелер, иын оиалар – сынау пікірлер, сыншыл пікір-таластар жне оларды жадайлары.

Эпистемология ылым философиясыны теориясы ретінде автономды шінші леммен тыыз байланысты.алымосыан длел ретінде ш тезисті сынады.

1. Дстрлі эпистемология екінші лемге назар аударансон ылыми білімні зерттеуіне ешандай атысы жо..

2. Эпистемология шін шінші объективті білім лемін /автономды/ зерттеу шешімді маына береді.

3. шінші лемді зерттейті объективтік эпистемология екінші субъективтік сана леміне, сіресе, алымдарды субъективтік ойлау процесіне.

Осылара Поппер осымша аргументтер сынады:

• рмекшіні торы оны продукциясы сияты, солай шінші лем адамны табии продукциясы;

• шінші лем стемді трде автономды, соан баыттылан серге арамай;

• біз жне шінші лем арасындаы байланыс арылы объективтік білімні суі ммкін, биологиялы сумен, яни, сімдіктер мен хайуан эволюциясымен объективтік білім арасында тыыз аналогия жатыр.

шінші лемні автономия туралы пікірден келесі ылыми білімні су формуласы шыады: Р - ТТ - ЕЕ - Р₂, Р – мселе; ТТ – ммкін ате теория; ЕЕ – атені тзету процесі; Р₂ – жаа мселе.

«шінші лемні автономиясы, жне шінші лемні екіншіге жне біріншіге керісінше сер береді – барлыы білімні суіні маызды фактілері», - деп К. Поппер тжырымдайды.

орыта айытанда, азіргі ылым философиясында адекватты трде толы саналатын жадайа білімні дамуыны реалды процесі тбінде атал баылауа арсы шыады. ылыми процесті субъектілері жарияланан ережемен емес, ішкі мотивациядан ткен логикалы, верификациялы-фальсификациялы салыстырмадан ткен, принципиалды трде жаа ммкіндіктерді болуына ашы.