Макроэкономикалы крсеткіштер.
Макроэкономика экономикалы циклдік кезедер мен экономикалы рлеу, жмыспен амтылу, инфляция мселелерін, жалпы экономика ауымындаы баса да мселелерді, сондай-а лтты экономикаларды арым-атынасын зерттейді. Экономистер, детте, экономикадаы дерістерді брін — жиынты ндірісті, бааны жалпы дегейін, экономикалы саясатты масаттары мен міндеттерін, сырты сауданы, жмыссыздыты, мемлекеттік секторды жмыс істеуін, т.б. зерделеуді “макроэкономикалы теория” деп атайды.
Макроэкономикалы крсеткіштерді жалпы лтты нім (Ж), лтты кіріс (К), таза лтты нім (Т), жиынты ішкі нім (ЖІ) лшемдерімен бейнелейді.
Ж- бір жыл ішінде елде ндірілген товарлар мен ызметтерді рынокты ныны сомасы.
К жыл клемінде айта алыптасан ндіріс нтижесі. Оны есептеу шін Ж мен жыл клемінде жмсалан материалды шыындар айырмасын есептеу керек (амортизация, шикізат, материалдар, т.б.).
Т- лтты кіріске жанама салытарды осанда шыады. Немесе Т есептеу шін Ж нен амортизацияны (капиталды ттыну шыындары) шегереміз.
ЖІ- тек ел территориясында ндірілген, тек з ндіріс факторларын пайдаланан товарлар мен ызметтерді біріктіреді.
Жеке табыс (ЖТ немесе зіндік тсім (Т)) салы тлегенге дейінгі табыс.
олда алан табыс (Т) салы тлегенннен кейінгі табыс.
Таза экономикалы трмыс (ТЭТ (ЧЭБ)) мір сру сапасын ескеретін оамны экономикалы трмыс -жадайын лшейтін крсеткіш.
Ж лшеуді ш дісі бар: осылан н арылы, ндірістік немесе шыындар бойынша, кірістер бойынша. Бірінші тсіл бойынша, бір жыл ішіндегі осылан ндар сомаланады. Екінші тсіл жыл клемінде жмсалан барлы шыындар сомасы да Ж береді дейді. шінші діс бойынша жыл клеміндегі барлы кірістер сомаланады.
Ж ні номиналды, реалды, потенциалды трлерін ажыратып арауа болады. Номиналды Ж аымды баамен есептелген Ж.
Реалды Ж баа индексіне (дефлятор) тзетілген номиналды Ж. Баа индесі аымдаы жылы товарлар мен ызметтер бааларыны базалы жылдаы сондай баалара атынасы.
Потенциалды Ж толы жмыспен амтамасызды жадайына сйкес келетін Ж.
2. Жиынты сыныс.
Жиынты сыныс (АS) – бл бааны рбір ммкін болатын дегейінде сынылатын жалпы тауарлар мен ызметтерді клемі. Ж Жиынты сраныса баалы жне баасыз факторлар серін тигізеді. Баалы факторларды сері жиынты сраныс клеміні згеруіне келеді жне сызыты з бойымен жылжиды. Баасыз факторларды сері жиынты сраныс исыыны оа (АД2 - суі) немесе сола (АД - азаюы) жылжуына келеді. Жиынты сраныса баалы жне баасыз факторлар серін тигізеді. Баалы факторларды сері жиынты сраныс клеміні згеруіне келеді жне сызыты з бойымен жылжиды. Баасыз факторларды сері жиынты сраныс исыыны оа (АД2 - суі) немесе сола (АД - азаюы) жылжуына келеді.
Жиынты сыныса мерзім аралытары серін тигізеді: ыса мерзімде – АS –клдене сызы, за мерзімде - АS - тік сызы. 1 – кейнсианды сызы, ыса мерзім 2 – аралы мерзім 3 - классикалы сызы, за мерзім. Жиынты сыныса баасыз факторлар серін тигізеді:
• ндіріс ресурстары бааларыны дегейі.
• Нарыты рырылымы.
• німділік.
• ы задылы нормаларды згеруі.
Жиынты сранысты лаю нтижелері жиынты сыныс исыыны р блігіндегі згерістерге байланысты болады.
• Жиынты сраныс – экономикалы субъектілерді бір жыл ішінде ндірілген жалпы ішкі німді сатып алуа жмсайтын жиынты шыындары. Жиынты шыындарды клемі елдегі баа дегейіне туелді болып табылады жне жиынты сраныс исыы бааны белгілі бір дегейінде сатып алынатын жиынты німні клемін крсетеді. Жиынты сраныса жне оны клеміне баалы жне баалы емес факторлар сер етеді. Егер баа дегейі згерсе, онда жиынты сраныс исыыны бойында згеріс орын алып жиынты сраныс клемі згеріске шырайды. Ал баалы емес факторлар сер етсе, онда жиынты сранысты зі згереді де исы оа немесе сола жылжиды. Жиынты сранысты баалы емес факторларын трт топа блуге болады:
1. Ттынушылы шыындарды згерісі, олара й шаруашылытарыны табысы, оларды л-ауаттылыы, болашаты кту, жеке табыс салыындаы згерістер, т.б. жатады.
2. Инвестициялы шыындарды згерісі, олара пайыз млшерлемесі, ртрлі
жеілдіктер, бизнес салытары, т.б. жатады.
3. Мемлекетті шыындарды згерісі, оан мемлекетті белсенді экономикалы саясаты жатады.
AD-AS моделі
4. Таза экспорттаы згерістер, оан валюта баамыны згеруі, сырты экономикалы жадайлар жатады.
3.Ебек нарыы — бл бсекелік нары. Оны рылымды-функционалды йымдастырылуыны те крделі боландыынан, ашан болмасын, жмыс орындары мен ебек ресурстарыны арасында белгілі сйкес келмеушілік болады. зін алмастыруа жоары квалификация талап ететін, жмыс орындарыны бір блшегі бос болып ала береді, ал ажетті арнаулы дайындыы жо адамдарды бір блшегі жмыс таба алмайды. Осындай жадайда, жмысты андайын болмасын табу шін жмыссыздар арасында бсекелестік пайда болады. Осымен бірге, з ебегімен жоары табыс табуды кздеп намды орналасу шін, жоары квалификациялы жмыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бсекелік сайыста болады.
Ксіпкерлер арасында фирмаа бай тжірибелі жне жоары квалификациялы мамандарды тарту шін бсекелік крес жріп отырады.
Ебек нарыында ебек аы, баа механизмі арылы белгілі сегмент шеберінде жмысшы кшіне сраныс пен сынысты алыптастыратын, экономикалы агенттерді кимылдарын йлестіруге ызмет ететін бсекелік орын алады.
4. ндіріс— адамдарды масатты шектеусіз ажеттіліктерін анааттандыруа баытталан ызметі. Бл адамдарды — материалды, леуметтік, интеллектуал-ды ресурстарды пайдалануа итермелейді. Ресурстарды шектеулілігі адамдар мен оамды анааттандыру ажеттіліктерін тадауа итермелейді.
Тадау экономикалы категория ретінде бл — ндіру, сату жне сатып алу болып саналады. Бл міндет (тадау) кез келген оамда оны леуметтік-саяси рылысына арамастан арастырылуы тиіс.
Нені ндіру керек – яни андай байлы, андай сапада жне анша ндірілуі тиістігі шектеулі ресурстармен байланысты болады.
алай ндіру керек — бл андай шектеулі ресурстардан жне андай комбинациялардан, билікті андай технологияны кмегімен ндіру керектігі туралы шешім абылдайды.
Кімге жне анша ндіру керек — бл адам ажеттілігі шектеулі болан жадайдаы кімге анша ндірілген материалды игіліктерді блу проблемасы болып табылады.
Мндай крделі проблемаларды шешу шін шаруашылы субъектілері зара байланыс пен комбинация негізінде ндірісті негізгі факторлары — жер, ебек, капитал мен субъектілерді ксіпкерлік ызметіне айналатын ндіріс ресурстарына, адамдарды ндірістік ызметі жне табиат жасаан байлытар туралы деректерге ие болуы тиіс.
ндіріс ресурстары — бл тауарлар мен ызметтер жасау процесінде пайдаланатын табии, леуметтік жне рухани кштерді жиынтыы.
Ресурстар трт трлі болады:
1. «Табии» — ндірісте олдану шін леуметтік, пайдалы табии кштер мен заттар, олар «таусылатын», «алпына келтіретін» немесе «алпына келтірмейтін» болып ажыратылады.
2. Материалды» — бл ндіріс нтижелері болып саналатын, адам жасаан инструменттер, машиналар, сарылатын шикізаттар.
3. «Ебек» — «леуметтік-демографиялы, ксіптік-біліктілік жне мдени білім беру» параметрлері бойынша бааланатын ебекке абілетті халы.
4. «аржылы» — оам ндірісті йымдастыру шін аша аражаттарын блуі болып табылады. Кез келген оама тн табии, материалды, ебек ресурстары «базалы» деп аталады. аржылы ресурстар ндірісті экономикалы сатысында базалы ресурстара осылады, сондытан да ксіпкерлік ызмет жне апаратпен бірге туынды факторларды райды.
ндіріс факторлары — бл ндіріс процесіне ресурстарды алуан трлерін шынайы трде біріктіруді білдіреді. Ресурстар бір-бірімен зара байланысты, оларды комбинациясы жадайында ана факторлара айналады, сондытан да ндіріс — алуан трлі факторларды зара байланысты рекеттеріні бірлігі болады.
Пайдаланылан дебиеттер:
https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%BE%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0
Матвеева Т. Ю. 3.4. Равновесие в модели AD-AS // Введение в макроэкономику. — «Издательский дом ГУ-ВШЭ», 2007. — С. 152 - 156. — 511 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7598-0611-0.
Матвеева Т. Ю. 3.2. Классическая макроэкономическая модель // Введение в макроэкономику. — «Издательский дом ГУ-ВШЭ», 2007. — С. 140. — 511 с. — 3000 экз. —ISBN 978-5-7598-0611-0.