МОДУЛЬ 1-дріс: Жасерекшелік психологиясы ылымыны пні жне міндеттері, зерттеу дістері
Жоспары:
1. Жас ерекшелік психологиясыны теориялы жне практикалы міндеттері.
2. Жас ерекшелік психологиясыны пайда болу тарихы.
3. Жас ерекшелік психологиясыны баса ылымдармен байланысы. азіргі жас ерекшелік психологиясыны мселелері.
Жас ерекшеліктері психологиясы адамны бкіл мірі бойындаы психикалы асиеттері мен тласыны даму дерісін зерттейді. Бізді ызытыратыны – бкіл мірлік жол емес, те жылдам есейіп келе жатан баланы мектепті тмамдап, ересек мірге адам басанша жріп ткен, туаннан 17 жаса дейінгі міріні бастапы кезі. Жас ерекшеліктері психологиясыны бл блімінде бала дамуыны задылытары мен фактілері аныталады.
Жас ерекшеліктері психологиясыны психологияны баса салаларынан басты айырмашылыы – даму арынына басым кіл блінуі. Сондытан оны генетикалы психология (грек тілінде «генезис» – шыу тегі, алыптасу) деп атайды. йткенмен, жас ерекшеліктері психологиясы психологияны баса салаларымен: жалпы психологиямен, тла психологиясымен, леуметтік, педагогикалы жне дифференциалды психологиямен тыыз байланысты. Жалпы психологияда психикалы асиеттер – абылдау, ойлау, сйлеу тілі, ес, зейін, иял зерттелетіндігі белгілі. Жас ерекшеліктері психологиясында р психикалы асиетті даму дерісі жне р трлі жас кезедеріндегі ызметаралы байланыстарды згеруі адааланып отырады. Тла психологиясында трткі, зін-зі баалау жне талаптану дегейі, ндылыты бадарлар, дниетаным жне т.б. сияты тлалы тзілімдер арастырылса, жас ерекшеліктері психологиясы осы тзілімдерді баланы бойында ашан пайда болып, оларды белгілі бір жас кезеіндегі ерекшеліктері андай болатындыы туралы сратара жауап береді. Жас ерекшеліктері психологиясыны леуметтік психологиямен байланысы баланы мінез-лы мен дамуыны оны зі кіретін топтара: отбасына, балабаша тобына, мектеп сыныбына, жасспірімдер ортасына тн ерекшеліктерге байланыстылыын баылауа ммкіндік береді. рбір жас кезеі – баланы айналасындаы адамдарды, ересектер мен рбы-рдастарыны зіндік, ерекше ыпалы. Баланы оытып-трбиелейтін ересектерді масатты ыпалы педагогикалы психология аясында зерттеледі. Жас ерекшеліктері психологиясы жне педагогикалы психология бала мен ересек адамны зара ыпалдасу дерісіне р трлі ырларынан арайды: жас ерекшеліктері психологиясы – бала трысынан, педагогикалы психология – трбиеші, малім трысынан.
Дамуды жас ерекшелік задылытарынан баса, дифференциалды психология айналысатын индивидуалды айырмашылытары да болады: бір жастаы балалар аыл-парасатты р трлі дегейлерін жне р трлі тлалы асиеттерді иеленулері ммкін. Жас ерекшеліктері психологиясында барлы балалара орта жас ерекшелік задылытары зерттеледі. Біра бл орайда дамуды магистралды желілерінен андай да бір баса жаа ытимал ауытушылытар да ескеріледі.
Сонымен, жас ерекшеліктері психологиясы – психологиялы білімні ерекше саласы. Баланы даму дерісін арастыра отырып, ол р трлі жас кезедеріне сипаттама береді, демек, «жас» жне «балалы ша» деген ымдарды олданады. Жас немесе жас кезеі дегеніміз – бала дамуындаы з рылымы мен арыны бар цикл. Л.С. Выготскийді бл анытамасына толыыра біз кейін тоталатын боламыз, ал азір бар боланы екі нрсені атап теміз.
Біріншіден, психологиялы жас жекелеген баланы оны туылу туралы кулігінде, ал кейінірек тлжатында жазылан хронологиялы жасымен сйкес келмеуі ммкін. зіні айталанбас мазмны – баланы тласы мен психикалы асиеттеріні даму ерекшеліктері, оны айналасындаы адамдармен зара атынастарыны ерекшеліктері жне ол шін басты болып табылатын іс-рекеті бар жас кезеіні белгілі бір шектері бар. Біра бл хронологиялы шектер жылжытылуы ммкін, бір бала жаа жас кезеіне ертерек, ал екіншісі кешірек енеді. сіресе балаларды жынысты пісіп-жетілуімен байланысты жасспірімдік шаты шектері атты «толымалы болады».
Екіншіден, бастапы жас кезедері балалы шаты – негізінен ересек мірге, здігінен ебек етуге дайынды болып табылатын ттас бір дуірді райды. Балалы ша – тарихи былыс: оны мазмны да, затыы да асырлар бойы згеріп отыран. Алашы ауымды оамдаы балалы ша ыса, ал орта асырларда заыра болан; азіргі заманы баланы балалы шаы одан да заыраа созылып, іс-рекетті крделі трлерімен толыа тсті – балалар з ойындарында ересек адамдарды отбасылы жне ксіби атынастарын айталап, ылым негіздерін мегере бастады. Балалы шаты зіне тн ерекшелігі бала мір сріп, оып жне трбиеленіп отыран оамны леуметтік-экономикалы жне мдени даму дегейімен аныталады.
Бізді заманымызда балалы ша ашан аяталады? Дстрлі трде жас ерекшеліктері психологиясыны бірінші блімі ретіндегі балалар психологиясы баланы туыланнан 7 жаса дейінгі даму дерісін амтиды. Біра азіргі балалы ша мектепке бараннан кейін де жаласа береді, бастауыш мектеп оушысы бала болып ала береді. Оны стіне, кейбір психологтар жасспірімдік шаты да «зап кеткен балалы ша» ретінде арастырады. андай кзарасты станса та, наыз ересектікті баланы тек мектеп табалдырыынан тыс, 15 немесе 17 жаста ктетіндігін мойындауымыза тура келеді.
азіргі тада рбір білімді адам «балалы ша деген не», - деген сраа бл – даму, йрену, згеру кезеі деп жауап айтарады. Алайда тек алымдар ана бл кезеді – парадокстар жне арама- айшылытар кезеі, жне онсыз даму процесі болмайтындыын атап крсетеді. Балалы ша дамуды парадокстары жайлы В. Штерн, Ж.Пиаже, И.А. Соколянский жне т.б. жазды. Д.Б. Эльконинні айтуы бойынша балалы ша психологиясында парадокс бл – алымдарды лі де шешетін дамуды жмбатары.
Д.Б. Эльконин Москва университетіндегі дрістерін балалы даму парадокстарыны екі негізгі мінездемелерінен бастайтын.
Адам дниеге келгенде мірді сатай алатын элементарлы механизмдермен ана шектеледі. Физикалы рылымы, жйке жйесіні йлесуі жаынан, іс-рекет типтері жне оны баылауы жаынан табиаттаы мінсіз жан болып есептеледі.
Алайда эволюциялы атара дниеге келген уаытысында мінсіздікті айтарлытай крт тмендеуі байалады, яни балада дайын мінез – лы формалары болмайды. Негізінен, тірі жан жанауарлар атарында жоары сатыда тран сайын, сол сияты оны балалы шаы заа созылады, сол сияты туыланда ол лсіз болады. Бл табиатты бір парадоксы болып есептеледі. Тарихи даму барысында адамзатты материалды жне рухани мдениетіні здіксіз артуы байалады. Мыжылдытарды ішінде адамдарды тжірибесі мы есеге кбейді. Біра бл уаытта туылан сби еш згерген жо. Антропологтарды мліметтері бойынша анатомо – морфологиялы сатыты зерттей отырып, олар кроманьондытармен жне азіргі европалы адамды салыстырады. орытынды бойынша азіргі заманы адамны жаа туылан сбиі он мы жылдар брын мір срген сбиден еш айырмашылыы жо.
Сонда табии шарттары сас бола тра психикалы дамуды дегейі, оам дамуыны тарихи кезедерінде бала ртрлі жетістіктерге жетеді. Балалы ша бл жаа туаннан толы леуметтенгенге дейін жаласатын жне рі арай ержеткенге дейін; бл кезе баланы адами оамны толы мшесіне айналуы. Сонымен атар, алашы оамдаы балалы шаты затыы орта асыралдаы азіргі кндердегі баланы шаыны затыы мен те емес. Адамны балалы ша этапы- тарихи німі, жне сол секілді олар мы жыл брын згеруге бейім болды. Сондытан да баланы балалы шаын жне оны задылытарын, оны алыптасуын адами оамны жне задылытарыны дамуынан тыс арастыруа болмайды. Балалы шаты затыы оамны материалды жне рухани мдениетіні дегейіне байланысты.
Тану теориясы мен диалектика жеке ылымдарды тарихынан – жануарлар балаларыны аыл- ой дамуы, тіл тарихында алыптасуы белгілі.
Назарды баланы аыл- ой даму тарихына аудара отырып, оны балалы онтогенездегі дамунан жне азіргі заманы мдениеттерді біркелкі емес дамуынан ажырату ажет.
Балалы ша дамуыны проблемасы – азіргі балалы ша психологиясыны е крделісі болып табылады. Себебі бл аймата баылау да, эксперимент те жргізе алмаймыз. Этнографтара балалара байланысты. Мдени ескерткіште кедей екені белгілі. Тіпті, археологиялы азбаларда табылатын ойыншытарды зі дінні заттары, яни оларды ол дниеге баранда иесіне ызмет етсін деп салады екен.
Балалы шаты тарихи шыу тегі кезедері жайлы теоретикалы сраты П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин деген алымдарды ебектерінде жасалып шыарылды. Л.С. Выготскийді концепсиясы бойынша бала дамуыны психикалы даму жолы – табиатты мгілік задылытарына баынбайды. Міне, сондытан да мгілік балалы ша болмайды. Ол тек тарихи балалы ша ана бар деп крсетеді. XIX асыр дебиеттерінде те кп длелдемелер келтірілген. Олар бойынша жмысшыларды балаларында балалы ша болмады. Ф. Энгельс 1483 жылдары Англиядаы жмысшы клас ты зерттей отырып мынандай мліметтер алды. Балалар кейбір жадайда бес жастан бастап жмыс істеп жиірек алты жаста, жиі жеті жаста біра ата-анасыны ахуалдары нашар балдарды брі сегіз жастан жмыс істейтін болан, жмыс уаытысы 14- 16 саата созылан.
XIX- XX асырда балалы шаты орау органдарыны жмыс істеуіні арасында бала ебегі тотатылды. рине, бл оамны тменгі дегейде орналасандара балалы шаты оштасу ету емес. Бізді заманымызда бала ебегі жо десек те , балалы ша статусын ата-анасыны леуметтік оам рылымындаы орнын есептемей айта алмаймыз.
ЮНЕСКО – ны абылдаан жне кп мемлекеттер бекіткен 1989 жылы «Баланы ытары жайлы конвенция» бойынша барлы жер бетіндегі бала тласыны толыанды дамуы амтамасыз етілуі ажет.
Балалы ша туралы тсініктер тарихта кбіне оларды биологиялы дамуы емес, леуметтік даму кезедері ескерілді. Осы айтылан орытыньдыларды длелі ретінде француз демографы жне тарихшысы Филипп Ариесті деректері негіз болды. Соны арасында шетелдік алымдар балалы ша психологиясына назар аударды, ал Ариесті ебегін кллассикалы дрежеде бааланды.
Трлі тарихи дуірден, тарихи процесті барсында суретшілерді санасында балалы ша ымыны ерекшеленуі. Бейнелеу неріндегі зерттеулері бойынша он шінші асыра дейін нер балалара назар аудармады. Суретшілерді здері де бейнелеуге тырысады.
XIII балны бейнесі, кескіні тек діни аллегориялы сюжетте кездеседі. Бл нресте Исус жне жалааш сбиді лікті символы ретінде. Шынайы трде балалар суретін салу бейнелеу нерінде кпке дейін болмады. Ммкін ешкім зіндік тла екендігін есептемеді. нер шыармашылыында бала бейнесі пайда боланымен кбіне, олар ересектерді кішірейтілген формада крсетеді. «Бала сзі» кпке дейін азіргі кезде наты маынаа ие болмады. Мысалы ортаасырларда Германияда «бала» сзіні мні «аыма» сзімен барабар болды.
Балалы ша ол кезеде тез тпелі жне ндылыы жо болып есептелді. Оан немрайлы болуын Ф. Ариес, сол кезедегі демографиядаы жоары туу мен жоары лімні болу ерекшелігіні салдарынан. Балалы шаа деген немрайлыты жеу ол XVI лген балаларды портреттеріні пайда болуыны серінен дейді француз демографы.Бл жадай жай ана былыс емес, лкен мн берілетін мселе ретінде алыптастырады. Жеіл болуын бейнелеу нерінде балаларды шынайы суреттері XVII ерте дамымады. Ол кешегі бізді асырымыза дейін саталады. Ескертетін бір жайы, шаруа отбасыларында революцияа дейін балалар мен ересектер бірдей киінген. Жне бл ерекшелік баланы ойны мен лкендерді айырмашылыы аса кп болмаса киімдеріні бірегейлігі осы уаыта дейін саталан.
Ф. Ариес кне кезедердегі бала бейнесі мен дебиеттегі балалы ша киімдері кріністерін анализ жасай келе, бала киіміні эволюциясындаы 3 тенденцияны бледі:
1. Феминизация– ер балаа арналан костюм, онда кбіне йел адамыны киіміні бліктері айталанады.
2. Архаизация – дл осы уаыттаы бала киімі лкендерді киімінен сн лгісі алуда, жне кбіне ткен асырдаы
3. Жоары тап кілдеріні балаларына, тменгі тап шаруаларды ересектерге арналан костюмді киюі.
Ф. Ариес атап ткендей, балалара арнайы киімдерді алыптасуы ол оамдаы балаа деген арым- атынасты згеруі байалады. Енді балалар ересектерді мірінде маызды орын алады.
2 Дріс (2 саат). Тланы даму теориялары. Психикалы дамуды задылытары.
Жоспары:
1. Психикалы дамуды жылжымалы кштері жне айнар кздері. Дамуды табии алышарттары.
2. Психикалы дамуда трбиелеу мен оытуды басты рлі.
3. Сензитивтік кезені жне жетекші іс-рекетті леуметтік жадайыны даму тсінігі.
Отанды психологтарды айтуынша, жеке тла «иелену» арылы зіні «жан-жатылыы» негізінде дамиды: «адамны жеке тла ретінде алыптасуы оамды атынастарды маызы зор». Психологияда жеке тланы дамуы мен алыптасуына сер ететін сырты детерминация мселесі пайда болды.
Л.С.Выготскийді теориясына сйенсек, «біз згелер арылы зімізді алыптастырамыз», «неліктен барлы ішкі ажеттіліктен жоары формадаы сырты бола алады» деген сраа «барлы жоары психиканы функциялы дамуыны сырты кезеі арылы ту керек, йткені функция е алдымен леуметтік болып есептеледі. Бл – ішкі жне сырты мінез-лыты барлы мселелеріні орталыы болып табылады». Осыан байланысты адамны алыптасу механизмі туралы сра пайда болады. Толыанды адамны алыптасуыны психикалы механизмі леуметтік детерминанттара ие болумен атар, жеке тланы рылымы мен жадайы, іс-рекеттерін жасайтын рдістер мен жйелерден трады.
Идентификация – жеке индивидті адамзатты жан-жаты негіздерін иелену механизмі (лат – сату, теестіру). Идентификациялы механизмдер индивидке даму, сырты ортамен арым-атынаса тсуге жне леуметтік жадайа арсы труа кмектеседі. Психологияда идентификацияны«бір адамды баса адаммен, топпен, лгімен эмоционалды жне згеше зіндік сату процесі» деп арастырады.Идентификацияны екі трі бар:
1) интериоризациялы идентифифкация;
2) экстрариоризациялы идентифифкация.
1) интериоризациялы идентифифкация зін басадан «иелену» жне «сезіндірумен» амтамасыз етеді;
2) экстрариоризациялы идентифифкация зіні сезімін жне мотивін басаа тасымалдаумен (берумен) амтамасыз етеді.
Осы идентифифкациялы механизмдерді зара рекеттесуінен ана индивидке даму, рефлексия жне тебе-те (адекватты) леуметтік кту ммкіндігін береді.
«Иелену» идеясы, егер, адамны ішкі мні, оны «индивидті зіндік іске асырылуы» жадайына туелді жне белсенділігі туралы диалектикалы бірліктегі идеясымен тсіндірілмесе, зіне-зі механикалы болуы ммкін еді. Бдан баса, адам оамда оамды жануар ретінде жекеленуі ммкін.
Адамдар жалпы жне бір-біріне жадай туызады. Марксистік ой желісінде индивидтер бір-біріне физикалы жне рухани трыдан жадай туызады деп баяндалан.
Іс-рекеттерді тлалы мні мен полярлы эталондарымен идентификация.алыпты дамушы рбір бала тласыны рылымы негізінде жататын з-зіне эмоционалды жаымды арым-атынасты ( «Мен жасымын »), оны дрыс этикалы эталонына баыттайды.
Дрыс мінез-лы эталонына сйкес келу ажеттілігі баланы андайда бір іс-рекеті немесе мінез-лы формасы белгілі бір тлалы мнге ие болса туындайды. Баланы з-зіне кіл толмауы оны мінез-лыны алыптасуына негіз болады. Алайда егер бала рашанда дрыс лгіге сай келуге тырысса , брі жеіл болады.
Балалар се келе жаымсыз этикалы эталонны маынасын тсініп, негативті іс-рекеттке эмоционалды ызыушылыын сатайды. Бл ызыушылы ашы трде емес, жанама трде млімдейді ( « Мен сондай жаман бала болым келеді ! » ) . кейбір балдар (сіресе лдар) мектепке дейінгі кезеде мінез-лыты жаымсызь негелік эталонына бейім болады. здеріні шынайы іс-рекеттерінде олар зін леуметтік жаздеріні шынайы іс-рекеттерінде олар зін леуметтік жадайлара сйкес стайды, біра сонымен атар жаымсыз мінез-лы формасы тн адамдармен (немесе кейіпкерлермен) идентификацияланады.
Балалар кркем шыармаларды сер алдыран образбен жиі эмоцианалды идентификацияланады.
Баланы андайда бір кейіпкеге баа беруі оршаан адамдармен арым-атынасы жанамаланады. Жаын ересек адамдармен арым-атынас процесінде алашы адамгершілік эталондарын мегерумен жреді. Алашыда балалар белгілі бір ережелерді орындауда оамды мнін тсінгендіктен парасатты іс-рекет жасамайды, онда адамдарды талаптарын орындау немесе кзарасымен санасу ажеттігі туанда парасатты іс-рекет жасайды. Егер баланы айналадаы адамдар жаымды эталондара сай, жасы деп есептесе, онда балаа оны зіні жаымды образын крсетеді.
Бала метепке дейінгі кезеде з мінез-лын аншалыты санаса да, оны баасы негізінде ерте балалы шата туындайтын зіне деген жаымды эмоционалды арым-атынас жатады.Бала тобында абыройа ие рдастар бала шін мінез-лы баыттаушысы болады. Моральды эталондарды бала немі баса адамдара атысты мегерілген мінез-лы нормаларын практикада олдану ажеттілігімен сотыысатын топтаы арым-атынас процесінде игеріледі. леуметтік даму – адам наты бір ситуацияа сйкес мінез-лы формасын тадауды йренуден туады.
Балалара ересектер жне рдастар тарапынан сер ету іс-рекет процесінде жзеге асады. Мысалы, ойын іс-рекетінде бала з мінез-лын салыстырып баылайтын мінез-лы лгілеріні рлін орындау барысында эталон болып алыптасады. Бала ойныны басты мазмны бала адамзат іс-рекетімен, зара арым-атынастарыны жоары формасыны дамыан лемге ту ойынындаы мінез-лы формалары болып табылады. Адамзат зара арым-атынасыны нормалар ойын арылы баланы мораліні алыптасуыны айнар кзі.
Мектепке дейінгі кезедегі баланы жаымды адамгершілік эталонын сатауа тырысу баса адамдар тарапынан мойындауа талаппен байланысады. Егер леуметтік баылау тмендесе, бала зі алаан ситуацияа сйкес рект етуге дайын емес болады. «Егер крінбейтін адама айналса не істейсі » - деп балаа леуметтік баылауды илюзиясы туындаан ситуацияда ояды.
Эталона сай адамгершілік рекеттерін орындауда бала ересекті тарапынан дрыс, о баалауды ктеді. оршаан орта тарапынан малдауды ктуде бала з адамгершілігін арнайы йымдастыруы ммкін.
андайда бір рекетке ересекті баасына сйеніп, бала тек моральды бірінші кезеінде болады. Малдауа ие болу шін кез-келген тсілді олданса, оны мінез-лы демонстративтік форма сипатында болады. Бала з «мейірімді асиетін» дейі йымдастырады.
Мотивтер. Мектепке дейінгі балалы шата мінез-лы мотивіні згеруінен тек олады мазмны ауыспайды, жаа матив трлері пайда болады. ртрлі матив трлерінен матасу, иерархия алыптасады: біреулері бала шін басалара араанда лкен маыза ие болады.
Кіші мектепке дейінгі кезедегі баланы мінез-лыны негізгі сызыы болмайды. Бала азір ана з рдастарымен сыйлытарды бліседі жне сол стте олынан ойыншытарды айта алып оюы ммкін. Баса бала ызыушылыпен анасына блме жинауа кмектеседі, ал бес минуттан кейін ойыншытарын шаша бастайды. Себебі ртрлі мотивтер бір-бірімен ситуация згеруіне байланысты мінез-лыа андайда бір мотив жетекшілік етеді.
Мотивтерді матасуы мектепке дейінгі кезедегі бала тласыны дамуында маызды рлге ие. Туындаушы мотив иерархиясы баланы мінез-лына белгілі бір баыт береді. Оны даму клеміне байланысты баланы тек жеке рекеттерін емес, ттастай мінез-лын баалау ммкіндігі пайда болады. Егер оамды мінез-лы мотивтері, адамгершілік нормаларын сатау маызды болса, бала кп жадайда арама-арсы озулара берілмей, соларды ыпалымен рекет жасайды. Керісінше рхат сезімін жеке абылдауа тырысу бала мінез-лыны бзылуына алып келеді. Мотивтерді матасуыны пайда болуы бала барлы жадайда бір леуметтік маызы бар мотивтерді жетекшілікке алады деген сз емес. Мндай жадай ересектерде кездеспейді. Кез-келген адамны мінез-лында кптеген ртрлі мотивтерді кездестіруге болады. Алайда осы матасу ртрлі мотивтерді тедігін жоалтып, бір жйеге орналасуына алып келеді.
Тланы психологиялы уаыты – уаыт барысында зіні физикалы жне рухани згерістеріне индивидуалды уайымдау. Балалы шата ана бала зіні индивидуалды ткені, азіргі жне болашаы бар екенін тсінеді. зіні ткені туралы зыушылыпен тыдайды. Егер « оны тарихын » ересек мейіріммен жне ызыушылыпен айтса, онда бала оны лкен ынтамен бірнеше рет айталап тыдауа дайын. Осындай ынтамен мектепке дейінгі кезедегі бала зіні болашаынан міт ктеді. «Мен лкен болып скенде ...» - мір жетістігі шін баланы те маызды позициясы. Ес жне иял образы психологиялы уаыт финоменіні біліміне сйкес келеді.Мектепке дейінгі кезеде бала тласыны мірлік жетістігіні алыптасуы шін ересекті атысуы те маызды.
6 Дріс (2 саат). «Ерте балалы ша (1-3 жас)». Шетелдік периодизация теорияларына сынды талдау (А.Гезелл,С.Холл,К.Бюлер, Ш.Бюлер, А.Валлон, Ж.Пиаже).
Жоспары:
1. 1-3 жас аралыындаы бала дамуыны жалпы сипаты.
2. Ерте балалы шатаы затты іс-рекетті масаты, оны даму сатылары.
3. Ерте балалы шатаы затты іс-рекетті алыптасу механизмі.
4. Сйлеуді алыптасуы. Пассивті жне активті сйлеу.
Сбиліктен кейін адамда жаа кезе басталады - ерте жасты ша ( 1 жастан 3 жаса дейін). Сбилік баланы есту мен кру абілеттіліктерімен аруландырады. Бала денесімен жмыс істей бастайды, ол озалыстарын басарады. Ерте жаста бала енді лсіз емес, ол зіні имылдары мен лкендермен арым-атынаса мтылуда барынша активтілік крсетеді. Алашы жылында сбиде адама тн психикалы рекеттерді алашы формалары алыптасады. Психикалы дамуды алашы тарихы енді шын тарихына орын берді. Келесі екі жыл - ерте жасты ша кезеі - балаа жаа жетістіктер алып келеді.
Алашы ш жылда бала шыраан сапалы згерулер те маызды, сол себепті кейбір психологтар (мысалы, Р.Зазза) туыланынан бастап ересек болуа дейінгі адамны психикалы даму жолыны ортасы баланы ш жасы деп белгілейді.
Кптеген зерттеулер крсеткендей, ш жасар бала немі заттар леміне кіреді, кптеген трмысты заттарды олдана алады жне затты лемге баалы атынаста болады. Ол з-зіне ызмет ете алады, оршаан адамдармен зара атынаса тсе алады. Ол тіл арылы лкендермен жне басалармен арым-атынаса тседі, мінез-лыты арапайым формаларын ережелерін орындайды.
лкендермен арым-атынаста балада айын еліктеу байалады жне бл идентификацияны арапайым формасы болып табылады. Баланы лкенмен жне лкенні баламен идентификациялы арым-атынасында сбиді баса адама деген эмоционалды атынаса дайындайды. Баладаы идентификация фонында адамдара деген сенім сезімі пайда болады (базалы сенім сезімі, Э.Эриксон), сонымен атар материалды, психологиялы жне рухани мдениетті иеленуге дайындалады.
Бала психикасыны дамуын анытайтын ерте жасты шаты негізгі жетістіктері болып саналатындар мыналар: денені игеру, тілді мегеру, затты іс-рекетті дамуы. Осы жетістіктер мынада байалады: дене активтілігінде, имыл мен озалыстарды йлесімділігінде, тзу жруде; араатынасты жне зебіректі имылдарды дамуында, сйлеуді арынды дамуында, орын басу ммкіндіктеріні дамуында, символикалы рекеттер мен белгілерді олдануда; крнекі-имылды, крнекі-бейнелік жне белгілік ойлау дамуында; елес пен ес дамуында; елес пен ерік кзі ретінде зін сезінуде; зіндік «Менні» шыуы жне тлалы сезімні пайда болуында.
Жалпы сезімталдылы дамуа деген онтогенетикалы потенциалыны тотатылмауынан болады, сонымен атар жаымды эмоциялар ажеттіліктері мен танымды болу ажеттілігіні дамуы мен алыптасуы жретін адамдар атынасыны леуметтік кеістігіне баланы психологиялы кіруі.
арым-атынас ерекшеліктері.Ерте жаста, сіресе оны бірінші жартысында, бала леуметтік атынастар леміне енді кіре бастайды. Ол мама, папа жне жесімен арым-атынас арылы нормативті мінез-лыты игереді . Біра осы кезедегі мінез-лы мотивтері саналы емес жне маыздылы дрежесіне байланысты жйеге реттелмеген. Тек бірте-бірте баланы ішкі дниесі тратылы пен анытылыа ие болады. Бл дние лкендерді серінен алыптасса да, бала бірден зінен кткен адамдар мен заттара деген атынасты игере алмайды.
лкендермен арым-атынаста формаларды згеруі бала дамуыны ерте жасында шешуші мнге ие, бл деттегі заттар леміне кірумен жне затты іс-рекетті игерумен байланысты. Дл осы затты іс-рекетте лкендермен арым-атынас арылы сз мндерін игеру жне оларды заттар бейнелері мен оршаан орта былыстарымен байланыстыру негізі рылады. Басаруды «саылау» формалары (имылдарды крсету, озалыстармен басару, растауды жест пен мимика арылы білдіру) баланы затты олдану ережелері мен дістеріне йретуге жеткіліксіз болып бара жатыр. Баланы заттара, оларды асиеттері мен рекеттеріне ызыушылытарыны суі лкендерден немі кмек срауды тудырады. Біра кмек срау да, сол кмекті алу да тілдік арым-атынасты игерген кезде ана болады.
Мнда кбісі кендерді балалармен арым-атынасты алай йымдастыранына жне осы арым-атынаса андай талаптар ойылуына байланысты. Егер балалармен аз араласып, олара деген аморлыты шектесе, онда олар бірден сйлеу дамуынан артта алады. Баса жаынан, егер лкендер балалармен арым-атынаста оларды бірінші жестінен а рбір тілегін орындаса, бала за уаыт бойы сйлеу абілетінсіз жре береді. Ал егер лкендер баланы аны сйлетсе жне ммкіндігінше з тілектерін сзбен жеткізсе ана оларды орындайды.
Сйлеуді дамуы.Ерте жасты шата сйлеуді дамуы екі жолмен жреді: лкендерді сйлеуді тсінуін жетілдіру жне баланы зінде белсенді сйлеуді алыптасуы.
Сздерді крсетілген заттара жне имылдара атыстыра алу балаа бірден келмейді. Алдымен наты зат пен былыс емес, жадай тсіндіріледі. Бала лкендермен арым-атынаста сзбен аны имылдар жасаса, баса адаммен айтылан дл осы сздерге млдем жауап бермеуі ммкін. Осылай, бір жастаы сби анасымен арым-атынаста басына, мрнына, кзіне, аяына жне баса да дене мшелеріне крсете алады, біра адамдарды дене мшелерін крсету срауларына ол жауап бермеуі ммкін. Бала мен ана те тыыз интимді байланыста болады, мнда тек сздер ана емес, сонымен атар жесттер, мимика, дауыс ыраы жне арым-атынас жадайы - брі бірге рекетке сигнал болады.
лкенмен арым-атынаста бала оны сздеріне дрыс жауап береді, егер бл сздер кп рет аны жесттермен айталанса. Мысалы, лкен балаа айтады: «олыды берші» - жне соан сйкес жест істейді. Бала те тез жауапты рекетке йренеді. Сонда ол тек сздерге ана жауап бермейді, сонымен атар толы жадайа жауап береді.
Кейінірек жадай мні тіледі, бала сздерді тсіне бастайды, оларды нені айтып жатанын тсінеді жне ол сонымен бірге ере жретін жесттерге туелсіз. Біра бл жерде де сздер мен крсетілген заттар жне былыстар арасындаы байланыс кп уаыт трасыз болады. Бл лкенні балаа берген сздік нсаулар кіретін жадайлара туелді.
Бір жарым жылдан кейін баланы имылды баынулары лкенні сздік нсауларына мыты бола бастайды, біра егер нсау мен орындау арасында уаыт аралыы енгізілсе немесе нсау дадыланан рекеттермен арама-айшы болса бзылады. Баланы кзіншебалыты аударылан шыныны ішіне салады. Содан кейін оан айтады: «балы шыныны астында, алып берші балыты!», сонымен атар баланы олын 20-30 сек стап трады. Осы тадаудан кейін бала баса заттара аладап, нсауды орындауа иналады.
Баса жадайда баланы алдына екі затты ояды - шыны мен асыты - сосын айтады: «шыныны берші, шыныны берші!» деп. Ол шыныа мтылады. Ал егер де осы нсауды бірнеше рет айталап, кейін: «асыты берші!» десе, онда бала шыныа олын созуды жаластырады, лкенні сздік нсауларына баынбай жатанын зі байамайды.
Екі жасты балаа сз те ерте тежеушіден грі жіберуші мнге ие болады: балаа сздік нсау бойынша андай да бір рекет жасау оайыра, бастаан істі тотатаннан грі. Мысалы балаа есікті жабуды сынса, ол оны кп рет жаба жне аша бастайды.
рекетті тотату - басаша. Алайда бала ерте жастан-а «болмайды!»сзіні мнін тсіне бастайды, тыйым лкендер араандай магиялы трде сер етеді.
Тек шінші жылда ана лкендерді сздік нсаулары баланы мінез-лын р трлі шарттарда шын мнінде тртіпке сала алады, оны рекеттерін шаырады жне тотатады, тікелей, сонымен атар уаыты ткенде сер ете алады. лкендерді сйлеуін тсіну осы кезеде сапалы згереді. Бала блек сздерді ана тсінбей, лкенні нсауы бойынша затты рекеттер де істей алады. Ол лкендерді гімелесулерін ызыушылыпен тыдайды, оларды не туралы ойлап жатанын тсінуге тырысады. Бл кезде балалар белсенді трде балалы ертегі, гімелер, ледер мен маынасы жаынан крделілері де туындайды.
Тікелей арым-атынас шегінен шыатын апаратты тыдау мен тсіну бала шін те маызды алулар. Ол сйлеуді іс-рекетті тануды негізгі ралы ретінде олдануа ммкіндік береді. Осыны есепке ала отырып, трбиелеуші баланы есту мен тсіну абілеттіліктеріні дамуын баытты басаруы керек.
Баланы активті сйлеуіні дамуы бір жарым жаса дейін аырын жреді. Осы кезеде ол 30-40 сзден 100 сзге дейін мегереді жне оларды сирек болса да олданады.
Бір жарым жастан кейін бала ынталы бола бастайды. Ол немі заттарды атауын срап ана оймай, сол заттарды білдіретін сздерді деайтуа тырысады. Басында оан сздік абілеттіліктер жетіспейді. Біра кейін «Бл не?» сраы лкенге айтылан немі шарты бола бастайды. Сйлеуді даму шапшадыы бірден артады. Екінші жылды аяына таман бала 300 сзге дейін олдана алады, шінші жылды аяында 500-ден 1500 сзге дейін.
лкен мен баладаы арым-атынас идентификациясы.Сбилік кезені аяы мен ерте жасты шаты басында балада паралингвистикалы белгілік жйе алыптасады (мимика, жест жне т.б.). осындай арым-атынаса маызды алыптасулар лкенге еліктеу негізінде жреді, ол идентификацияны алашы формасы болып табылады.
Бала мегеретін арапайым белгілік жйе лкенні жауапты реакциясына стимула айналады, е алдымен ананы. Бала психологиялы идентификацияа баытталан тікелей эмоционалды байланыс ралдарын олданады жне сонымен бірге идентификация дегейін орнатады. Идентификациялы атынасты орнатуда ана бейсаналы трде денемен контакт дістерін олданады.
Баланы зіні кйлеріне байланысты анасымен арым-атынас пен идентификациясын туызады - балалы уаныштан айыа дейін. Балаа зінде тере эмоционалды ызыушылыты сезінген те маызды. рине, оны сезімдері эгоистті, біра олар арылы адамдар зара атынас идентификациясыны алашы этаптарын мегереді. Идентификация ммкіндіктеріні дамуында баланы сйлеуді мегеруі те маызды.лкен жаынан идентификацияа дайынды шарттарында баланы кіл-кйі жоарылайтыны аныталды жне осымен баланы жалпы белсенділігі байланысты.
Ерте жастаы арым-атынас спецификасы.Бір жарым жастан ш жаса дейін баланы сйлеуді тез мегеруі лкендермен арым-атынаса психологиялы осылуынан болады. Ол лкендерді гімелерін зейінін ойып тыдайды, оан атысы жо болса да жне ойнап жатса да. Бала тыдаудан алатын анааты сйлесіп жатан лкендерге жаындауа итермелейді. Сол уаытта бала немі лкендерге , е алдымен анасына аратып сздік арым-атынасын белсенді етеді. Бала лкенге сратар ояды, оларды жауабын тсінуге тырысады.
Ерте жастаы арым-атынас баланы немі керек ететін срауларынан трады жне ол лкенні сыныстарына арсылытан білінеді. Бала з ерігіні кзі зі екенін ашады жне еркін жаындарымен, лкендермен жне рдастарымен арым-атынаста олданып креді. Осы барлы леуметтік белсенділікті трлері бала шін те тере жне маызды, біра ол зіні кп уаытын затты лемді йренудегі затты іс-рекет пен ралды, соан сйкес рекеттерді мегерумен тетінін мытпаан жн.
Дл осы ерте жаста бала лкенні кілін аударуды жне оны стап труды мегереді. Бл дістер ттасымен леуметтік жаынан тымды, себебі бала лкендерді реакцияларын жасы рефлексиялайды, зіні стсіздіктерін бірден тзейді. Бала бауыр басу мен симпатия сезімдерін білдіре алады, сонымен атар ол анааттанбаушылы сезімін білдіре алады жне жаымсыз жадайдан шыу жолын іздейді. з жасына сай баланы шыдамды болуы жне кте алуына арамасатан, ол лкеннен аморлыты ктумен ткен кшті сынатардан те алмайды. Ол бірден регрессивті реакция беруі ммкін.
7 Дріс. (2 саат). Мектепке дейінгі бала психикасыны дамуы
Жоспары:
1. Мектепке дейінгі кезедегі психикалы дамуды жалпы сипаттамасы.
2. Іс -рекетті ртрлі формаларыны жне мектепке дейінгілерді ересектермен, рбыларымен арым- атынас формаларыны даму ерекшеліктері.
3. Ойын функциясыны, генезисіні, рылымыны, шыуыны леуметтік-тарихи сипаты.
Мектепке дейінгі балалы ша кезеіні психикалы дамуыны басты орытындысы – баланы мектеп оуына психологиялы трде дайындыы. Соында балада мектепке барар стте оушыа тн психологиялы асиет пайда болады. Бл асиеттер мір жадайымен іс-рекетіні сер ету арылы мектеп оуында тбегейлі болып алыптасады.
Мектепке дейінгі кезе (3-7 жас) ерте балалы шаты онтегенетикалы дамуды тікелей жаласы болып табылады. Бл кезе балаларды жаын ересек адамдармен арым- атынас жасау арылы, сонымен атар рдастарымен ойын жне шынайы арым- атынас жасау арылы лумттік кеістікті мегереді. Жалпы психологиялы проблемалармен байланысты психологтар баланы психикасымен айналысан. Олар: Джон Уатсон, В.Штерн, К.Бюлер, К.Кофка, К.Левин, А.Валлон, З.Фрейд, Э.Шпрангер, Ж.Пиаже, В.М. Бехтерев, Д.М.Узнадзе, С.Л. Рубенштейн, Л.С. Выготский, Р.Р. Лурия, А.Н. Лентьев, П.Л. Гальперин жне таы басалар.
Алайда, сол бір объектіні зерттей отырып – психикалы даму – генетикалы жне баланы психикасыны екі р трлі психикалы ылымдар болып табылады. Генетикалы психологияны психикалы процестерді пайда болуына жне дамуын зерттейді. Генетикалы психологиялы зерттеулерді балалара жне ересектерге жргізілуі ммкін. Алайда, генетикалы зерттеу объектісі бала болып табылады.
Генетикалы психологгияны негізгі стартегиясы – психикалы былысты жасау, пайда ылу алыптастыру болып табылады. Л.С. Выготский алыптастыру жайлы алаш айтан. «Біз олданатын діс эксперименталды генетикалы деп аталуы ммкін. Себебі, ол жасанды трде психикалы дамуды генетикалы трыда жасап шыарады. рбір атып алан психологиялы форманы ерітіп, оны озалыш аына айналдыру ажет. Анализдей келе, жоары форманы зат есекбінде емес, процесс есебінде алып, затты оны блшектеріне емес, ол прцестен блек сттеріне бару.»
Баланы психикасынан баса психологиялы саланы айырмашылыы – ол ерекше бірліктермен жмыс жасайды, олар – жас немесе даму кезеі болып табылады.Мектепке дейінгі кезеде бала жаа принципиалды жетістікке жетеді. Бала ересектермен жне рдастармен арым- атынасты иын- ыстау кезеінде баса адамдарды рефлекциясын мегереді. Бл кезеде ересектермен арым- атынас жасау барысында идентификация абілеті арынды дамиды. Кейінгі жасты шата бала бір мезгілде позитивті жне негативті даралануды мегереді. Мектепке дейінгі кезеде з дене мшелерін белсенді трде басара алады. Бл шата балада дене мшелеріні рылымына, соны ішінде жыныс мшелеріні ерекшеліктеріне ызыушылы пайда болады. Осы кезде баланы тілі арынды трде дамиды. Осы кезеде бала жаа жаа былыстарды мегеруге зілді- кесілді арсы, ол брыны мегерген білімдерін айта жаыртады.