Татар жне башрт тілдеріндегі фразеологиялы параллельдер
ыпша - блар подгруппасына Алтын Орда деби тіліні батыс варианты мен татар жне башрт тілдері кіреді. Алтын Орда деби тілі деп Алтын Орда мемлекетіні рамына кірген тркі халытары пайдаланан орта асырдаы тілді айтамыз. алымдар олдану аясына арай бл деби тілді екі варианта бліп арастырып жр:
а) Алтын Орда деби тіліні батыс варианты;
) Алтын Орда деби тіліні шыыс варианты. Алтын Орда деби тіліні серіне тркі халытарыны Батыс н тармаына кіретін тілдерді басым кпшілігі шыраан. Бл деби тілді азіргі кптеген тркі халытарыны деби тіліні алыптасуына тигізген игілікті сері боландыы тркітану ылымында толыымен длелденді.
Осы погруппаа кіретін татар тілі - Татарстан Республикасыны жне баса да мемлекеттерді мекендейтін татар халыны мемлекеттік тілі. Ертеде Алтын Орданы рамына кірген барлы тркі халытарын татарлар, монолдарды здерін татар-моолдар деп атаан. Осы атау негізінде тарихта татар-моол шапыншылыы деген тарихи термин алыптасты. Кейін осыны негізінде тркі тілдерін трік-татар тілдері деп атау дадысы да алыптасып, біраз уаыт екі этноним атар олданылып келді. ХІХ асырда жаылыс олданылып жрген бл ымдар з тсініктеріне ие болды. Татар тілі деп Еділді ортаы аысы бойын жайлаан тркі тайпаларыны тілі саналады. Татар тілі тркі тілдеріні ішінде диалектілері кп тілдерді болып табылады. Бндай былыс олармен кршілес орналасан башрт тілінде де байалады. Мны себебін ол халытарды таулы жерлерде орналасуымен тсіндіруге болады. Жазы, далалы жерлерді онытанан халытара араанда бір-бірімен сирек араласатындытан, тайпалар ошаулану процесіне шырап, диалектілер кбірек пайда болан.
Башрт тілі - Башртстан Республикасын жне баса да мемлекеттер территориясын мекендейтін башрт халыны мемлекеттік тілі. Бл екі тілде де чуваш тіліндегідей блар тіліні кейбір элементтері кездесіп отырады. Сондытан подгруппа ыпша-блар атауына ие болан. ыпша-блар подгруппасы ыпша тобыны баса шаын топтарынан мынадай ерешеліктерімен алшатанады:
• 9 дауысты дыбыс бар;
• Дауысты дыбыстар жйесі блар тобыны дауысты дыбыстар жйесіне те жаын. Мысалы, чуваш тілінде де, татар тілінде де саны мен дыбысталуы жаынан те сас вокализм жйесі олданыс табады. Тек чуваш тілінде кездесетін э дыбысы татар тілінде жо, алайда оан татар тілінде фонемасы сйкес келеді. Демек, екі тілдегі дауысты дыбыстар жйесін толыымен бірдей деп айтуа болады;
ыпша группасыны зге шаын топтарында э, о, е дауыстылары ыпша-блар подгруппасында и, у, дауыстыларымен алмасып келеді [57;104-105].
Татар, башрт тілдеріндегі фразеологизмдерді айтанда, е алдымен осы халытарды траты тіркестеріндегі орыс халыны мдениетіні сері ерекше сз ету ажет етеді. Ондай траты тіркестерді кбі ас-дм трлеріне атысты кездеседі де, таам дайындау трлеріні тркілік емес екенін танытады. Мселен, Орта азиялы ыпша тркілері ертеден мал шаруашылыымен айналысатын боландытан негізгі таам трлері еттен жасалады. Оны ішінде ірі ара мал еттерімен бірге ой еті олданылады. Ал, Волга бойы ыпшатары тілінде ішінде жеміс, ккніс трлері ертерек олданыла бастаан. Оны крінісі башрт, татар тілдері траты тіркестерінде орын алан сияты. Мселен, башрт тілінде бешмгн шалкан, «бос, былжыр адам», «пжеген чалкан (мокрая курица), «керн (хрен) тормадан татлы болмас» (хрен реки не слаще), «кж кбстг ч» т.б.
Сол сияты, татар жне башрт тілдерінде аза тілінде жиі олданылмайтын ккніс атауларымен оса бал, й старыны атаулары, балы, олардан жасалатын таам, трлері, жармалардан жасалатын тама трлері траты тіркестерінен де аарылады. «балы» сзі оан атысты атаулар аза тілі шін де жат емес. біра та, аза фразеолгиясында балы атауы таам, ас ретінде емес, жалпы балыты тек зіне атысты онша-мнша тіркестерде ана кездесуі ммкін. Мысалы, «балы басына шіриді» т.б оны мнісі балы таам, ас ретінде азаты лтты ас мзірі шін тек белгілі бір аймата болмаса, кеінен таралмаан. Осыан атысты балы атаулары тек диалектілік траты тіркестерде ана кездесуі ммкін. Ал ыпша тобындаы (татар, башрт) тілдерінде балы атауы траты тіркестерде жиі олданылуы бл халытарды трмыс-тіршілігінде балы шаруашылыыны орны бар екендігінен хабар береді. Мселен, башрт тілінде «несе сйн д бер балык басы» сол баяы, «балы кеек», татар тілінде: «бер балык башен чйн» бір нрсені айталай беру, т.б.
ыпша тобындаы халытарды ішінде татар, башрт халытары ертерек отырышылыа кшкендіктен болар, бл халытар й старын, сіресе, аз, йрек секілді трлерін ертеден сіреді. Сол себепті де оларды атауы да баса тілдерге араанда татар, башрт фразеологизмдерінде мол шырасады. Мселен, татар тілінде аыма, мытша деген мнде «тавык хтере», «тавык баш», «тавык мие эчкен» «тавык мие ашаган» сияты траты тіркестер кеінен олданылады. Тауы сзімен байланысты таы да «тавык йрк» ора, «тавык атлап чыгарлык» жаын жер, «тавыклар клр» клкілі емес, «тавык чплп бетергесз» те кп, «ккй сала алмаган тавык ишкелле» абыржу т.с.с.
Татар тілінде йрек, аз атауы траты тіркес жасауда ерекше мол атысады. Бл да аталан халы міріндегі кейіннен алыптасан былыстар екендігі даусыз. Мселен, «рдк биреп каз алган» пайдакнем, есепшіл деген маынада олданылса, дл осы маынада «азын биреп кадалгн» тіркесі де кездеседі. Сол сияты алдау, тірік сйлеу маынасында «рдк очыру», сйкімсіз, сынсыз деген ымда «шыксыз рдк баласы» , орынсыз кп сйлеу маынасында «рдк телен ашаган» траты тіркестері алыптасан.
«Таракан» атауы аза топыраында бірде бір траты тіркестеріні рамында кездеспейді. Бны зі аталан жндікті негізінен алалы жерлерде мекендейтіндігімен байланысты болса керек-ті. айта ркенде дуірінде ала рылысы кеірек дамыан Ресей аймаына шектесе мір срген, башрт, татар тілдерінде «таракан» атауы біршама траты тіркестерінді рамында атысандыы ойымызды длелдей тседі. Мселен, башрт тілінде «ашка таракан болып тсу» шаырырмаан она, татар тілінде «кара таракан булу (баш.кара таракан болыу)» шінші адам арты маынасында т.б.
Орыс халыны наным-сенімі де тркі халытарына серін тигізген. Кісі ліміне атысты алыптасан траты тіркестер де халы мірінен, салт-дстрінен мол малмат береді. Кряшен татарлары христиан дініне зорлыпен кшірілгендігіні нтижесінде баса тркі халытарынан з алдына ерекшеленгендігі бізге млім. сіресе, татар халыны жлдыздара деген ымдары халыты мифологиялы сенімін танытады. Мселен, «бхетле йолдоз астында туган», «раштуада бер крк кар бирмс», (ыста бір крек ар бермес, те атты пес адам жайлы айтылып тр) т.б. [64;26-27 ]
Сібір тркі халытарында аюа, асыра табыну табыну тотемі болан [61;167]. сіресе, угор-фин халытарымен байланыста болан татар, башрт халытарынан крініс тапан. Мысалы, «ике аю бер нг сыймый», «айыу майы рт» т.с.с. бл фразеологизмдер жайында З. Г. Ураксин: «Появление этого фразеологизма должно быть связано с культом медведя, который бытовал у башкир и у многих народов Сибири в прошлом. Медведь являлся тотемным животным, существовала вера в родство медведя с человеком, и сейчас бытуют сказки, легенды о предке медведе, его кости, череп, клыки и другие части тела применялись как охранительные средства от всяких злых духов, дурного глаза и болезней. Медвежье сало растопливалось и тоже применялось как целительное снадобье» [65;167]. Ал Р. Н. Слейманованы зерттеулерінде де башрт халыны наным-сенімдерінде финн-угор халытарыны табынушылыыны сзсіз сері боландыын айтады [66;42].
Жалпы «аю» сзіне атысты фразеологиялы паралелльдер башрт жне татар тілдерінде молынан шырасады. Мселен, аю мае срт/айыу майы рт, аю баш/айыу баш, аю кул/айыу кул, аю урнына умыра/айыу урнына умыра т.б. татар жне башрт тілдеріндегі аталан семаниткалы топтаы траты тіркестерді біршамасы орыс тілінен калька тсілі арылы келіп алыптасан. Мселен, «аю хзмте крт» (оказать медвежью услугу), «аюны да биерг йртлр» (и медведя плясать учат) т.б.
Зерттеуші алымдар арым-атынасты жандана тсуіне оамдаы трлі мдени, эконимикалы, леуметтік згерістер ерекше серін тигізетінін айтады. оам міріндегі экстралингвистикалы жне интралингвистикалы факторларды нтижесінде траты тіркестер сол кезедегі орын алан тілдік арым-атынасты тарихи, мдени лингвистикалы апараттарын з бойына сііріп, белгілі дрежеде сатап алады. Сйтіп, тарихтаы оама згеріс келетін тпелі кезедер тілді фразеология орыны алыптасуында з ізін алдырады. Мысалы, татар жне башрт халыны бастан кешкен тарихи оиалара атысты Мамай заманында «атам заманда, баяыда», кырым сирелй, дарыны коро тотоу «держать порох сухим» секілді скери фразеологизмдер тарихи кезедерді тілдегі крінісі. 1243-1280 жылдары орыс князъдытарыны солтстік-шыыс ірлері Алтын Ордаа салы тлеп труа міндетті болды. Ресей тарихына бл кезе монол-татар апаты деген атпен белгілі. 1380 жылы 8 ыркйекте Мамай хан бастаан ордалытар Куликова даласындаы йгілі шайаста жеіліс тапан болатын. З.Г.Ураксинні айтуынша башрт, татар тілдерінде кездесетін ндрй казынасы, ндерей бете фразеологизмдеріні шыуын тарихта болан жеке тламен байланыстырады: «Татарско башкирский ндери пройсходит от имени Уфимского воевода начала 18 века в Андрей Жихарев отличавщеиеся особым усердием по облажению башкир новымыи подаяниями» деп келтіреді. [67; 248]. Осындай тыыз арым - атынасты нтижесінде орыс тіліндегі жекелеген сздер башрт тілінде траты тіркестерді рамына да енген. Мселен, кабалаа кере/индере/тшере тіркесі орыс тіліндегі закабалять, поставить в кабальную зависимость деген маынадан келіп туындаан. Блар Алтын Орда дуіріндегі Ресейді салы тлеуге мжбр боландыынан алан тілдік белгілер болып табылады.
Жалпы, татар башрт тіліндегі соматикалы фразеологизмдерінде біршама згешеліктер байалады. «Кз» микротемасындаы фразеологизмдерде рылымды згерістер боланымен, маыналы трлеріне атысты кп алшатытар жо. Дегенмен, аздаан тркілік лексиканы семантикалы даму нтижесінде алыптасан ерекшеліктер орын алан. Мысалы, аза тіліндегі кзден ткізу тіркесі «тексеру», татар тілінде: кздн кичер, башрт тілінде: кздн кисере трінде олданылады. Аздаан алшатытар татар, башрт, арашай-балар, мы, ырымтатар, ноай тілдерінде кз сзіні бедел, абыройдан айырылу маынасында алыптасан: тат. Кздн тш, баш. Кззн тш; м. Гезден тюшмек, .тат. козъден тюшмек, .бал. кезден тюшмек т.б.
Сонымен атар, ыпша тобындаы тілдерде кейбір фразеологизмдерді рамындаы сздер алмасып келеді. Мысалы, аза тілінде «езуі лаына жету» деген тіркес татар тілінде авызы колагына житкн, башрт тілінде де ауызы колагына ет трінде олданылады. Яни ауыз, езу сздеріні орны ауысан. Оны себебі, бл тілдерде езу сзі млдем жотыымен тсіндірілсе керек. Демек, аза, араалпа тілдерінде олданылатын езу тарту «жымию», кк езулену «кп сйлеу» фраземалары ыпша тобындаы баса тілдерге таралмаан. Осымен байланысты татар тіліндегі авыз еру, башртша ауыз йыру, ноайша авыз йырув трінде келетін фразеологизм аза тіліндегі езу тарту тіркесіне сай келеді. «Тіл» микротемасындаы біратар фразеологизмдер жалпы тркілік лексикадаы сздерден раланымен, тек башрт, татар, кейде мы тілдерінде кездеседі де, ондай рылымдар ноай, араалпа, аза тілдерінде кездеспейді. Мысалы, баш: телг алыу «еске алу», тат. Телг салыну (кп сйлеумен айналысу), телг алыну (бос сзбен айналысу), баш: телдн тш, тат: телдн тш «беделі тсу»; Татар тілінде «телг кер» сзге іліну, секке іліну, маынасында жмсалады. Баса дене мшелері атауларына араанда тіл сзі зіні негізгі маынасын барлы тркі тілдерінде негізінен орта сатап аландыымен ерекшеленеді.
Татар жне башрт тілдерінде санды фразеологиялы параллельдер молынан шырасады. Тек аза тіліндегі жеті рет лшеп, бір рет кес фразалы тіркесі татар тілінде ун кат лчп бер кат кис/ биш лчп бер кис,ал башрт тілінде: ете ат лсп, бер ат кие сияты згешеліктер байады.
Татар жне башрт тілдері сиыр малына атысты фразеологиялы параллельдерді молдыы ерекше кзге тседі. Мысалы, татар тілінде сыер агачка менгн «келісімсіз іс жасау», сыерга ияр таккандай «жарамсыз киіну». Осындай жаымсыз фразеологизмдермен атар татар, башрт тілдерінде кездесетін «сыйлы кне сыерда» фраземасы бл малды адірлі екендігінде крсетеді. Татар, башрт, мы тілдерінде сиыр сзімен атысан жас млшеліне атысты фразеологиялы параллельдер кездеседі. Мысалы, тат: аяген сыер басмаган «тжірибесіз, жас»,баш: аяген сыер баскан тгел «жас, тжірибесіз», м: аягъын сыер баскъан тюгюл т.б.
Татар жне башрт тілінде тйе малына атысты фразеологиялы параллельдерді кездестірмедік. ола тскен сздіктерде тек татар тілінен екі фразеологиялы бірлік кездесті. Тат: тймлйде дйл ите, дия койрого ерг тейгс, аза тіліндегі тйе йрыы жерге тигенде, яни ешашан орындалмайтын іс деген маынада айтылады. орытындылаанда, тйе малы ыпша тобы тілдеріні ішінде аза жне араалпа тілінде ана фразеологиялы параллельдерді молынанан кездестіреміз.
Татар, башрт тілдері ой малына араанда ешкі малына атысты фразеологиялы параллельдер кптеп кездеседі. Сол секілді ешкі атауыны татар (кж), башрт (кз) тілдеріндегі кнетркілік атаудан ауытуы ол тілдерді фразеологизмдерін тркі тілдерінен ерекшелейтін мол згерістер алыптастыран. Щербак башрт, татар тілдеріндегі «кж/кз» сзін орыс тіліндегі коза сзімен байланыстырады [62; 117].
Татар, башрт тілініде тр-тске атысты фразеологиялы параллельдер, сіресе ара сзінде кп шырасады.
Жалпы татар жне башрт тілдеріндегі фразеологиялы параллельдерді арастыруда Ф. С. Сафиуллинаны «татарско-руский фразеологический словарь» (Казан, 2001), Ф. Ф. Гаффарова, Г. Г. Саберованы « Татарско-русский словарь идиом» (казань, 2006) сздіктерін, башрт тілінде З. . Ураксинні «Башорт телене фразеологик леге» (Уфа, 2006) сздіктерін олданды.
Татар жне башрт тілдеріндегі фразеологизмдерді арастырып, талдай келе аза, ноай жне араалпа тілдеріне араанда фразеологиялы параллельдер кптеп кездеседі.
І. Соматикалы фразеологизмдер.
Кесте 15
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| йрге мклнгн | йрге мклнгн |
| йргін йон скн | йрген йн кн |
| йрген алу | йрген алыу |
| йрген кузгату | йрген (келен) угатыу |
| йрген телглу (яралау)- | йрген телгел (яралау) |
| йрген кер | йрген ине |
| йрген яулап алу | йрген яулап алыу |
| йрк атылып чыгарга булу | йрк атылып сыырай булыу |
| йрк аша ткр | йрк аша ткре |
| йрк басылу | йрк баылыу |
| йрк ите (каны) | йрк ит (аны) |
| йрк итен ашау(талау) | йрк итен ашау (теле) |
| йркк два булу- | йркк дауа булыу |
| йркк т йрге ачык | йркк ине (те) йрг асык |
| йркк жылы кер | йркк (эск) йылы ине |
| йркк кадалу | йркк аалыу |
| йркк кара кан саву | йркк <ара> ан ауыу |
| йркк таш булып утыру(яту) | йркк таш булып ятыу |
| йркк тоз салу | йркк то алыу |
| йркк тш | йркк тш |
| йркк уелу | йркк уйылыу |
| йркк ут салу | йркк ут алыу |
| йркк якын алу(кабыл ит) | йркк яын алыу (абул ите) |
| йркк ял булу | йркк ял булыу |
| йркк яту | йркк ятыу |
| йрк кабыну | йрк абарыу |
| йрк агу таш йрк | йрк аыу таш йрк |
| Йрк убу | йрк убыу |
| йрк узгалу | йрк уалыу |
| йрк кысу кара йрк | йрк ыылыу кара йрк |
| йрк ш | йрк ш |
| йрк парсе | йрк параы |
| йркне ачу | йркте асыу |
| йркне басу | йркте баыу |
| йркне кис | йркте кие |
| йркне з | йркте |
| йркне шет | йркте шт |
| йркне эрет | йркте эрете |
| йрк(уз) урынында тгел | йрк урынында тгел |
| йрк тзм | йрк тм |
| йрк тренд йрту(саклау) | йрк тренд алау (йрт) |
| йрк уч тбенд булу(тору) | йрк ус тбнд булыу (тороу) |
| йрк кчг киту | йрк ксг ките |
| йрк жу иту | йрк шыу (жыу) ите |
Баш/ Баш
Кесте 16
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| баш бирм баш исн (сау) булса, брек табылыр | баш бирм баш ин (ау) булса, брек табылыр |
| Баш бг Баш кишмк бар, тел кисмк юк | Баш бг Баш кимк бар, тел кимк юк |
| баш булу | баш булыу |
| баш вату | баш ватыу |
| баш житу | баш ете |
| баш кит | баш ките |
| башы ккк тию | баш (тб) ккк тейе |
| баш ктр | баш ктре |
| баш ктрми | баш ктрмй (алытмай) |
| башка жит | баша ете |
| башка кереп та чыкмау | баша инеп <т> сымау |
| башка кил | баша киле (тш) |
| баша китер | баша килтере |
| баша абу | баша абыу |
| башка калкыту | баш алытыу |
| башка мен | баша мене |
| башка чыгу | баша сыыу |
| башка таш тшкндй булу | баша таш тшкндй булыу |
| башка таяк белн суккандай булу | баша < тая (кк) менн уандай булыу |
| баш сттенд болыт куеру | баш тнд < ара> болот уйырыу |
| баш сте | баш т |
| баш ору | баш ороу |
| башы белн чуму | баш менн сумыу (кмеле) |
| башы белн жавап бер | баш менн яуап бире |
| башка сыймау | баша ыймау |
| баш кату | баш атыу (аырыу) |
| башка тш | баша тш |
| башлы-кзле ит | башлы-кле ите |
| башлы-кзле булу | башлы-кле булыу |
| баш тубал булу | баш тубал кеек (тубалдай) булыу |
| баш тер (трт) | баш тер (трт) |
| баш тарту | баш тартыу |
| баштан сыйпамаслар | баштан ыйпама(тар) |
| баштан т | баштан те (уыу) |
| баштан чыгарып ташлау | баштан сыыу (ките) |
| баштан чебен очыру | баштан себен осороу |
| баштан кечер | баштан кисере (ткре) |
| баштан аша атлау | баштан <аша> атлау |
| баштагы чч т житмс | баштаы сс <т> етм |
| башны диванага (диваналыкка, агыралыкка, тилег, жлрг) салу | башты алйота (ахмаа, тилег, йлрг, этлекк) алыу |
| баш ию | баш эйе |
| башына тай типмгн | баша тай типмн |
| башын йлндер | башты йлндере |
| башында жил уйнау | башында ел уйнай |
| башын ашау | башын ашау |
| башынан чебен таеп егылырлык | башынан себен тайып йыылырлы |
| башы яшь | башы йш |
| башы йомры | башы йомро |
| башы бар | башы болыу(бар) |
| башы ике тугел | башы ике тел |
| баш суккан якка | баш уан яа [ките] |
| баш салу | баш алыу |
| башны югалту | башты юалтыу |
| башны ташка ору | башты таша орыу |
| башны катыру(аырту) | баш(ты) атырыу (аыртыу) |
| башны кисмг бир | башты киерг (ырмаа) бире |
| башны бутау таныган жирд буй сыйлы, танымаган жирд тун сыйлы | башты бутау таныан ерд буй ыйлы, танымаан ерд тон ыйлы |
Колак/ ола
Кесте 17
| колак итен ашау(чйну) | ола итен ашау (сйн) |
| колак салу | ола алыу |
| колак ре тору | ола р тороу |
| колакны яра | олаты ярыу |
| колак торгызу | ола торооу |
| колакны тондыру | ола тондороу |
| колак ши | ола шй |
| колак тешлт | ола тешлте |
| колакка ятмаган | олаа ямаган(хбр) |
| колакка эл | олаа эле |
| колакка чалынып калу | олаа салыныу |
| колакка каты | олаа аты |
| колагына киез каплаган | олаына кейе аплаан |
| колагына киртл | олаа кирте |
| ола агу | ола аыу |
Кул/ ул
Кесте 18
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| кул алмаш | ул алмаш |
| кул астында | ул атында |
| кул астыннан чыгу | ул атынан сыыу |
| кул астына кер | ул атына ине (кере) |
| кул артым жиел булсын | ул арты еел булын |
| кул арты жиел | ул <арты> (улы) еел |
| кул арты авыр | ул <арты> (улы) ауыр |
| кул арасына кер | ул араына ине |
| кул-аягын бйл | ул-аяты бйл |
| кулга-кул тотынып (бару) | ула-ул тотоноп эшл |
| кул бир | ул бире |
| кулга тшер | ула тшр |
| кулга тш | улга ине (тш) |
| кулга алу | ула алыу |
| кул буяу | ул бысратыу (буяу) |
| кулдан эш тш | --улдан эш тш |
| кул кысышу | ул ысыу |
| кул кую | ул уйыу |
| кул кушырып утыру | ул аушырып [йр, ултырыу] |
| кул ктр | ул ктре |
| кул кил | ул киле |
| кул житми | ул етм |
| кулында ут уйната | улда ут уйнау |
| кулына ирек бир | ула ирек бире |
| кулдан кит | улдан ките (ысыныу) |
| кулдан кел | улдан киле |
| кулдан килгн кадр | улдан килгн тиклем |
| кул селт | ул елт |
| кул салу | ул алыу |
| кул тыгу | ул тыыу |
| кул тгел | ул тгел |
| кул тими | ул тейе (йки тейм) |
| кул тидер | ул тейере |
| кул тамгасын салу | ул тамаын алыу (уйыу, уыу) |
| кул созымында | ул осонда |
| кул белн сыпырып алгандай булу | ул менн ыпырып аландай (ташлаандай) булыу |
| кул сугышы | ул уышыу |
| кулын юмаган | улын йыумаан |
| кулыннан т | улынан те |
| кулыннан тоту | улынан тотоу |
| кулы кулга йокмый(тими) | улы ула теймй |
| кулы корысын! | улы ороон |
| кулы калмас иде | улы алма <ине> |
| кулы артына житм | улы артына етмй |
| кул шомару | ул шымарыу |
| кул сырты белн дога кылу | ул ырты менн доа ылыу |
| кул сузу | ул уыу |
| кулына карап калу- | улына <арап> алыу |
| кулын кыскарту | улын ыартыу |
| кулынан кинн! | улыдан кинн |
| кулы кыска | улы() ыа |
| кулы озон (тик тормый) | - улы оон (тик тормай) |
| кулы(зен) ккре | улы ен <табан> ккре |
Кз/ к
Кесте 19
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| кз алдына кил(басу) | к алдына баыу (киле) |
| кз-баш алу | к-баш алыу |
| кз ату | к атыу |
| кз ачып йомганчы | к асып <к> йомансы (йоман арала) |
| кз ачылу | к асылыу |
| кз ачкысыз | к асыы [буран, ттн] |
| кз д ачтырмау | к <> (кен д) астырмау |
| кз алмасы кебек | к алмаы кеек кре |
| кз алмау | к алмау |
| кз алдыннан ткр | к алдынан ткре |
| кз алдыннан китму | к алдынан китм (йки ките) |
| кз акаю | к аларыу |
| кз алдына кетир | к алдына килтере (батырыу) |
| кз буяу | к буяу |
| кзг кл сиб | кг кол ибе |
| кзг кереп тору | кг кереп барыу |
| кзг бреп йт | кг бреп [йте] |
| кзг брел (брелеп тору) | кг бреле (брелеп тороу) |
| кзг-башка ташлану | кг-баша крене (салыныу) |
| кзг ак-кара кренм | кг а-ара кренм |
| кз бйлн | к бйлне |
| кзг кренеп | кг кренеп |
| кзг тртс кремслек карагы | кг трт кренмлек (кренгее) [араы] |
| кзг ташлану | кг ташланыу (тртл) |
| кзг чп салу ( тшер) | кг сп алыу (тшр) |
| кзг чалыну | кг салыныу |
| кзг кырып салырлык | кг ырып алырлык <ына> |
| кзг карап | кг арау (арап тороу) |
| кзг-кз тершеп | кг-к тершеп |
| кзг кара кан саву | кг <ара> ан ауыу |
| кзг тртеп | кг тртп |
| кзне явын алу | ке яуын алыу |
| кзен майландыру | ке майландырыу |
| кзне кыздыру | ке ыырыу |
| кзен кан алу (басу) | ке ан алыу (баыу) |
| кзен ачу | ке асыу |
| кзен ачтырмау | ке астырмау |
| кзен алмау | ке алмай [арау] |
| кзг тшкен чп (ак) кебек | кг тшкн сп (а) кеек |
| кзе дрт булу | к дрт булыу |
| кзг ттен жибр | кг ттн ебре |
| кзне томалау | ке томалау |
| кзне тырнап ачу | к(е) тырнап асыу |
| кзе уйнату | ке уйнатыу |
| кзен д йоммый | к йоммай |
Авыз/ ауы
Кесте 20
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| авызга салган сары майны йота белм | ауыа тшкн ары майы (тшкнде) йота алмау |
| авызга кара кан толу | ауыа <ара> ан тулыу |
| авызга карату | ауыа аратыу |
| авызга алу | ауыа алыу |
| авызга алгысыз | ауыа алыы |
| авыз ачып карап тору | ауы асып арап |
| авыз ачу | ауы асыу |
| авызга су кабу | ауыа ыу уртлау (абыу) |
| авызы колакка жит | ауы олаа ете |
| авыз ктреп калу | ауы ктреп |
| авыз йому | ауы йомоу |
| авыз ит | ауы ите |
| авыздан ут чч | ауыан ут ссе |
| авыздан тшм | ауыан тшм |
| авыздан зеп бир | ауыан |
| авыз да ачтырмау | ауы а астырмау |
| авыз белн чыбын тоту | ауы менн себен тотоу |
| авызы ни йткнне колагы ишетм | ауыы ни йткнде олагы ишетмй |
| авызына шйтн ткергн | ауыына шайтан ткргн |
| авызына чйнп каптыру | ауыына сйнп аптырыу |
| авызын ачса пксе крен | ауыын аса пке крен |
| авызыннан ана сте кипмгн | ауыынан (ауыында) с т кипмгн |
| авызыннан сзен тартып алып булмый | ауыынан ен тартып алып булмай |
| авызыннан чыкканны эт жыймас | ауыынан сыанды эт ашама |
| авызына карап тору | ауыына арап тороу |
| авызны чйг эл | ауыы сйг эле |
| авыз суы кору авыздан авызга | ауы ыуы ороу ауыдан ауыа |
| авыз тулы кан болу | ауы тулы ан булыу |
| авыз тутырып сйл | ауы тултырып [йл] |
| авызынын сарысы кипмгн | ауыыны арыы кипмгн |
| авызда ботка пешер | ауы эсенд (ауыа) бута бешере |
| авызын ябу (каплау, тыгу,томалау, тег) | ауыын ябыу (каплау, тыгыу, томалау, теге) |
Жилк/ елк
Кесте 21
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| жилкг мен (атлану) | елкг мене (атланыу) |
| жилксен кимер | елкен кимереъ |
| жилксенд утыру | елкенд ултырыу |
| жилксе калын | елке алын |
| жилк чокырын крмгннн лмм ле | елк соорон крмгндн лмм ле |
| жилк чилн | елк сейлне |
| жилкдн тау тш (тшкн кебек булу) | елкнн (тн) тау тшкн кеек (тшкндй) булыу |
| жилкдн камыт тш | елкнн <амыт> тш |
| жилкг тш | елкг тш (ятыу) |
| жилкг тию | елкг тейе |
Аяк/ ая
Кесте 22
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| аягына бозау баскан | аяына быау баан |
| аяк калмау | ая алмау |
| аякка басу | аяа баыу (алыу) |
| аякка бастыру | аяа батырыу |
| аяк жирг тим | ая (табан) ерг тейм |
| аяк басар урын да юк | ая баыр урын ю (баыы) |
| аяк басу | ая баыу |
| аяк басмау | ая бамау |
| аяк атларга ( басарга) да бирм | ая атлара (баыра) бирм |
| аяк астында ятмый | ая атында ятмай |
| аяк астында | ая атында |
| аяк астына салу | ая атына алыу |
| аягын кыскарту | аяын ыартыу |
| аяк-кулны бйл- | ая-улды (ике улды, улды) бйл |
| аяк ялы | ая ялы |
| аяк эзен зм (суытмау) | ая эен м (ыуытмау) |
| аяк сузу | ая уыу (оноу) |
| аяк тибеп яше | ая тибеп (йш, эш ите) |
| аяк терп | ая терп [йлше] |
| аяк тартмау | ая тартмау |
| аяктан язу | аятан яыу |
| аяктан егу | аятан йыыу |
| аяктан егылу | аятан йыылыу |
| аяк чалу | ая салыу |
| аяклы каза бла | аялы аза (бл) |
| аяклы бхет | аялы бхет |
Тел/тел
Кесте 23
| Татар тілінде | Башрт тілінде |
| тел сату | тел атыу |
| тел тбе | тел тб |
| тел-теш крст | тел-теш крте |
| тел тидер | тел тейере |
| тел чыгу | тел сыгыу |
| тел чарлау | тел сарлау |
| тел стен салырлык азык юк | тел отон алырлы [аы ю] |
| тел очында тору | тел осонда <ына> тороу (осона киле) |
| тел озайту | тел оайыу (оонайыу) |
| тел белн (тел д) яак | тел менн (тел д) яа |
| тел кайрау | тел айрау |
| тел крмклн | тел крмле (бйлне) |
| тел житм | тел етм |
| тел ктр | тел ктре |
| теле тышау тотмый | теле тышау тотмай |
| теле телг йокмый | теле тел йомай (теймй) |
| теле табанына житкн | теле табанына еткн |
| теле чарланган | теле сарлап уйан кеек |
| теле озын | теле оон |
| теле тилч тшкере! | теле тилс тшкр |
| теле калмас | теле алыр инеме ни (алма ине) |
| телене йотарлык | теледе йоторло (йоторо) |
| телен кыскарту | телен ыартыу |
| телен шайтан ткергн | телен шайтан ткргн |
| телдн язу | телдн яыу |
| телдн тшм | телдн тошм |
| телдн калу | телдн алыу |
| телне тыю | телде тыйыу (тотоу) |
| телне тешл | телде тешл |
| телд йр (йрт) | телде йотоу |
| тел ачкычы | тел асысы |
| телг салыну | телг алышыу (алыныу) |
| телг кел | телг киле |
| телг беткн | телг бткн |
| телг алу | телг алыу |
| тел бйлн | тел бйлне |
| тел болгау | тел болгау |
| тел бистсе | тел бите |
| теле бару | тел барыу (йлне) |
| теле авызына сыймау | тел ауыга ыймау |
| тел ачылу | тел асылыу |
ІІ. Зооморфты фразеологимздер.
Кесте 24
| кжне кбест каравылларга кую | кзне кбет арауыллара уйыу |
| кж маен чыгару | кз майын сыарыу |
| кж билеты | кз билеты |
| тавыклар клр | тауы клр |
| тавык мие эчкн | тауы мейее эскн |
| тавык кз | тауы к |
| тавык кетгедй ген | тауы кетгендй <ген> |
| тавык баш | тауы баш (мейе) |
| уй стн турай оялай | |
| куян юркле | уян йрк(ле) |
| бер атуда ике куян тер | бер атыуа ике уянды лтере |
| эт лгн жир | эт лген ер |
| эт-этка, эт- койрыкка жибр | эт этк, эт ойроа йр ырта> |
| эт сугару | эт уарыу |
| эт тубыгыннан | эт тубыынан |
| эттн алып, этка салу | эттн алып этк алыу |
| эт тиресен битен каплаган | эт тиреен битен (башына) аплау |
| эт р каруан (бре) йрй | |
| эт белн эзлс д таба алмассы | эт менн эл д таба алмаы |
| эт койрыгыннан да тз | эт ойроонан т булыу |
| эт каешы | эт айышы |
| эт крмгнне кр | эт крмгнде кре |
| эт кзе ттен белмс | эт ке ттн белм |
| эт кте | эт кте |
| эт кнен кр | эт кнн кре (кннд йш) |
| эт арасына таяк тыгу | эт ауыына аас тыып йр |
| эт ит | эт ите |
| эт бласе белн | эт бле менн |
| эт булу | эт булыу |
| эт бйлс тормас | эт бйл, тороо |
| эт булганчы йр | эт булансы |
| эт белсен | эт белен |
| эт башына эркет тгелгн заман | эт башына эркет тгелгн [заман] |
| эт ашамас (сз) | эт ашама (ейм) [] |
| ат дагалаганда бака ботын кыстыру | ат даалаанда баа (тлмрйен) ботон ытыран |
| атлы казак кебек | атлы аа кеек |
| атлылар аттан тшеп, жялелр ятып карарлык тгел | атлы кеше тшп арарлы, йй кеше ятып арарлы |
| атлы барып, жя кайту | атлы барып, йй айтыу |
| атка менгндй булу | ат(а) менндй (атланандай) булыу |
| айыуан асан брег | |
| Аю мае срт | айыу майы рт |
| Аю хезмте крст | айыу хзмте крт |
ІІІ. санды фразеологизмдер
Кесте 25