аза этнопедагогикасындаы ой – пікірлерді тууы

р лтты зіне тн тіршілік ксібі, тарихы мен мдениеті бар. Мдениет сйлеу тілінен, ойлау жйесінен айын крініс табады. Сондай-а лтты мдени ерекшелік сол халыты мір сру тсілінен, дет-рпынан, салт-санасы мен дстрінен зекті орын алады. аза халыны лтты философиясы ой толаныс азынасына (лтты психология), рпа трбиелеу тсілдеріне (этнопедагогика), салт-дстр ерекшелігіне (этнография) тікелей байланысты. Осы трыдан аланда аза халыны бойына туа біткен лтты психологиялы асиеті философиялы ойлау жйесіні негізі болып табылады. азаты лтты философиясыны ерекшелігі біріншіден, ол тспалдап, маалдап, маамдап, тапатап сйлеу, жыр, терме, толау, айтыс нері арылы кзге кріну. Екіншіден, танымды, яни ата мекен, ел-жрт, т.б. мселе жніндегі кзарасы. шіншіден, ана тіліне, сз неріне ерекше ден ойып, жоары баа беруі. Тртіншіден, лтты базисі болып есептелетін кшпелі мірімен, мал шаруашылыымен тыыз байланыстылыы. аза философиясы азаты лемді сезінуіні мнін анытайтын дниетаным. Ол аза этнопедагогикасы мазмныны дниетанымды баытын алыптастыруа сер етеді.аза фольклорындаы философиялы ойлар халы даналыыны жетістігі деп саналады. Онда философиялы, диалектикалы дістер толы жзеге аспаса да, мір срген оамда халыты ой-сана алыптасады. аза философиясыны ерекшеліктері кбінесе салт пен дстрде, рухани мра мен адамдарды мінез-лытарында басым олданылады. Табии ортаны згертуді пайда болуы философиялы кзараста адамны айын масатты ызметін, масат ою факторын мірге келтірді, лтты дниетанымы пайда болды. азаты ата тегі мдениетіне назар аудару ондаы этнос менталитеті ымын тсінуге ммкіндік берді. Бдан оам мшелеріні барлыына атысты жне жекелік дегейде крінетін, оамда жымды трде алыптасатын ойлау мен психика рылымын ынамыз. Менталитет ылыми мінез-лы пен дет-рыптар жиынтыы негізінде бадар тадауын талап етеді. Табии жне леуметтік мірді тікелей бейнелеу, дниені рылымы, оны жасырын кштері туралы трпайы тсінік бл аза философиясыны бастапы кездегі дегейі еді. азіргі кезде тарихи-философиялы ылымны кптеген халытарды философиялы мраларын зерттеген тжірибесі лтты философияны алыптасуы мен дамуы, баыттары жинаталан жалпы ойларды тжырымдауа ке ммкіндіктер береді. азаты лтты философиясында оамды ой ш кезенен оам, оамдасты, оамды пікірден тті. оамдасты- бл зінше бір тарихи институт, оны пайда болуы арылы оам з мніне ие болуа абілетті деп арау керек. Табии жне леуметтік мірді тікелей бейнелеу, дниені рылымы, оны жасырын кштері туралы трпайы тсінік бл аза философиясыны бастапы дегейі еді. аза философиясы аза халыны мдени жетістіктеріні негізгі блігі жне зады жаласы. азаты лтты философиялы ойыны ерекшелігі - оны шынайы патриотизмін, халына сйіспеншілігін, оны баыты, мддесі жне болашаы шін кресуге дайын жне оан жету жолдарын з адерінше аны, жан-жаты крсете білуі дер едік (М.Жмабаев). Аса маызды философиялы категорияларды бірі - уаыт ымы болып табылады. оамны біртіндеп дамуымен, тайпаны тарихи жадында алан жекеленген былыстар мен белгілі бір оиалара байланысты адамдарды уаытты сезінуі ояна бастады. Жт, ашты, оба, мал індеті, соыс, т.б. табии жне стихиялы апаттар адамдар санасында з ізін алдырып, белгілі бір уаыт арыныны анытамасы ретінде ызмет атарды. Уаытты тсінушілік жекеленген адамдар шін ана мні боланымен, лемдік жаратылысты тпелі компоненттерімен берік байланыста болды. Ол туралы Л.Н.Гумилев «Халыты л-ауат жадайын анытайтын, классификация шін аса ыайлы индикаторды бірі этникалы сананы уаыт категориясына атыстылыы болып табылады,»- деп жазды. Уаытты е бірінші бадары ауа райы болды. Жуанны жіішкеріп, жіішкені зілер кезі – ысты соы кндерінен со кктемгі алашы ккке ілігу мен айта тлеу згеріс келеді. Кктемгі кн мен тнні теелуімен Жаа жыл – Наурыз келеді. Осыдан барып «шпті кгі» уаытты обьективті критерийі болып табылады. Бл кктемгі-кзгі науана, ыстаудан жайлауа шыу, осы кш жолындаы кктемгі жне кзгі маусыма байланысты р трлі мейрамдарды тууына негіз болды. Ежелгі тріктер мен азаты ата тегі осылайша зіні табиатпен етене жаындыы мен састыы арасында табиат былыстары кнтізбесін – фенологиялы календарды олданды. Бл азаты ата тегіні этнос ретінде табиатты бірттас жне зіне те жаын деп таныандыын крсетеді. Дл осыны зі «халы – адам – табиат» атынасын мейлінше толы жне адекватты крсететін болмыс исыны. Шаруашылы ызметті суі циклдік кнтізбеге кшуге мжбр етті. Оны рамына жеті кндік апта, трт апталы ай, он екі айлы жыл жне он екі жылды мшел циклдері кірді. Бір цикл айналымына сыймайтын оиалара уаытты «тірі хронология» стилі олданылды. Трік аанатыны рылуымен за жыл санау дісіне кшті, бл атау тріктерді тіршілік кеістігі лаюына, батыса жне шыыса баытталан экспансиясы артуына байланысты болды.Кеістік - санды лшем ретінде з шамасын талап етеді. лшем саласына жататын млшер ымы ежелгі тріктерде екі мнге ие болды. Бл трыда азаты ата тегінде млшер – сапа ымын алдын ала олдану негізінде сан категориясыны жаласы болып табылады. Млшерді тп-тркінін тсіну жеке адама млшерді ішінде сапалы шамаласты бар екенін, бір сапаны санды лшемдері зара байланысты екендігін, яни затты, былысты ішінде санды лшемдер арасында зара атынасты болатынын крсетеді. азаты ататегі шін арапайым жер деуден кшпенділікке, одан кейін жартылай кшпенді мал сіру ксібіне ауысу материалды мдениетті жаа формасын іздеуден крінді. Бдан азаты ата тегі болмыс дниесін – сапаны, кеістікті, уаытты, млшер мен форманы тікелей нсаларын мейлінше жасы игергенін креміз. орыта келгенде, мдени мраны халыты психология мен тлім-трбие сипатын тануда зіндік орны бар. рбір этносты, халыты зіне тн лтты психологиясы, мінез-лы, этикасы, эстетикалы таламы, моралды, т.б. ерекшеліктері болады. азаты халы педагогикасыны болаша рпаты дниетанымды кзарасын дамытудаы маызы ерекше.

нші жне музыкант орыт ата (IX асыр): адамзатты ткінші мірі жне лімнен ашып тылмаушылы, сонымен атар халыты педагогикалы даналытар (ке-бала, ана-ыз).
бу Насыр л-Фараби (870-950) - трактаттары: білім алушыларды белсенділігі, трбиені амалдары мен дістері. Трбие кнделікті жмыстар мен тжірибе арылы іске асырылады. Педагогикалы психология.
Жсіп Баласан (XI асыр) «тты білік» («Нрлы Білім»): жастара жасы трбие беру, ата-анаа жне балалара атынас жасау.
Махмуд ашари (XI асыр) «Диван лугат ат тюрк» («Тркі тілдері сздігі»): моральды-психологиялы мселелер.
Ахмет Игнеки (XII асыр) «Хибатал хакаик» («Аиат сыйы»): адамгершілік жетілу шін білім; адамгершілік асиеттер; сиет гіме, насихатты маалдар.
Ахмет Яссауи (XII асыр) «Диуани хикмат» («Аыл-ой кітабы»): масаты—толымды тланы трбиелеу.
Асан айы (XV асыр): жалпы берекеге талпыну, адамдар арасындаы келісімділік; зіні жетілуі туралы аморлы; жаымды асиеттер (сыпайылы, шыншылды, зін-зі мегерушілік, сабырлылы).

Шалкиіз (XVI асыр), Жиембет (XVII асыр) тланы асиеті туралы.

Атамберді жырау, Бхар жырау, Шал аын (XVIII асыр): туан жерін орау – асиетті міндет; зіне сыни кзарасты трбиелеу, лкенді сыйлау, олардан йрену. Адамгершілік трбиелілік.
Дулат Бабатайлы (XIX асыр): лкендерді жастара сиеттері, жалпы игілік шін ебекті маызы, адамны лылыы.
Махамбет теміслы (XIX асыр): ерлік пен батырлыты; азатты шін кресті; жасыты пен оратыа арсылыты мадатады.

Пайдаланылан дебиеттер:

азастан Республикасыны «Білім туралы» Заы // Алматы 2010.6-б
азастан Республикасында 2015жыла дейінгі білім беруді дамыту тжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
А.С.Сейтаков.зін-зі тану пнін оыту ерекшеліктері.Алматы.2006
Б.А. Трынбаева. Малімні шыармашылы леуметін біліктілікті арттыру жадайында дамыту.: теория жне тжірибе // Aлматы. 2005, 174-бет