Мінез-лы психотерапиясыны негізгі дістері
Реципрокты (осарланан) тежелу дісі – астарында негізсіз мазасыздану мен орыныш жатан невроздарды емдеу кезінде олданылан. дісті масаты – науаса орынышын басуды йрету.
1919 ж. В.М.Бехтерев мінез-лы терапиясына сас дістерді олдананын айта кеткен жн.
Вольпе мінез-лы терапиясында ке тараан дістерді бірі – жйелі десенсибилизация дісін ойлап тапан. д і с т і м а с а т ы – орыныш нысаны мен орынышты тежейтін босасу арасындаы шартты байланысты пайда болуы.
Біліктер тренингі топтары. Оларды масаты – келушіге леуметтік зара рекетті жасартуа, зіне сенімділігіні артуына, отбасындаы, жымдаы арым-атынасты жасартуа, арым-атынастаы эмоцияны баылауа ажетті дадыларды игеруіне жадай жасау.
Таырыпты пысытауа жне бекітуге арналан сратар:
1. И.П.Павлов пен В.М.Бехтеревті ілімі мен эксперименттерін неліктен бихевиоризмні шыу тегіне жатызуа болады?
2. Невроздарды тсіндіруде Павловты шартты рефлекс жайындаы ілімін алай олдануа болады?
3. азіргі заман психотерапиясында андай дістер мен тсілдер олданылады?
ТАЫРЫП 2
ПСИХОАНАЛИЗ ПСИХОТЕРАПИЯСЫ
Сабаты масаты:
Психоанализді пайда болуы мен даму тарихы жайында теориялы жне практикалы малматтар беру рі тжірибеде олдану біліктері мен дадыларын алыптастыру
Жоспар
1. Психоанализді масаты
2. Психоанализді негізгі компоненттері
1 сра. Классикалы психоанализ Эгоны Идті жеуіне, Эгоны кшейтуге, оны Супер-Эгоа туелділігін жоюа баытталан. Психоанализді масаты – бейсананы саналы ету жне сол арылы адамв психологиялы мселелерін шешуге жне мінез-лын згертуге кмектесу.
Классикалы психоанализді кзарасы бойынша, адам мен оны ауруларыны табиатын анытаушы психикалы феномендер – ол интрапсихикалы кштерді зара рекеті мен кресіні нтижесі болып табылады. З. Фрейдті пікірі бойынша, инстинктивтік талаптар мен олара арсы труды арасындаы интрапсихикалы конфликтіні нтижесінде адам ауруа шалдыады.
Ид пен Эгоны арасындаы невротикалы конфликт неврозды себебі болып табылады. Невротикалы конфликт – ол Идті босасуа мтылуы мен босасуа арсы жне оны санаа жібермеуші Эгоны орауы арасындаы бейсаналы конфликт. Конфликт инстинктивтік озуларды кшейтеді, соны нтижесінде Эго басылып алуы ммкін. Мндай жадайда, неврозды белгісі ретіндегі еріктен тыс «босасу» жзеге асуы ммкін.
Невроздарды алыптасуында сырты психологиялы жарааттаушы факторларды да алатын орны аз емес. Алайда, оларды сері Ид пен Эгоны ішкі невротикалы конфликтісіне алып келеді.
Невротикалы конфликтіде Супер-эго Эгоны да, Идті же жаында болуы ммкін. Жне де Эгоны зін кінлі сезінуіне осы Супер-эго мжбрлейді.
Невротикалы конфликтіні патогендік сері - Эгоны абылданбайтын инстинктивтік озуларды сана мен моторикаа жібермеу шін кш-уат жмсаандыынан болады. Бл е соында Эгоны жаруына алып келеді. Нтижесінде инстинктивтік озулар невротикалы белгілер трінде санаа жне мінез-лыа «тіп кетеді». Эго Идті тыйым салынан жне ауіпті трткілерімен крес барысында трлі ораныс тетіктеріне жгінеді, олар болса тек инстинктивтік ысымдар мезгілімен босасып отыранда ана тиімді болады.
Классикалы психоанализ мынадай негізгі компоненттерден трады:
1) клиенттен ажетті материал жинау;
2) оны талдау;
3) клиентпен бірігу;
4) осымша психотерапиялы тсілдер.
2 сра. Клиенттен ажетті материалды жинау мынадай техникалар арылы жзеге асады: еркін ассоциациялар, алмастыруды талдау, арсыласуды талдау, тстерді талдау, жаса рекеттерді талдау, контр ыыстыруды талдау.
Еркін ассоциациялар. Техниканы мазмны: психоаналитик клиентке ешандай ысым крсетпей, диванда еркін жатуды сынады, зі оны сыртында орындыта отырады. Клинтке кзін жмуды сынбайды, кез келген жаындасуды жне баса да гипнозды еске тсіретін процедураларды болмауын адаалайды. Сеанс екі ояу отыран адамны арасындаы гіме трінде теді, біра оны бірі зіні аыл-ой іс-рекетінен назарын брып кетпес шін, блшыеттеріне немесе тйсіктеріне салма тсірмейді.
Психосарапшы клиент екеуіні еш масатсыз, жй ана схбаттасып отырандай кіл-кйге тсуін срайды. Ол клиентке ынтыматастыы ажет ересек адам ретінде арайды.
Апарат жинау барысында психосарапшы клиент негрлым ашы болуы шін нсіздікті бзбайды. Клиент тек, арнайы жне з алауымен айта алатындарды ана емес, ойын не келсе, соны айта алады, тіпті ол оан млдем маызды емес болып крінуі жне орындалмауы ммкін.
Еркін ассоциациялар техникасы мынадай пайымдаулармен негізделуі ммкін:
- адамны ойлары зіне маызды нрселерге ана баытталан;
- психотерапиядаы клиентті ажеттілігі мен оны емдеуді жргізілп жатандыыны маызы оны ассоциацияларын зіне маызды мселеге арай баыттайды (арсыласу болмаан жадайда);
- арсыласу клиентті ассоциацияларыны еркін келуіне кедергі келтіреді.
Процедураны алдында, бл дісті психотерапия шін ажет екенін, оны ауырлыы болмайтындыын клиентке ескертіп айту ажет. Егер клиент гімені ортасына келсе немесе арынды эмоцияларды сезінсе сеансты тотатуа болмайды.
Алмастыруды (немесе трансфер) талдау. Психотерапия рдісінде психотерапевт пен клиент арасында ерекше атынас орнайды. Оны астарында мынадй феномен жатыр: клиент бейсаналы дегейде психотерапевтті зіні ерте балалы шаындаы маызды адамымен (мысалы, кесімен немесе анасымен) те креді (идентификация) жне сол адама атысты болан сезімдерді бастан кешіреді. рине, бл психотерапевттке атысты сезімдер адекватты емес. Алмастыру бір жаынан, еркін ассоциациялар дісіні толы жгезе асуына ыпал етеді, екіншіден – клиентті психологиялы мселелеріні шыу тегі туралы апараттан тратындытан, психосарапшыны талдау нысанына айналады.
Жаымды жне жаымсыз алмастыру болады. Біріншісі психотерапевтті нату, рметтеу, махаббатпен, екіншісі – натпау, жек кру, жиіркену, ашу-ызамен атар жреді.
Психоаналитикалы терапия рдісінде «алмастыруды неврозы» пайда болуы ммкін, яни психотерапияа дейінгі невротикалы конфликтіге тн клиент реакциялары жиынтыыны актуализациясы. Бл былыс аурудан сауыа бастауды білдіреді. Психосарапшы клиентті алмастыру неврозы толы кшінде крінуіне ммкіндік береді. Бл клиентті психологиялы мселесін жасыра тсінуге жадай жасайды. Содан со психосарапшы клиентті бл мселеден тылуына кмектеседі.
Бл процедура рине психологиялы сарапшыны жеткілікті жмыс тжірибесі мен жоары ксібилігін ажет етеді.
Психотерапевтті міндеті:
- алмастыруды мазмнын танып-білу (психотерапевтке жынысты ызыушылыты оянуыны астарында оны жек кру жатуы ммкін;
- алмастыру былысын тйсіну шін клиентке кмектесу;
- оны шыу тегін анытау.
арсыласуды талдау. арсыласу – ол клиентті зіні ішкі леміне психотерапевтті ол суынан бейсаналы дегейде орауа мтылуы. арсыласу адамны кнделікті мірде олданатын орану реакциялары трінде крінуі ммкін.
Психосарапшыны міндеті келушіні неге жне неліктен арсыласатынын ашудан трады. арсыласуды шыу тегі – рейден, оыныштан, зін кінлі сезіуден, яттан бейсаналы трыда ашуа мтылу.
Эго-синтоникалы арсыласу жне Эгоа таныс емес арсыласу болады. Бірінші жадайда адам арсыласуды барлыын мойындамайды жне оны талдауа кедергі келтіреді; екіншісінде – адам арсыласуды шынайы еместігін сезінеді жне оны психо сарапшымен бірге талдауа дайын. Психосарапшыны міндеті – клиентті Эго-синтоникалы арсыласудан Эгоа таныс емес арсыласуа ауыстыруа кмектесу. Бл масатты шешуді нтижесінде психтерапевт пен келуші арасында жмысты альянс орнайды.
арсыласу ндемеу, жабы дене алпы, жаымсыз эмоциялар, белгілі бір таырыптарды талылаудан ашу, психотерапевтпен кездесулерге келмеуден жне т.б. крінеді. Сонымен оса, жоарыда аталан психологиялы орану тетіктері (ыыстыру, мойындамау, алмастыру жне т.б.) арсыласуды кріну трлері болуы ммкін.
арсыласу саналы, санаа дейін жне бейсаналы болуы ммкін.
арсыласуды талдау станымдары:
- шындыты арсыласуа осан лесін мойындау ажет;
- орану тетіктеріне клиентті мінез-лыны кші ретінде рметпен жне тсіністікпен арау ажет;
- келуші арсыласуды жмысын мойындауы жне з тжірибесінен ткізуі ажеттігін жне тек содан кейін оны талдауа болатындыын есте стау керек;
- арсыласуды талдамас брын, арсыласу фактісіні боланынан бастау ажет.
арсыласуды талдау оны формасынан мазмнына арай, санадан – бейсанаа арай, «беткі абаттан» - тере тсінуге арай жылжуы ажет.
арсыласуды талдау техникасы мына адамдардан трады:
1) келушіні мінез-лынан арсыласуды белгілі бір трін анытау;
2) келушіні зіне арсыласуды боланын крсету керек;
3) арсыласумен атар жрген кіл-кй сипатын анытау;
4) арсыласу трткілерін анытау;
5) арсыласуды шыу тегін адамны ткен мірінен іздеу.
Жмыс барысында келушіге зіні арсыласуыны боланын крсеткен жн, тек содан кейін талдауа кшу керек. арсыласуды талдаудаы асыысты адамды жаралауы жне психотерапевтпен интеллектуалды бсекелестікті тудыруы ммкін. Адам арсыласанын тек зі тсінгенде ана, неге жне неліктен арсыласаныны жауабын таба алады, тек сонда ана онымен ынтыматастыта жмыс альянсын орнатуа болады.
Тстерді талдау. Психоанализде тстер орындалмаан тілектерді орындалу тсілі деп арастырылады. Бл жерде тсті аны жне жасырын мазмны бліп крсетіледі. Аныы – ол тсті мазмны, ал жасырыны – еркін ассоциация мен тстерді жору кезінде аныталады.
Психоанализде тстерді жмысы жне тстерді жору деген тсініктер бар.
Тстерді жмысы – бл тсті жасырын маынасыны айын маынаа айналуы. Жору – керісінше, тс круді жасырын маынасына жетуге мтылу.
Тс кру жмысында белгілі бір задылытар бар. Оларды ішіндегі маыздылары – тс круді оюлануы, тс круді ыысуы жне ойларды регрессивті трде крінетін бейнелерге айналуы.
Тс круді оюлануы – жасырын тс круге араанда, айын тс круді апараты аз болады, себебі соысыны ысаша мазмны соан ауысады.
Тс круді ыысуы – ол «тыйым салу» жмысыны нтижесі, яни тсті шынайы маынасы ым-ишаралармен, белгілермен алмастырылады.
Ойларды регрессивті трде крінетін бейнелерге айналуы – ол ойларды бейне трінде безендірілуі.
Тстерді жорыанда мына ережелерді сатаан жн:
- тсті сырты мазмнына мн бермеу, себебі ол біз іздеген бейсанаа сйкес келмейді;
- крген тстер блшектерге блініп, райсысы жеке зерттелінуі ажет;
- келушіден крген тсті рбір блшегін ойа алаш келген сздермен тсіндіруін сраыз, яни еркін ассоциациялар дісі олданылады;
- тс круді талдаан кезде, оны жасырын бейсаналы маынасы зі ашылана дейін зерттеуші шыдамды болуы ажет;
- келушіні басына келген ешбір ойын, тіпті ол мнсіз жне оны ар-ят тсінігіне сйкес болмаса да, жасырып алмауын срау ажет.
Тстерді талдау кезінлегі психотерапевтті міндеті – келушіні крген тстеріні рбір блшегін еркін ассоциациялауы арылы оларды «алмастыратын» тсініктерді тудыру, содан со тстерді жасырын маынасын ашуа тырысу.
Тстерді таладу барысында психотерапевт келушіні арсыласуына тап болады. Алайда, психоанализ трысынан, келуші басысы келген ойлар, на маызды ойлар болып табылады.
З.Фрейд тс круді жасырын маынасын ашуды кілтін аыздардан, тіл білімінен іздеу ажет жне кез келген адамны крген тстерін жоруа жарамды деп санайды. Соны ішінде З.Фрейд сексуалды (жынысты) маынасы бар символдарды бліп крсеткен. Мысалы, зын, жоары арап тран заттар – май шамдар, ааштар, баандар жне т.с.с. – еркекті жыныс мшесін, ал іші ойы – ыдыстар, оржындар, гірлер жне т.с.с. – йелді жыныс мшесін білдіреді деп санаан.
Психотерапияны бастапы кезеінде келушіні крген тсіні «кндізгіден аланына» мн беріледі. Осылайша, психотерапевт тс круді шынайы мірдегі сергек кезіндегі тжірибемен байланысты екенін келушіні санасына жеткізеді. Келуші тстерді тани жне оларды маынасын а бастайды. Мндай алашы тсінік клеушіні тстерді бейсаналы маынасына тере ілуге жол ашады.
Жаса рекеттерді талдау. Жаса рекеттерге байаусызда айтып алан (сз алмасу), ате жазылан, жнделген, байаусызда естіп алан рекеттер жатады. Олара белгілі бір дегейде тілектерді, есімдерді, атауларды, кіл-кйлерді мыту, заттарды жасыру, адасу жне т.б. жатызуа болады. Жаса рекеттер кездейсо емес, маына мен тілектерді круге болатын психикалы актілер ретінде арастырылады. Ол психикалы актілер арама-айшы тілектерді бір мезеттегі рекеті кезінде пайда болады. Бір тілегін адам сезінеді, ал екіншісін сезінбейді. Жаса рекеттер стінде адама нерлым жаын (біра оны зі мойындамайды) бейсаналы тілек «жееді».
Келуші психотерапевтті кмегімен зіні жаса рекеттеріні шынайы себептерін тйсінеді.
иялдарды талдау. Келуші психотерапевті кмегімен зіні тйсінбейтін мселелерін бейнелейтін ойына келген иялдарды жазып отырады. Соына олартс жору трізді талыланады.
Контралмастыруды (контртрансфер) талдау. Контралмастыру – ол психотерапевтті клушіге эмоционалды реакциясы. Кбінесе контралмастыру психотерапвет мірінде болан оиаларды нтижесі болып табылады. Контртрансфер психотерапияа кедергі келтіруі де, тиімділігіні кепілі де болуы ммкін. Екіншісі психотерапевт зіні білінер-білінбес эмоционалды реакцияларын баылау арылы келушіні конфликтісін байауа абілетті боланда ммкін болады. Содан ос психотерапевт ол сезімдерді зін зі талдау арылы зерттей алады жне оларды тек зіні бейсанасыны жаырыы ретінде ана емес, келушіні кіл-кйіне реакциясы ретінде де арастыруа болады.
Контртрансфер реакциясыны екі трі бар - сйкес жне осымша. Біріншісінде психотерапевт келуішіні эмоционалды кіл-кйін басынан кешеді, ал екіншісінде – келушіні мірінде маызды орын алатын адамны эмоционалды кіл-кйін кешеді.
Контртрансферді талдау психотерапевтті мына сттерді ескеруі ажеттігін білдіреді:
- зіні азіргісі мен ткеніні сратарын жне оларды психотерапияа тигізетін серін ескеру;
- келуші крсеткен сезімдерді зіне жаын абылдамау;
- контртрансферге жауап беру тілегін тежеу;
- контртрансферді мазмнын келушіні мселесін шешуге олдану;
- осымша контртрансфер кіл-кйінен сйкестіктегі контртрансферге кшуді жолын іздеу.
Келушіні материалын талдау. Келуші зітуралы жеткілікті апарат берген со, алынан апаратты талдау жзеге асады. Талдау мына техникалардыолдану арылы жзеге асады:
Конфронтация - андай да бір психикалы былысты адамны бойында бар екендігін тйсінуге келеді. Егер бан ол жеткізілсе, онда айындалуа кшеді.
Айындалу - клиентті талданушы психикалы былыса бар назарын аударуына жне оны баса психикалы былыстардан бліп арастыруына кмектесу.
Интерпретация - мінез-лыты осы ерекшелігін жне оны пайда болуыны кздерін дрыс тсінуі шін тйсінбейтін психикалы былысты тйсінуіне кмектесу.
Айындалу мен интерпретация процедуралары те тыыз байланысты. Екеуі бірінен бірі туындайды.
Тпкілікті деу - бл техника сарапшыны келушіні ішкі міріне тере ену ммкіндігінен бастап, келушіні зін зі тсінуіне дейінгі, келушіні инсайттан тлалы згерістеріне дейінгі жол. Бл техника кп уаытта ажет етеді жне бірнеше айлара созылуы ммкін.
Ебек альянсы. Психоаналитикалы терапияны тиімділігіні ажетті шартына келуші мен психотерапевт арасында зара сенімге, келушіні жмыс жасауа ынтасын арттыратын ебек альянсыны орнатылуы.
Таырыпты пысытауа жне бекітуге арналан сратар:
- Зигмунд Фрейд психоанализіні негізгі теориялы жне практикалы тамыры неде?
- Фрейд психоанализі трысынан бейсана тсінігін сипаттаыз
- Фрейд бойынша тла сызбасын жне оны негізгі бліктеріні зара рекеттесуін сипаттаыз
- Трмысты психоанализді ксіби психоанализден айырмашылыы неде?
ТАЫРЫП 3