Диалектизм мен ксіби сздерді айырмашылыы

Диалектизм, ксіби сздер стилистика мселесімен тыыз байланысты. Солай екенін оларды стиль трлеріне атысты жаынан алып талдаанда айын креміз. Біра, диалектизм мен ксіби сздерді стильге атысын бірдей деуге болмайды. йткені бларды зді-зіне тн ерекшелігі, бір-бірінен айырымы бар. Ксіби сздер диалектизмге араанда, кркем дебиет жне сйлеу стильінде кп кездеседі. Белгілі бір кркемдік масатпен деби шыарма тілінде жмсалады. Сондай-а, публицистикалы, стильден байалады. Диалектизм ылыми, ресми-кесе стилінде де олданылады. Ксіби сздер ажетіне арай стиль трлеріні ай-айсысына да бола береді. Кейбір ксіби сздерді диалектіге сыары болуы ммкін. Ксіби сзді ондай диалектизм трінде келетін сыары (яни варинаты) стиль трлеріне брінде бірдей олданылмайды.

Кркем дебиет стилінде кейбір диалектизм деби тілдік баламасы трса да олданылады. Бл таза стильдік масатпен байланысты мселе. Кейде бір сйлемде бір сзді екі рет немесе одан да кбірек айталап олдануа тура келеді. Егер ондай деби сзді жергілікті халы тілінде диалектік сыары болса да оны жазушылар кркем дебиет стилінде олданылады. Біра, Жамбыл облысы трындарыны, тіліндегі ашы-машы сияты диалектизм сз айталаудан анша ашанымен де, кркем дебиет стилінде, авторлы ремаркада олданылмайды. Осы ашы – машы (топса) немесе Жайы маында аманбыз, сау слеметбіз деген ымда жмсалатын мз ара кк (мздай ара кк деп те атайды) трізді диалектілік былысты автор сзінде олдануды орынсыздыын былай ойанда, кейіпкер тіліні зінде де немі тымды бола бермейді. Демек жергілікті тілдік ерекшлеікті кркем дебиет стилінде олдануда да белгілі бір шек бар.

Диалектизмні кркем дебиет стиліндегі олдануы екі трі бар: бірі-авторлы, ремаркада, екіншісі – диалогта. Авторлы ремаркада, кейіпкер тіліндегімен салыстыранда, диалектизм аз олдыналды. Тжірбиесіз ызыла еш нрсе тсінбесе керек... ызала сби зі де дл кгершін трізді (сонда). анат аай арынбай блесін кз нлетімен атып, басын шайайды... Бригада мшелеріні брі де Тоайліге кз нлеттерін жаудырды (сонда). Даусы пті шыты ой, не бітіріп айтты екені (ю Нрпейісов). Кн кештете кндізгі ыстыты пті айтайын деді. (сонда)

Аын жазушыларды ай-айсысыны да шыармасынан (ммкін біреуінде аз, екіншісінде кбірек шыар) диалектілік ерекшелік кездеспей отырмайды. йткені р адам, сіресе рбір сз шебері- таза деби тілді ана емес сонымен оса белгілі дрежеде, белгілі бір аймаа тн диалектіні де сатаушы. Жазушы диалектизмді зіні авторлы баяндауында дейі олдануы да ммкін.

Диалектизмге араанда ксіби лекисканы олданылу аясы кеірек. Лексиканы бл саласына белгілі бір аймаа ана тн ксіп трлерімен, мысалы кмір онерксібімен, мата сірумен, балы шарушылыымен байланысты сздер, термин ыайында р трлі атаулар жатады. Блар стиль трлеріні жалпы айсысында да азды-кпті кездесіп отырады. сіресе белгілі бір матаы жергілікті халыты кнделікті ауыз екі тілінде жне сол облысты газет тілінде жиі олданылады. Ксіби лексика элементі белгілі бір клемде деби шыармалардан да байалады. Мысалы:

Мен бгін сген стадым. Ауды жалыз кзіне саалынан ана ілініп тр екен. Ол неменені асау болатыны айда?

- ыста балыта ауар алама.

- Балыты ішінде жарыты бекіре ой жауасы...

- Онан крі бергіректе, балы тоданатын лкен мз ала бар. Мз аланы ткпірінен егезердей біреу шыты. Бл осы промосолда ара жмысшы. Жаз айларында балыы бабына келтіріп тдайтын солельщик. (.Нрпейісов).

Жазушы маташы не балышы мірін суреттеуді масат етсе, ол сол шаруашылы саласында брын-соды пайда болан термин сздержі, жаа атауларды аттап кете алмайды. Автор оларды кркем дебиет стильіні шарты бойынша ретіне арай, ажетінше пайдалана блуге тиіс. йтпейінше жазушы зіні алдына ойан кркемдік масата толы жете алмас еді. Жоарыдаы трізді белгілі бір ксіп адамдары туралы жазылан шыармада ксіби лексика элементтеріні азд кпті кездесіп отыратыны міне осы себепті.

Параход енді сол баран жолын кеейтуге тырысты. Енді экспедиция ш мотор, он шаты мотофлюгалара, кішкене айытара бліне, тиеліа, «айаса» мтылды.. апатары ашылан трюмтереінен іркілдеген а майлар шорши арып палубаа тседі. Екі ит балыты екі олына алып Амамбет те кубрикке лайды. Рубка ішінен тек алдыы баытты болмаса, зге тсты болжай алар емеспін. (.Срсенбаев)

Осы зіндідегі ит балы, сген, бекіре, а май, мз ала, промсол, солельщик, пароход, экспедиция, мотор, мотофлюга, айы, трюм, кубрик, рубка атаулары ксіби лексикаа жататын сздер.

Мндай жеке термин трінде алыптасан ксіби сздерді кмір ндірісіне байланысты да келтіруге болады. Ондай ксіп тріне атысты арнаулы терминдер мен р трлі атауларды тым жиілігі шыарма тіліні жалпы кркемдігіне нсан келтіреді. Сондытан, жазушылар детте ксіби сздерді здеріні шыармаларында тек орнымен ана пайдалануа мтылады. Оны, мысалы, мына бір зінділерден айын круге болады:

Шахты асты. Негізгі штректіо жатаы ебектеп жретін лаваныжоары, е тбінде, гірде 5 адам шамдарын кірептерге іліп ойып, кмір шауып жатыр. Штректегісырылдаан вагон даусы далаа жарыа шыа алмай абыраа сотыысып, кмір сияты опырылып, нтаталып жерге тсетін сияты (С.Ерубаев). Жер астында уклон, штректерден соы бл бір лкен жол, бірсыпыра лава, пештерді кмірі осымен теді.

Ксіби лексиканы р кезгі даму крінісін белгілі бір дрежеде кркем дебиет стилінен де круге болады. Мысалы, лгі штрек, лава, уклон, креп дегендер сол 1920-1930 жылдарда нідірсте жиі кездесіп отырады. Біра халыты шаруашылыыны неше алуан саласындаы, атап айтанда, ылым мен техникадаы, сондай-а зге де ксіп трлеріндегі кнделікті згеріске сйкес бларды кейбірі олданудан шыып алды не олара жаа атаулар осылды. Айалы «Мені рдастарымнан» «араанды» лдеайда со жазылды. Онда ндіріс мірі, кеншілер трмысы суреттеледі. Ксіби лексикада кейін пайда болан атаулар, ты ымдар бл шыарманы тілінен де айын сезіледі.

Мысалы: Алдынд ос темір жолды тйіскен басында барабан. Барабанаоралан сталь аранны екі шы екі вагонеткада...Кміршілерді олында – врубмашина, электровоз, электрлі бала, конвейерлеройнайды. Машина айланы жойса, темір астау адам терін суша тккен, ташке, шана тгілі лавадан вагонеткаларды уды. Электр тесеген рештак ондаан адамнан ндірмек істесе де, кім анааттанбапты. (.Мстафин).

Ксіби лексика публицстикалы стильде де, мысалы, трлі жазбада, очеркте т.б. ара-тра олданылады. Автор оны мнда да сол суреттеліп отыран уаианы оушыны кз алдына атылы трде дл лелестету шін пайдаланады.

Сонымен МРС-а барып реюшка алды. Онымыз желкенмен жретін лкен айы.- айыты басарушы кім?-деген мені срауыма; «Бл араны тілінде ондай басарушыны кршік дейді... Мшті (мачта-кемені ортасында желкенді ктеретін дігек) жоары жартысына клдене жайылып жаранатты анатына сап керіліп тран парызды Мсілім о абырадан шыарды. (С.Манов)»

аза тілінде ксіби сздер р алауан аулы-арарда, есеп жаттарында, анытама-млімет ааздарында, яни ресми-кесе стильінде де кездесіп отырады. Олар сондай-а ылыми стильде де, атап айтанда, арнаулы зерттеу ебектерінде де оданылады.

«Бл айтылан анытамалар, мысалдар жне фактілер (распор, сзгі, аа, ша т.б.) профессионалды лексиканы жаргоннан кейбір леуметтік топтарды тіліндегі згешеліктен (арголы т.б.) айырмашылыынашып крсетеді. Професионалды лексиканы элементтері р алуан ксіпті, ндірісті туып дамуымен байланысты жасалады жне лексикалы (завод, цех), лексика-сематикалы (йы, балы йыы), морфологиялы (йы,ю), стилистикалы (мыын, жылымны мыыны) жаынан ерекше згешелікке, ксіпшілік, ндірістік сипата иелік етеді»