Абыты моделді негіздік аидалары
Жоарыда келтірілген мліметтерден ядролара да, атомдара сияты, те ны кйлерге сай келетін абытар тн деген орытынды шыаруа балады.
Атомдара абытарды болуын амтамасыз ететін ш жй тн:
1. Атомдарда, электрондарды тйы орбитамен озалысын амтамасыз ететін центрлік электр кш рісі бар.
2. Атомдарда электрондар те сирек орналасандытан оларды зара серлесуін елемеуге болады.
3. Электрондар Ферми-Дирак статистикасына баынады, олара Паулиді тыйым ережесін олдануа болады. Бір толы аныталан дегейде бір-а блшек орналаса алады.
Ядроларда бл 3 шартты екеуі орындалмайды. Ядрода ріс туызатын центрлік дене жо. Нуклондара сер ететін кшті нуклондарды здері туызады. Нуклондар зара те кшті серлесетін блшектер жне олар ядрода, атомдаы электрондара араанда лдеайда тыыз орналасан. Осыдан ядрода нуклонды абытар жайлы гіме болуы ммкін емес сияты. Біра, дл осы нуклондарды зара кшті серлесетіндігі мен бл серлесуді ыса ашытытылыы рісінде нуклондар зара туелсіз озалатын, сфералы симмметриялы потенциал руа ммкіндік беретін болып шыты. Екі нуклонны зара кшті жне ыса ашыты серлесуін жіішке (ені -15) жне тере (тередігі 40МэВ шамалас) потенциалы шырды кмегімен тсіндіруге болады.
Атом ядросында нуклондар зара салыстырмалы жылдам озалады. Оларды араашытыы нуклонды потенциалы шырды енімен шамалас. Сондытан, нуклон мен ядроны серлесун кптеген кршілес нуклонды потециалы шырларды мігесуінен тратын, орташа осынды потенциалы шырмен бейнелеуге болады. Ядролы серлесуді радиусыны кішілігі мен нуклондарды тыыз орналасуыны салдарынан ядролы потенциал ядроны ішінде біртекті дерлік (те баяу згеретін) болып, ал оны сыртында нлге дейін крт тсуі керек. Ядроны пішінін сфералы деп алуа болады. Сондытан ядролы потенциал сфералы симметриялы болуы керек.
Квантты механикаа сйкес бл рісте озалатын нуклондар ртрлі энергиялы кйлерде бола алады, жне ядроны негізгі кйінде барлы тменгі дегейлер толы толтырылан. Ондаы нуклондар зара сотыысанда, оларды біреуіні энергиясы ссе, екіншісіні энергиясы тмендеп, ол тменгі дегейге кшуі керек. Біра, ол ммкін емес. йткені, тменгі дегейлер толы, оларда баса нуклондара орын жо. Демек, бірінші нуклонны энергиясыны суі де ммкін емес. рине, нуклондар зара орын ауыстыруы ммкін. Біра айнытылмайтын блшектер шін, бл ешандай згерістер туызбайды. Осыан байланысты нуклондарды екі сотыыс арасындаы еркін жолы ядроны млшерінен лдеайда зын болып шыады.
Сйтіп, ядроны абыты моделін крастыруа керек барлы шарттар бар: сфералы симметриялы кш рісінде зара рекеттеспейтін спиндері 1/2, Паули тыйымына баынатын блшектер-протондар мен нейтрондар-озалады. Бірінші жуытауда нейтрон мен протон шін рісті потенциалы бірдей. Протондара осымша сер ететін электростатикалы тебілу кші ауыр ядролар шін ана елеулі. Оан протондар мен нейтрондар шін киелі сандарды бірдейлігі длел бола алады. Сфералы симметриялы ріс шін орбиталы момент саталады, энергияны мні оны проекциясына туелсіз. Белгілі орбиталы моментті (2 + 1) проекциясыны барлыына энергияны бірдей мні сйкес келеді. Паули принципі бойынша бл (2 +1) рет азындалан дегейде 2(2 +1) нуклонны бір трі бола алады.
Сонымен, ядроны абыты моделіні негізгі каидалары мыналар: 1.Нуклондарды зара рекеттесуі-осы нуклондарды барлыына бірдей сер ететін кш рісін туызады. Бірінші жуытауда бл кш рісі сфералысимметриялы.
2.Нуклондар осы кш рісіне бір-біріне туелсіз озалады.
3.Бл рісте нуклондар энергияны рсат етілген белгілі мндерін ана абылдай алады. Берілген дегейде нуклондарды Паули тыйымын анааттандыратын саны ана бола алады.
4.Дегейлерді нуклондармен толтырылуы е тменгі (энергиясы е аз) дегейден басталып, ретімен теді. Негізгі кйде нуклондар ммкіндігінше е тменгі дегейлерде орналасады.
5.Потенциялы шырды тріне арай энергиялы дегейлер жылжып, зара жаын орналасан (кейде тіпті бірігіп кеткен) топтар рады. Осындай зара жаын орналасан дегейлер тобы нуклонды абытара сйкес келеді.