КЕЙІНГЕ АЛДЫРЫЛАН САЛЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН ЖНЕ КЕЙІНГЕ АЛДЫРЫЛАН САЛЫ АКТИВТЕРІН ТАНУ
Кейінге алдырылан салы міндеттемелері барлы салы салудаы уаытша айырмашылыты танулары тиіс, егер тек ол мыналардан пайда болмаса:
1) гудвиллді алашы танумен; немесе
2) активті немесе міндеттемені тану.
БААЛАУ
ыса мерзімді салы міндеттемелері (активтері) аымдаы жне ткен уаытта салы органдарына баланс уаытында олданылан немесе баланс кнінде шын мнінде олданылан салы млшерлемелерін (жне салы занамасын) пайдалана отырып тлеу (оларды есебінен теу) кзделген сома млшерінде баалануа тиіс.
Кейінге алдырылан салы активтері мен міндеттемелері активті іске асыру немесе міндеттемені теу кезеіне негізінен есепті кні олданылан салы млшерлемелері (жне салы занамасы) негізінде лшенуі тиіс.
ыса мерзімді жне кейінге алдырылан салы активтері мен міндеттемелері детте олданыстаы салы млшерлемелеріні (жне салы занамасыны) кмегімен лшенеді. Алайда кейбір задылытарда кіметті салы млшерлемелерін (жне салы занамасын) хабарлауы шын мнінде наты абылданандай сер етеді, ол хабарланан со бірнеше айдан кейін болуы ммкін. Мндай жадайларда активтер мен міндеттемелер хабарланан салы млшерлемесіні (жне салы занамасыны) кмегімен лшенеді.
р дегейдегі салы салынатын пайдаа трлі салыты млшерлемелер олданылса, кейінге алдырылан салы активтері мен міндеттемелері уаытша айырмашылы айтарылады деп ктілетін салы салынатын пайдаа (салы шыынына) олдану кзделген орташа салы млшерлемелеріні кмегімен лшенеді.
Кейінге алдырылан салы міндеттемелері мен кейінге алдырылан салы активтерін баалау йым есептік кнінде зіні активтеріні немесе міндеттемелеріні балансты нын орнын толтыруды немесе теуді кздейтін діске байланысты туындайтын салыты салдарын крсетуі тиіс.
Кейбір задылытарда активті (міндеттемені) балансты нын йым орнын толтыратын (тейтін) діс мынадай бір немесе екі крсеткішке сер етуі ммкін:
1) йым активті (міндеттемені) балансты нын орнын толтыран (теген) кезде олданылатын салы млшерлемесі; жне
2) активті (міндеттемені) салы базасы.
Мндай жадайларда йым кейінге алдырылан салыты міндеттемелер мен кейінге алдырылан салыты активтерді орнын толтыру немесе теу дісіне сйкес келетін салы млшерлемесі мен салы базасыны кмегімен баалайды.
Мысалы:зіндік ны 100 жне балансты ны 80 актив 150 сомаа дейін айта бааланады. Салы салу масаттары шін баламалы тзету енгізілмейді. Жинаталан амортизация салы салу масаттары шін 30-а тееледі, ал салы млшерлемесі 30% болады. Егер актив зіндік ннан жоары баа бойынша сатылатын болса, жинаталан салы амортизациясы 30 салы салынатын пайдаа осылатын болады, біра сатудан тсетін, зіндік ннан жоары болатын тсімдерге салы салынбайды.
Активті салы базасы 70-ке те, сонымен атар, салы салынатын уаытша айырмашылы бар - 80. Егер йым балансты нды активті пайдалану жолымен теуді кздейтін болса, ол 150 сомасында салы салынатын пайда алуы тиіс, бл жадайда ол амортизация ретінде тек 70-ті ана шегере алады. Нтижесінде 24 сомасында (млшерлеме 30% кезінде 80) кейінге алдырылан салы міндеттемесі пайда болады. Егер йым балансты нды активті 150-ге дереу сату жолымен теуді кздейтін болса, кейінге алдырылан салы міндеттемесі былайша есептеледі:
| Салы салынатын уаытша айырмашылы | Салы міндеттемесі | Кейінге алдырылан салы міндеттемесі | |
| Жинаталан салы амортизациясы | 30% | ||
| Наты зіндік ннан тыс тсімдер | - | ||
| Жиынтыы | __ |
ХЕС бойынша салыты есептеу тсілдері
йымны салы бойынша шыындары(СШ):
СШ=АСШ+КСШ
1)Аымдаы салыты шыындар(АСШ)
2)Кейінге алдырылан салыты шыындар(КСШ)
Аымдаы салыты шыындар(АСШ)
АСШ= СШП х Аымдаы салы ставкасы
1)Салыты шегергенге дейінгі пайда(СШП)
Кейінге алдырылан салыты шыындар(КСШ)
КСШ = КСА+ КСМ
1)Кейінге алдырылан салыты активтері(КСА)
2)Кейінге алдырылан салыты міндеттемелері(КСМ)
3.2 ЕС №2 бойынша табыс салыын есептеу
(27.06. 2007. лтты аржылы есебіні стандарты №2 28. 529-555.)
№2 лтты аржылы есебіні стандарты 2007жылды 27маусымында азастан Республикасыны аржы министірлігіні бйрыымен абылданды.
олданылу аясы:
№2 лтты аржылы есебіні стандарты негізгі масаты бухгалтерлiк есептi жзеге асыруын реттеу жне аржы есеп беруiн растыруды анытау;
Шаын жне орта ксiпкерлiктер субъектілерні азастан Республиканы «Жеке ксіпкерлік» туралы заымен сйкес анытау;
азастанны республикасыны заына сйкес азастан Республиканы аумаында тiркелген коммерциялы емес йымдар, шетелдiк зады тлалар мен филиалдар.
Осы заны салы бліміні олданылу аясына келетін болса,субъект салы операцияларны азіргі жне алдаы нтижелерін жне басада жадайларды аржылы есепте есепке алады.Аымдаы салы мiндеттемелерi жне активтер аымдаы салыты атынасында аныталады жне де аымдаы салыты тлеу немесе орнын толтыруды анытайды.
Кейінге алдырылан салы мiндеттемелерi жне кейінге алдырылан салы активтерi субъектіні балансты нында келешектегі теулер немесе орнын толтырулар бойынша танылады,олара р трлі жадайларда олданылмаан салыты шыындар мен несиелер жатпайды.
Салы базасы
Активті немесе міндеттемелерді салы базасы – бл,егерде баланс салыты задар мен есепке алуды негіздері бойынша жзеге асырылан жадайда танылатын шама.
Мысал:Станок баасы 100 бірлік. Амортизациялы салыты ндірулер бойынша аымдаы жне алдаы кезеге 30 бірлік есептеліп ойылан,
ал алан н алдаы уаытта амортизация немесе есептен шыару бойынша есептеледі.Станокты олдану барысында тсетін пайдаа салы салынады, станокты атардан шыару барысында тсетін барлы табыса салы салынады,ал атардан шыару барысында шыатын шыындарды брі салыты ндіруге кеткен шыын болып есептеледі.Салыты база:70 бірлік.
Уаытша айырмашылытар – салы базасындаы актив немесе міндеттемелер арасындаы жне балансты н айырмашылыы,
салы салынатын немесе активтi балансты нын шыаранда немесе мiндеттеменi балансты нын жапанда шегеруге жататын сомаларды пайда болуына алып келедi.
Уаытша айырмашылытарды салы салынатын немесе алынып тасталынатын трлері болуы ммкін:
Салы салынатын уаытша айырмашылытар – алдаы уаыттаы салы салынатын табысты анытау кезінде аныталатын салы салынатын сома.Бл кезде активті баланысты ны шыарылады немесе міндеттемелерді балансты ны жабылады.
Алынып тасталынатын уаытша айырмашылытар - алдаы уаыттаы салы салынатын табысты анытау кезінде аныталатын шегеруге жататын сома. Бл кезде активті баланысты ны шыарылады немесе міндеттемелерді балансты ны жабылады.
Мысалы: Уаытша айырмашылытар нтижесінде кейінге алдырылан салыты активтер пайда болады,егерде:
аржылы есеп беру шыындары уаыт те келе салыты шегерме шыындарына жатса. Оан мысал: ызметкерлерді жмыс жасап жрген уаытында оларды зейнетаысына жне басада сыйаыларына блінген шыындар тек уаыт те келе тлемдерді тлеу барысында салыты шегермеге тлеу шыындарына жатады.
Субъект бизнесті біріктіру немесе басада жадайларда алынан активтер мен міндеттемелерді алашы мойындау барысында ЕС №2 Стандартыны 542 жне 543 блімдерінде крсетілген аидаларды олдануы керек. Алашы мойындау кезіндегі активтер мен міндеттемелерді балансты ны,кейінге алдырылан салыты активтер мен міндеттемелерді мойындалан нына сер етеді.
Активті немесе міндеттемелерді балансты ны сйкесінше алашы мойындалан діл нына те болады. Ксiпкерлiктi бiрiктiруден тыс, субъект кейінге алдырылан салыты сальдолы тзетулерін кез – келген айырмашылыты мойындауы керек:
1) актив немесе мiндеттеменi балансты ны жне кейінге алдырылан салыты пайда болатын сальдосы;
2)тленген немесе алынан сома.
Дисконттау
Болашата кейінге алдырылан салы активтерi жне кейінге алдырылан салы мiндеттемелерiне байланысты аржыларды аындары пайда болатындыымен, субъект ашаны уаытша нны шаылысуы шiн оларды дисконттамауы керек.
ртрлi дегейлердегі салы салынатын пайдалара ртрлi салы ставкалары олданылады.Субъект олданыстаы салыты ставканы олдана отырып салы бойынша кейінге алдырылан шыындарды жне сйкесінше салы бойынша кейінге алдырылан міндеттемелерді анытайды. Уаытша айырмашылытарды айтуын ктетiн мерзiмде салы салынатын пайдалара олданылады.
Дивидендтерге салы стап алу
йым з акционерлерiне дивидендт тлеген кезде, акционерлерді атынан салы органдарына осы дивидендтердi блiгiнi тлеуi туралы талап крсетуі ммкін. Салы органдарына тленетін мндай сома дивидендтердi бiр блiгi ретінде капиталда тiкелей танылады.
Апараттарды ашу
Субъект салы бойынша шыындарды негізгі рамдас бліктерін жеке – жеке крсетеді.Салыты мндай рамдас бліктеріне:
1) аымдаы салыты шыындар;
2) аымдаы салы бойынша танылан алдыы мерзiмге кез - келген тзетулер ;
3)Уаытша айырмашылыты айта сынумен байланысты кейінге алдырылан салыты тлемдер млшері;
4)салыты ставкаларды згеруіне байланысты немесе жаа салытар енгізуге байланысты кейінге алдарылан салыты тлем шыындары;
5)нсыздану барысында немесе кейінге алдырылан салыты салыты тлемдер млшері.
ОРЫТЫНДЫ
Салыты жйе – нарыты экономиканы е маызды элементі. Ол мемлекетті шаруашылы дамуына, леуметтік жне экономикалы дамуды анытау асиеттеріне сер ететін маызды рал болып табылады. Салыты мемелекетте болып жатан кез – келген экономикалы шаралара зіні септігін тигізері сзсіз. Сондытан, азастанны салыты жйесі жаа оамды атынастара бейімделуі, лемдік тжірибеге сйкес келуі ажет.
Мемлекеттік рылымнан тыс, жаа салыты жйеде азастанда
алдыы жылдара араанда мселесіндегі басару дегейлеріне сйкес ытар мен жауапкершіліктер аны шектелген. Задылыпен арастырылан ызмет ететін республикалы салытар мен алымдарды енгізу ртрлі жергілікті бюджеттерге арналан табыстар трлерін толы білуге ммкіндік берді.
Осы курсты жмысты ортындылайтын болса, жалпы салы жне де осы салыты негізгі бір трі болып табылатын корпоративтік табыс салыын есептеуді жодары мен тсілдерін жете мегердік деуімізге болады. Бл есептеулерді барлыыда лемдік тжіребиеде бірнеше жылдар бойы олданылып келе жатан Халыаралы аржы Есептілігіні Стандарттары, азастан Республикасыны лтты аржылы Есептілігіні Стандарттары жне азастан Республикасыны «Бухгалтерлік есеп жне аржылы есептілік туралы» заы, сондай басада за актілерінде белгіленген нормалар бойынша жргізіледі. Олар атып алан ережелер бойынша емес сол кезде болып жатан экономикалы жадайлара байланыс иілгіш аидалар бойынша олданылады.Бл есеп жргізуші тлаа ксіпорын немесе йым аржысын есептеуде бірнеше трыдан жеілдіктер береді. Бл шараларды барлыыда есеп беруді барынша жеілдетуді кздейді.
азіргі бкіл лемдік нарыты экономика жадайында аржы шаруашылы ызметіні бухгалтерлік есебін жргізуді екі нысаны арастырылан. Олар:
1)Жалпыа орта бухгалтерлік есеп жргізуді дістері – бл діс бойынша йым жыл соында Жылды жиынты табыс есебін береді ;
2)Оайлатылан бухгалтерлік есеп жргізуді дістері - бл діс бойынша йым р тосан соында есеп беріп труа міндетті .
Мені мысал ретінде алан компаниям «азМнайГаз Барлау ндіру» Акционерлік оамы осы дістерді жалпыа орта бухгалтерлік есеп жргізу бойынша есеп береді. Компания жыл бойы авансты тлем бойынша тлемдерді тлеп отырып жыл соына «Жзінші форманы» жабады. Бл есептеулер кезінде Жылды жиынты табыс, компанияны пайда жне шыындар туралы есебі жне де Корпоративтік табыс салыын есептеу тсілдеріде олданылды.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Р «Бухгалтерлік есеп жне аржылы есептілік » туралы заы №234-ІІІ. 28.02.2007
2. Халыаралы аржы Есебіні Стандарттары
3. №2 лтты аржы Есебіні Стандарттары
4. К.К.Кеулімжаев,Н.А.дайбергенов-“Бухгалтерлік есеп теориясы жне негіздері оулы”. Алматы “Экономика” ,2004
5. Ж.СТолпаков- “Бухгалтерлік есеп” оулы,араанды,2009
6. азастан Республикасыны Кодексі "Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы" (Салы кодексі) (2010.01.01. берілген згерістер мен толытыруларымен)