А) Айнымалы жне траты шыындар

Айнымалы шыындар дегеніміз шыарылатын нім клеміні згеруімен бірге згеретін ндірістік шыындарды айтамыз. Айнымалы шыындара: шикізата кеткен шыындар, жмысшыларды жалаысы, салытар, энергия мен отын ресурстарына, транспортты ызметтерді тлеуге кететін шыындар жне т.б. жатызамыз. нім тіпті ндірілмесе де траты шыыдар телуі ажет. Ал згермелі шыындарды ксіпкер ндіріс млшерін згерте отырып болжап, басара алады.

Мысал 2.

Компания теріден жасалан ая киімдер ндіреді; рбір нім бірдей шикізатты ажет етеді. Яни рбір шыарылан німге пропорционалды шыындар жмсалып отырылады.

Шыын

(шикізат у.е.)

300

30 60 90 120 150 180 Клем

шыын = А*клем (А-шикізат ны)

рбір нім клеміні суіне байланысты шикізата шыында сол клемге артып отырады.

Траты шыындара– ыса мерзім кезеінде нім шыару клеміні згеруіне байланысты згермейтін шыындарды айтамыз. Олара мыналар жатады: амортизациялы тлемдер, аренда тлемі, траты салынатын салытар, сатандыру тлемдері, дербес басаруды жалаысы, ренталы тлемдер, ебекаы жне т.б. Траты шыындарды бастапы жне алды шыындар деп екіге блуге болады. алды шыындара ндіріс пен ткізу белгілі бір уаыта толы тотатыланына арамастан жмсалатын ксіпорынны траты шыындарыны бір блшегі жатады. Старттышыындара ндіріс пен ткізуді айта басталуымен байланысты жмсалатын, траты шыындарды бір блшегі жатады.

Мысал 3

Компания зіні ая киім нерксібін жргізу шін арендаа жер телімін алып отыр. Бл аренданы тлемі 15000 у.е. райды. Бл шыындар яни нім клеміне атысы жо болып табылады.

Шыын

(арендаа у.е.)

15000

30 60 90 120 150 180 Клем

шыын = 15000 у.е.

Яни бл шыын нім клемі 30 немесе 180 бола нкезде де бірдей бола береді.

німні ндірістік зіндік нына осылуына байланысты шыындар келесі екі топа тікелей жне жанама болып блінеді.

Тікелей шыындарнаты шыарылан німні тріне байланысты. Ол німні зіндік нына тікелей апарылады. Бл шыындарды нім ндіруге аншалыты ажеттігін жне оны рамын алдын-ала толы анытауа ммкіндік болады. Тікелей шыындара жататындар: шикізат шыындары, ндірістік жмысшыларды жалаысы мен материалдар, яни блар бастапы шыындар болып табылады.

Жанама шыындаржалпы нерксіптегі бірнеше нім трлеріне атысты шыындар. Бл шыындара деттегідей ндірістік стеме шыындар жатады, яни ол шыындарды бір нім тріне тікелей апаруа келмейтін, сондытан бл шыындарды жалпы осындысын белгілі бір арнайы ойылымдар арылы шыарылан німні зіндік нына осады.

Шыындарды жйелі трде тмендету – йымдарды жмыс істеу тиімдлігін арттыруды негізгі ралы болып табылады. Нарыты экономика жадайында залалды йымдарды аржылай олдау аидаа жатпайды.

лтты экономиканы барлы салаларында ндіріс шыындарын тмендетуді мына тмендегі негізгі баыттарын айтуа болады:

· ылыми-техникалы прогресті жетістіктерін пайдалану ;

· ндіріс жне ебекті йымдастыруды жетілдіру;

· экономикалы процестерді мемлекет тарапынан реттеу.

ылыми-техникалы прогресті жетістіктерін іске асыру – бл бір жаынан ндіріс уатын, шикізат жне материалдар, оны ішінде отын-энергия ресурстарын кптен-кп пайдалану, ал екінші жаынан тиімді жаа машиналарды, жаа технологиялы процестерді іске асыру

Шыынны белгілі бір млшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылыты жргізуді р трлі мселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек анша нім ндіргенін ана емес, оны ндіруге анша ебек жмсаландыыны да маызы зор. Мселені блайша ойылуы мынаны аартады: шикізат пен материалды жмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді пайдалана отырып, шикізатты рбір блігін нерлым кп нім алуа, рбір станок пен технологиялы процестерді тсімін сіруге, шыындарын бйымдарды зіндік нын тмендетіп, йымдарды пайдасын кбейтуге, ндірісті тиімділігін арттыруа жету керек.

Егер йым жымдарыны ішкі шаруашылы резервтерін тауып пйдалануды негізгі баыттарын орытындылауа таппыныс жасалса, онда оларды ш топа блуге болады. ндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі ндіріс орларды пайдалануын жасартуды, екіншіден, айнымалы ндіріс орларды нерлім тиімді пайдалануды жне шіншіден, азіргі ебек шыындарыны нтижелігін жасартуды есебінен арттыру.

ндірісті жне ебекті йымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бл процесс ысырапты ысарту есебімен шыындарды немдеумен атар барлыы да тжірибе жзіндегідей болады, яни наты ебекті шыынын немдеу. азіргі кезеде наты ебекті немдеуді экономикалы дамуы оамды ебекті немдеумен салыстыранда едуір салматы нтиже береді. азіргі тада ндірісті йымдастыруды жетілдіруді екі негізгі мектебі бар: америкалы жне жапоны. Бл ндірісті материалды-техникалы жабдытармен амтамасыз ету, оларды экономикалы жаынан ынталандыру жне т.б. кптеген жйелер. ндіріс шыындарын тмендетуде мемлекеттік ылыми-техникалы прогресс жніндегі бадарламалары мен мемлекеттік стандарттар елеулі орын алады.