Республикалы бюджетке салыты тсімдерді жоспарыны орындалуы

Салы тсімдері – бл айтарусыз жне теусіз сипатта болатын, белгілі бір клемдерде жзеге асырылатын, бюджетке алынатын міндетті ашалай тлемдер болып табылатын салытарды барлы трі.

Салы тсімдеріне, сонымен бірге бюджетке алынатын баска міндетті тлемдер жатызылады: Р Салы кодексі бекіткен тлемдер, алымдар, баждар. Салы тсімдері табыстарды негізгі блігін райды. Баса да елдердегідей тсімдерді бл трі бюджеттік-салы жйесіні негізі болып саналады жне онсыз мемлекеттік бадарламаларды жзеге асуы мен мемлекетті мір сруі ммкін емес. Салытар арылы салы тлеуші - жеке жне зады тлаларды аражаттары жмылдырылып, айта блінеді. Оларды лесі дамыан елдерді орталы бюджеттерінде шамамен 80-90% райды.

Салы тсімдеріні экономикалы мазмны оларды негізін райтын салытармен айындалады. Олар табыстарды материалды айнар кзі - лтты табысты айта блінуіне атысып, ендірістік арым-атынастарды ерекше нысаны болып табылады.

Салы тсімдері траты ішкі асиеттерімен, даму задылытарымен жне крініс беруіні айрыша нысандарымен сипатталады. Олар наты іс жзінде бар ашалай атынастармен айындалып, аржы атынастарыны бір блігі ретінде немі озалыста болады.

Салытар, алымдар, баждар жеке экономикалы айматар шаруашылыыны басымдылы танытатын салаларыны жедел дамуына ыпал ете алады немесе оларды дамуын бсендетеді, монополияа арсы жне нсыздануа арсы рл атарады, трындарды жеке топтарыны табыстарын реттейді, белгілі бір экономикалы ызметтерді ынталандырады немесе олардан бас тартуа мжбрлейді.

Салытар мемлекет пен шаруашылы жргізуші субъектілер (зады жне жеке тлалар) арасында таза лтты німні айта блінуінде маызды рл атарады. Мемлекет иелігіне таза лтты німні штен бір блігі шоырланады[10, 222 б].

Р Бюджет кодексіне сйкес бюджетті барлы трдегі салы тсімдеріні рамына салыты тмендегі трлері алынады:

1. корпоративтік табыс салыы;

2. жеке табыс салыы;

3. осылан н салыы;

4. акциздер;

5. экспорта рента салыы;

6. жер ойнауын пайдаланушыларды арнаулы тлемдері мен салытары;

7. леуметтік салы;

8. жер салыы;

9. клік раладарына салынатын салы;

10. млік салыы;

11. ойын бизнесіне салы;

12. тіркелген салы;

13. бірыай жер салыы.

азастан Республикасы Бюджеттік кодексінде салы тсімдеріні белгілі бір трлері тиісті бюджет жйесіні дегейіне атысты бекітілген. Республикалы бюджетке фискалды жне экономикалы маынасы аса маызды салы тсімдері алынады. Бл салы ызметтерін аржы категориясы ретінде мемлекетті мддесіне орай пайдалану ажеттілігімен тсіндіріледі, йткені салытарды фискалды ызметі мемлекетті экономикалы атынастара араласуыны объективтік алышарттары жасалуын мезейді. Сонымен, салытарды экономикалы (реттеушілік) кызметін пайдалану арылы, мемлекет ел экономикасында болып жатан дерістерге, дайы ндіріске, капиталды жинаталуына, трындарды тлемге абілетті сранысына айтарлытай ыпал ету ммкіндігіне ие болады.

Республикалы бюджет тсімдеріні айнар кздері тмендегідей:

1) корпоративтік табыс салыы (мнай секторындаы зады тлалара салынатын корпоративтік табыс салыынан баса);

2) осылан на салынатын салы (С);

3) азастан Республикасыны аумаына импортталушы, Ресей Федерациясы мен Белорус республикасы айматарынан келінетін кедендік ода тауарларынан баса, спиртті, ішімдік німдеріні барлы тріне, темекі німдеріне, жанармайа (авиациялы жанармайдан баса), дизель отынына, жеіл кліктерге (мгедектерге арналан арнайы олмен басарылатын немесе олмен басару адаптері болатын автокліктерден баса) арналан акциздер;

4) стеме пайда салыы, мнай секторындаы йымдардан алынатын т- сімдерден баса;

5) мнай шикізаты мен газ конденсатына салынатын ренталы салы;

6) ойын бизнесіне салынатын салы [11, 356б].

азастан Республикасындаы бюджеттік дерісті негізгі кезедеріні бірі республикалы бюджетті жоспарлау болып табылады. Салы тсімдері болжамдарыны объективті трде аны болмауы салдарынан, жоспарлы жне наты клемдер арасындаы айырмашылытарды жмылдыру алай да болса іске асатын шарасызды болып табылады, сондай-а жоспар бадарыны аншалыты орындалыуы мен натылыына, оны зірленуі барысында негізге алынан болжамдар мен есептерді аншалыты аны рі дл екендігіне де атысы бар.

Кесте 3

2013-2015 жылдара арналан ызылорда аласы бойынша бюджетке тскен салыты жоспарды орындалуы

(мы теге)

Крсеткіштер	2013 жыл	2014 жыл	2015 жыл	2015 жылды 2013 жылмен салыстыранда
Жоспар	Наты	Жоспар	Наты	Жоспар	Наты	Ауытуы (+,-)	%
Мемлекеттік бюджет	52 743 438	78 761 916	34 404 568	51 554 821	67 843 546	69 550 470,9	-9 211 445,1	-11,7
Республикалы бюджет	43 980 098	49 313 235	21 561 900	20 284 757	33 964 986	36 885 422,1	-12 427 812,9	-25,2
Жергілікті бюджет	8 763 340	29 448 681	12 842 668	31 270 064	33 878 560	32 665 048,8	3 216 367,8	10,9
Е С К Е Р Т У- ызылорда аласы бойынша Мемлекеттік кірістер басармасыны мліметтері бойынша жасалан

2013-2015 жылдара арналан ызылорда аласы бойынша бюджетке тскен салыты жоспарды орындалуы бойынша мемлекеттік бюджет 2013 жылы 52743438 мы тегеге жоспарланса, бл крсеткіш 2013 жылы 78761916 мы тегені раан. Ал 2014 жылы мемлекеттік бюджетке тскен салыты тсімдер сомасы 51554821 мы теге болан. 2015 жылы 69550470,9мы тегені рап отыр. Мемлекеттік бюджеттік рылымына кіретін республикалы жне жергілікті бюджеттердегі жадай 2013 жыл бойынша республикалы бюджетке 49313235 мы теге тскен. Сол жылы жергілікті бюджет азынасына 29448681 мы теге клемінде тсім байалан.

2014 жылы мемлекеттік бюджетке 51554821 мы теге тссе, оны 20284757 мы тегесі республикалы бюджетке 31270064 мы тегесі жергілікті бюджетке тсіпті. ткен жылы яни, 2015 жылы бл крсеткіштер бойынша республикалы бюджетке 36885422,1 мы теге аударылса, жергілікті бюджетке тскен салыты тсімдер 32665048,8 мы тегені раан. Мемлекеттік бюджет рылымында жалпы салыты жоспарлау мен болжауды маызы те зор. Салыты жоспарлау арылы мемлекет зіні за жне орта мерзімдік стратегиялы шешімдерін абылдауа негіз болады. Бюджетті натылай отыра кез келген мемлекет зіні салы саясатын тратандырады. Осыан орай салы жйесі оны ішіндегі салыты жоспарлау мен болжауды амтамасыз ететін негізгі факторларды бірі ткен кезедердегі нтижелер мен ктіліп отыран нтижелер тыыз байланысты.

Сурет 3. 2015 жыла арналан ызылорда аласы бойынша мемлекеттік бюджетке тскен салыты тсімдерді рылымы[1]

Республикалы бюджетті кірістері тмендегіден трады:

а) салытар жне алымдар мен баса да міндетті тлемдерді тсімдерінен;

) салыты емес тсімдерден;

б) капиталмен жргізілетін операциялардан алынатын кірістерден;

Олардан леуметтік тлемдер мен леуметтік амсыздандыру, оу жйесіні бадарламалары жне денсаулы сатау бадарламасыны негізгі бліктері аржыландырылады.

Бюджеттік зірлеу, жоспарлау белгілі бір крсеткіштер жетістіктеріне ол жеткізу масатында ала міндеттер оюмен байланысты. Республикалы бюджеттен блінетін ресми трансферттерді болжамды клемі мен арнауларын жергілікті бюджеттерге бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жніндегі жергілікті укілетті органдар осымша бюджеттік тапсырыстар арылы республикалы бюджеттен тскен арнаулы трансферттерді бюджеттік бадарламалар бойынша бледі.

Сонымен атар салы тсімдеріне тізімі Бюджет кодексімен бекітілген бюджетті трлері мен дегейлеріне байланысты ртрлі алымдар, тлемдер жне баждар жатады. Мысалы, жоары жиіліктегі рылылар жне радиоэлектронды ралдарды, теіз, зен жне шаын лшемді кемелерді мемлекеттік тіркелімге алу шін тленетін алымдар, ерекше ораудаы табии айматарды пайдалану, сырты (визуалды) жарнамаларды орналастыру шін жасалатын тлемдер, сырттан келінетін жне шетке шыарылатын тауарлар шін алынатын кеден баждары. Табысты кейбір трлеріне салы тлем дереккздерінде салынады [12, 174б].

4-кестеде кріп отыранымыздай ызылорда аласы бойынша соы ш жыл клеміндегі бюджетке тскен салыты, салыты емес жне негізгі капиталды сатудан тскен тсімдер талданан. Мемлекеттік бюджетке 2013 жылы 78761916 мы теге, 2014 жылы 51554820 мы теге, 2015 жылы 69550470,9 мы теге салыты тсім тсті. Салыты тсімдерді 2013 жылы 49313235 мы тегесі, 2014 жылы 20284757 мы тегесі, 2015 жылы 36885422,1 мы теге республикалы бюджетке тсті. аланы яни 2013 жылы 29448681 мы теге, 2014 жылы 31270064 мы теге, 2015 жылы 32665048,8 мы теге жергілікті бюджетке тсті(кесте 4).

Салыты емес тсімдерге келер болса 2013 жылы 747268 мы теге, 2014 жылы 966575 мы теге, 2015 жылы 4501162,3 мы теге тсім тсті. Оларды республикалы бюджетке 2013 жылы 527129 мы теге, 2014 жылы 729863 мы теге, 2015 жылы 803428,2 мы теге республикалы бюджетке тиесілі. Жергілікті бюджетке 2013 жылы 220139 мы теге, 2014 жылы 236712 мы теге, 2015 жылы 3697734,1 мы теге жергілікті бюджетті лесі болып табылады(кесте 4).

Негізгі капиталды сатудан тскен тсімдерді клемі 2013 жылы 915400 мы теге, 2014 жылы 916630 мы теге, 2015 жылы 2381596,3 мы тегені рап отыр. Оны ішінде республикалы бюджетке 2013 жылы 12456 мы теге, 2014 жылы 19813 мы теге, 2015 жылы 14432,8 мы теге республикалы бюджетке тиісті. Негізгі капиталды сатудан тскен тсімдерді басым блігін жергілікті бюджет рап отыр 2013 жылы 902943мы теге, 2014 жылы 896817 мы теге, 2015 жылы 2367163,5 мы теге(кесте 4).

Кесте 4

ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары бюджетке тскен тсімдерді талдау

(мы тенге)

Тсімдер	Салыты тсімдер	Салыты емес тсімдер	Негізгі капиталды сатудан тскен тсімдер
Сомасы	лесі (%)	Сомасы	лесі (%)	Сомасы	лесі (%)
	Мемлекеттік Бюджет	78 761 916		747 268		915 400
Республикалы Бюджет	49 313 235	62,6	527 129	70,5	12 456	1,4
Жергілікті бюджет	29 448 681	37,4	220 139	29,5	902 943	98,6
	Мемлекеттік бюджет	51 554 820		966 575		916 630
Республикалы бюджет	20 284 757	39,4	729 863	75,5	19 813	2,2
Жергілікті бюджет	31 270 064	60,6	236 712	24,5	896 817	97,8
	Мемлекеттік бюджет	69 550 470,9		4 501 162,3		2 381 596,3
Республикалы бюджет	36 885 422,1		803 428,2	17,9	14 432,8	0,6
Жергілікті бюджет	32 665 048,8		3 697 734,1	82,1	2 367 163,5	99,4
Е С К Е Р Т У- Мемлекеттік кірістер басармасыны мліметтері бойынша жасалан

Кесте 5

ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары республикалы бюджетке тскен салыты тсімдер

(мы теге)

Салыты тсімдер	2013 жыл	2014 жыл	2015 жыл	Ауытуы
(+;-)	(%)
Табыс салыы	4 554 836	4 836 506	9 521 582,5	4 966 746,5
Тауарлар мен ызмет крсетулерге ішкі салы	30 583 404	5 888 799	20 438 318,3	-10 145 085,7	-33,2
Халыаралы сауда мен сырты операциялара салы	13 972 822	9 315 150	6 248 581,1	-7 724 240,9	-55,3
Баса да салытар			4 240,7	4 240,7	32,1
Мемлекеттік баж	202 200	244 302	672 699,4	470 499,4	232,7
Е С К Е Р Т У- Мемлекеттік кірістер басармасыны мліметтері бойынша жасалан

Жоарыда крсетілген (кесте 5) бойынша 2013-2015 жылдар аралыында ызылорда аласы бойынша республикалы бюджетке тскен салыты тсімдерді круге болады. Оны ішінде табыс салыы 2013 жылы 4554836мы теге, 2014 жылы 4836506 мы теге, 2015 жылы 9521582,5 мы тегені райды.Тауарлармен мен ызмет крсетулерге ішкі салы 2013 жылы 30583404 мы теге, 2014 жылы 5888799 мы теге, 2015 жылы 20438318,3 мы теге болып отыр. Халыаралы сауда мен сырты операциялара салытан республикалы бюджетке 2013 жылы 13972822 мы теге, 2014 жылы 9315150 мы теге, 2015 жылы 6248581,1 мы теге тсті. Баса да салытар бойынша 2015 жылы 4240,7 мы теге тскен. Мемлекеттік БАЖ жыл санап осіп келеді, оан длел 2013 жылы 202200мы тегені раса, 2014 жылы 244302 мы теге, 2015 жылы 672699,4 мы тегені рап, 2.5 есеге арты тскен.

Экспорта шыарылушы шикі мнай мен газ конденсатына ренталы салы тлеушілер болып жеройнауын пайдаланушылардан баса, экспорта шикі мнай, газ конденсаты, кмір ткізуші зады жне жеке тлалар саналады.

Ренталы салы салынатын нысан ретінде экспорта шыарылатын шикі мнай, газ конденсаты, кмір клемдері ызмет етеді. Экспорта шыарылаты шикі мнай, газ конденсатына салынатын ренталы салы млшерлемесі баррельге аныталушы нарыты бааа байланысты 0% - дан 32 % дейін белгіленеді [13, 29б.].

Сурет 4. ызылода аласы бойынша 2013-2015 жылдар аралыындаы республикалы бюджетке тскен корпоративтік табыс салыы[2]

4-суретте ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары республикалы бюджетке тскен корпоративтік табыс салыы (КТС) бойынша тсімдер крсетілген. 2013 жылы резидент зады тлалардан КТС 4326620 мы теге, 2014 жылы 4339478 мы теге, 2015 жылы 8853736,2 мы теге, Резидент емес зады тлалардан КТС 2014 жылы 102989 мы теге, 2015 жылы 35626,1 мы теге, Тлем кзінен сталатын резидент зады тлалардан КТС 2013 жылы 42715 мы теге, 2014 жылы 97268 мы теге, 2015 жылы 56477,2 мы теге, Тлем кзінен сталатын резидент емес зады тлалардан КТС 2013 жылы 296705 мы теге, 2014 жылы 296772 мы теге, 2015 жылы 575743,1 мы теге республикалы бюджетке тсті.

Жалпы республикалы бюджетке ызылорда аласы бойынша корпоративтік табыс салыынан 2013 жылы 4554837 мы теге, 2014 жылы 4836507 мы теге, 2015 жылы 9521582,6 мы теге тсім тскені белгілі болып отыр.

Корпоративтік табыс салыы (КТС) азастан Республикасы мемлекеттік бюджеттеріне алынатын тсімдерінде маызды орына ие болады. КТС тлеушілері болып жалпы бекітілген тртіпті олданушы Р зады резидент тлалары, сонымен бірге азастан Республикасындаы ызметін траты мекеме арылы жзеге асыратын немесе азастан Республикасы дереккздерінен табыс алатын зады резидент емес тлалар саналады. Корпоративтік табыс салыыны нысаны ретінде мыналар ызмет атарады: салы салынатын табыс;

1. тлеу дереккзінде салы салынатын табыстар;

2. азастан Республикасындаы ызметін траты мекеме арылы іске асыратын зады резидент емес тланы таза табысы.

КТС тмендегідей млшерлемелерде тленеді:

- 10 % - негізгі ндіріс ралы жер болып табылатын салы тлеушіні

салы салынатын табысына атысты олданылады;

- 20 % - жалпы бекітілген тртіпті абылдаан салы тлеушіні салы салынатын табысына атысты олданылады;

15 % - тленетін табыс сомасына атысты олданылады.

Табыс салыыны салы салу объектілеріболып келесілер:

1. салы салынатын табыстар;

2. тлем кзінен салы салынатын табыстар;

3. Р-да ызметін траты мекеме арылы іске асыратын резидент емес зады тланы таза табысыкорпоративтік табыс салыы салынатын объектілер болып табылады.

Корпоративтік табыс салыы келесі формула бойынша есептеледі:

КТС=ССТ*ставка:100

Мндаы: КТС- корпоративтік табыс салыы;

ССТ- салы салынатын табыс.

осылан на салынатын салы (С) дегеніміз - тауарлар айналымы (жмыстар, крсетілген ызметтер) мен ндіріс дерісі кезінде осылан, ткізілім бойынша салы салынатын айналым ныны бір блігінен бюджетке тленетін тлем болып табылады, сонымен бірге оларды атарына Р аумаына тауарларды импортталуы кезінде тленетін тлемдер де жатызылады. Салы салынатын айналым бойынша бюджетке тленуге тиіс С, ткізілген тауарлар (жмыстар, крсетілген ызметтер) шін есептелінген С сомалары мен алынан тауарлар (жмыстар, крсетілген кызметтер) шін толенуге тиісті С сомалары арасындаы айырмашылы ретінде аныталады, яни сатып алынан жне сатылан С арасындаы айырмашылы ретінде ажыратылады. С тлеушілері болып табылатындар:

- азастан Республикасындаы осылан на салынатын салытар бойынша есепке тран немесе труа міндетті тлалар;

- жеке ксіпкерлер;

- мемлекеттік мекемелерден баса зады тлалар;

- азастан Республикасындаы ызметін траты мекемелер арылы жзеге асыратын резидент еместер;

- осылан на салынатын салыты дербес тлеушілері ретінде танылан зады тланы рылымды блімшелері;

- тауарларды импорттау барысында С тлеуші тлалар ретінде аталан тауарларды азастан Республикасыны кеден занамасына сйкес азастан Республикасыны аумаына импорттаушылар болып табылады. Табысты кейбір трлеріне салы тлем дереккздерінде салынады.

С салынатын нысан ретінде мыналар ызмет етеді:

1) салы салынатын айналым - С-тан босатылан айналымнан баса С тлеушісіні жзеге асыратын, азастан Республикасындаы тауарлар (жмыстар, крсетілген ызметтер) ткізілімі бойынша айналым. азастан Республикасында С телеушісі болып табылмайтын резидент еместен жмыстар мен ызмет крсетулер алынан жадайда, аталан жмыстар, крсетілген ызметтер алушыны салы салынатын айналымына осылады;

2) салы салынатын импорт - азастан Республикасыны кеден занамасына сйкес млімделуге тиісті азастан Республикасыны аумаына кіргізілуші немесе кіргізілген тауарлар (С-тан босатылан тауарлардан баска).

С мынадай млшерлемелер бойынша сталады:

- салы салынатын айналым жне салы салынатын импорт бойынша – 12%;

- тауарларды экспорта ткізу (ара метал жне трлі тсті метал сынытарын экспорттаудан баса) жне жмыстарды орындалуы, халыаралы тасымалдауа атысты ызмет крсету бойынша айналыма – 0 %.

Сурет 5. ызылода аласы бойынша 2013-2015 жылдар аралыындаы республикалы бюджетке тскен С[3]

Республикалы бюджетке ызылорда аласы бойынша С 2013 жылы 19627748 мы теге, 2014 жылы 15293610 мы теге, 2015 жылы 14334253,1 мы теге тсім тскен.

Ойын бизнесіне салынатын салы 2007 жылдан бастап енгізілген. Салыты бл тріні тлеушілері болып казино, ойын автоматтарыны залы, тотализаторлар, букмекерлік конторлар ызметін крсету рекетін жзеге асыратын зады тлалар мен жеке ксіпкерлер саналады.

Ойын бизнесіне салынатын салы нысандары болып мыналар ызмет етеді: ойын стелі, ойын автоматы, тотализатор жне букмекерлік конторларды кассалары, сондай-а тотализатор мен букмекер конторларыны электронды кассалары. Салыты есепке алынуы з бетінше салы салынатын нысандара атысты тиісті салы млшерлемелерін олдану арылы жргізіледі:

- ойын стелі - айына 830 айлы есептік крсеткіштер млшерінде;

- ойын автоматы - айына 30 айлы есептік крсеткіштер млшерінде;

- тотализатор кассасы - айына 125 айлы есептік крсеткіштер млшерінде;

- электронды тотализатор кассасы - 175 айлы есептік корсеткіштер млшерінде;

- букмекерлік контор кассасы - 75 айлы есептік крсеткіштер млшерінде;

- букмекерлік конторды электронды кассасы - 75 айлы есептік кр- сеткіштер млшерінде.

Сурет 6. ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары республикалы бюджетке ойын бизнесіне салынатын салы бойынша тсімдер[4]

Ойын бизнесі бойынша салынан салыты тсімдер республикалы бюджетке 2013 жылы 13782 мы теге жоспарланан болатын, алайда 2013 жылы 19510 мы теге тсім тсті, яни 141,6% орындалды. 2014 жылы 25436 мы жоспарланса 29789 мы теге 117,1% орындалды. 2015 жылы 51541 мы теге жоспарланса іс-жзінде 52670,7 мы теге 102,2% салыты тсім тсті. Бл жерде байап отыранымыздай елімізде ойын бизнесі жылдан-жыла арын алып келеді.

Акцизге алынатын тауарлар атарына тмендегілер жатызылады:

· спиртті барлы трлері;

· ішімдік німдері;

· рамында 0,5% аспайтын клемде этил спирті бар сыра;

· темекі німдері;

· жанармай (авиациялытан баса), дизель отыны;

· микроавтобус, автобус, троллейбустардан баса, 10 жне 10-нан астам адам тасымалдауа арналан, озалтыш клемі 3000 текше сантиметрден астам моторлы клік ралдары;

· жеіл автокліктер жне баса да адам тасымалдауа арналан озалтыш клемі 3000 текше сантиметрден астам моторлы клік ралдары (олмен басарылатын немесе олмен басару адаптері бар мгедектер шін арналан автомобильдерден баса);

· жк блігінен ката траты араабырамен блінген, жргізуші кабинасы мен жктерге арналан тыры бар жеіл клік шассиіне арналан моторлы клік ралдары;

· шикі мнай жне газ конденсаты.

Сурет 7. ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары республикалы бюджетке акцизден(жеіл автоклік) тскен тсім млшері[5]

Республикалы бюджетке 2013-2015 жылдары акцизден(жеіл автоклік) 36987,5 мы теге тсім тсті. Натылай айтар болса 2013 жылы 29186 мы теге, 2014 жылы 5728 мы теге, 2015 жылы 2073,5 мы теге клемінде республикалы бюджетке тсімдер тскені белгілі болып отыр.

Акциздерді тлеушілер ретінде акцизге алынатын тауарларды импорттаушы немесе ткізуші, ндіруші зады жне жеке тлалар болып табылады. Акциздер млшерлемелері тауар нына атысты пайызбен жне (немесе) немесе заттай келтірілетін лшем бірілігіне (атты) атысты абсолюттік сомада бекітіледі.