Дріс 12. Таырып. ылыми зерттеулердегі гипотезалар.

Гипотеза (болжам) – бл лі де бекітілмеген жне лі де жоа шыарылмаан, теориядан немесе тжірибеден туындайтын ылыми болжам. ылыми методологиясында теоритикалы гипотезалар мен эмпирикалы гипотезалар блініп шыарылады. Теориялы гипотезалар теория негізінде пайда болады жне ол теориядаы ішкі айшылытарды, арама-айшылытарды тексеру масатымен олданылады. андай да бір теория моделін тексеру шін олданылады. Теоретикалы гипотезаларды толы трде зерттеген Файерабенд. Оны айтуынша теоретикалы ылыми гипотезалар мынадай принциптерді анааттандырушы керек:

  1. фальсификация принципі – эксперимнтте жоа шыарылу, бекітілмеу принципі.
  2. верификация принципі – экспериментте бікітілу, длелдену керек.

Эмпирикалы гипотезалар еш теорияа атыссыз, тжиірибе негінде пайда болады.

Гипотезалар маынасы бойынша мынадай трлері болады:

  1. белгілі бір былыстарды бар болуы туралы гипотеза.
  2. былыстар арсындаы байланысты болу, болмауы туралы гипотеза. Бл гипотезалар корреляциялы зерттеулерде тексеріледі.
  3. былыстар арсындаы себеп-салдар, яни каузалды (причинно-следственные) байланыстарды бар немесе жо болуы жніндегі гипотезалар. Бл наыз эксперименталды гипотезалар болып есептеледі. Мнда міндетті трде туелсіз айнымалы, туелді айнымалы, осымша айнымалылар аныталады.

Готтстанкер эксперименталды гипотезаларды мынадай трлерін сынады:

  1. Контр-гипотеза – негізгі эксперименталды гипотезаа арсы, альтернативті.
  2. шінші эксперименталды гипотеза- негізгі, альтернативті гипотезалара конкурентті гипотеза.
  3. Дл эксперименталды гипотеза – бір ана туелсіз айнымалы мен туелді айнымалыны араатынасын крсететін гипотеза.
  4. Максималды немесе минималды мн жніндегі гипотеза – туелсіз айнымалыны андай дегейінде туелді айнымалы максималды немесе минималды мн абылдайтыны туралы гипотеза.
  5. Жинаталан (комплекстік) эксперименталды гипотеза – факторлы эксперименттерде олданылатын, бір неше туелсіз айнымалыларды туелді айнымалыа сері, бір бірімен байланысы туралы гипотеза.

Эксперименталды психологиялы зерттеулерде сонымен оса статистикалы гипотезалар олданылады. Олар математика, статистика тілінде зерттелетін крсеткіштерді мндері арсында байланыстарды крсетеді. Статистикалы гипотезаларды трлері:

  1. Нольдік гипотеза (Н ) лшеніп отыран 2 былысты, немесе 2 крсеткішті арасында байланысты жо екендігі туралы гипотеза.
  2. Альтернативті гипотеза (Н ) салыстырп отыран екі белгіні, крсеткішті арасында мнді байланысты бар екендігі туралы гипотеза.

Осы екі гипотеза баытталан немесе баытталмаан болуы ммкін. Егер біз А тобында андай да бір эксперимент нтижесінде В тобына араанда кп (айын крінетін) згеріс боланын длелдегіміз келсе, онда баытталан гипотеза раймыз. Онда баытталан Н гипотезасы: О1 мні О2 мнінен арты, кп емес, ал баытталан Н гипотезасы: О1 мні О2 мнінен арты екндігін крсетеді. Егер біз А жне В тобындаы мндерді таралу формасыны айырмашылытарын длелдейтін болса, онда баытталмаан гипотеза раймыз. Онда Н : О1 мні мен О2 мндеріні арасында айырмашылытар жо. Н : О1 мен О2 мндеріні арсында мнді айырмашылытар бар екендігін крсетеді. Статистикалы гипотезаларды тексеру статистикалы критерийлер арылы жзеге асырылады.

Психологиялы экспериментті трлері:

  1. Табии эксперимент. Бірінші рет Лазурский енгізген.
  2. Лабораториялы. Бірінші рет Вундт енгізген. Бл эксперимент 2-ге блінеді: камералы (техникалы ралдар олданылмайды), лабораториялы (техникалы ралдар олданылады).
  3. Констатациялы эксперимент – андай да бір ерекшеліктерді, былыстарды бар екендігін длелдейді.
  4. Клдене кесетін эксперимент (поперечный) – осы сттегі психикалы ерекшеліктерді зерттеуге арналан эксперимент.
  5. Лонгитюдттік эксперимент – за уаыт бойы жргізіледі, психикалы былыстарды динамикасын анытауа арналан.
  6. алыптастырушы эксперимент – экспериментатор арнайы сер арылы зіне ажетті психикалы ерекшеліктерді (згерістерді) алыптастырады. Эксперименталды жне баылаушы топты ажет етеді жне за мерзімде жргізілуі тиіс.