Жаа сабаты тсіндіру.

1) Тегіс жне тбелі жазытар

2) Жазытарды биіктік айырмашылытары.

Жаа сабаты мазмны:рлыты кп блігін жазытар алып жатыр.
Жер бетіні аз тілімденген, тегіс немесе белесті болып келген ке алабын жазы деп атайды. Жазыты жеке бліктері биіктігі жнінен бір-бірінен шамалы айырма жасайды.
Кз алдарыа бірсыдыры тегіс, ормансыз, шп скен даланы елестетідер.Мндай жазытарда ккжиек жан-жаты бріне бірдей ашы жне млдем тзу сызыпен шектелген. Бл – тегіс жазы.Жазытарды екінші трі – тбелі жазытар.Тбелі жазытарды жер бедері кбінесе крделі болады.Онда жеке тбелер мен шоылар, сай мен ойпадар кездеседі.Жазытар адамны шаруашылы рекетіне олайлы. Елді мекендерді кбі жазытарда орналасан. Тегіс жерлер егін егуге, тас жолдар мен темір жолдарды, нерксіп рылыстарын салуа олайлы. Сондытан адамдар жазытарды ежелден бері жан-жаты пайдаланып келеді. азіргі кезде Жер шарындаы халыты басым кпшілігі жазытарда оныстанан.Абсолют биіктігіне арай жазытарды негізгі ш трге ажыратады. Теіз дегейінен есептегенде биіктігі 200 м-ден тмен жазы ойпат деп есептелінеді. Ойпат физикалы картада жасыл бояумен белгіленеді. Ойпатты теіз жаасындаы блігі кейде теіз дегейінен тмен жатады.Еуразияны солтстігінде Енисей мен Лена зендеріні аралыын ке-байта Орта Сібір таулы стірті алып жатыр. Африканы да кп жері таулы стірт болып келеді. Жазытар шыу тегіне арай бірнеше трге блінеді. Брын теіз тбі болып, кейін ктерілуді нтижесінде пайда болан жазытарды алашы жазытар деп атайды.
Жер шарында зендерді тосындары мен шгінділерінен пайда болан жазытар да бар. Мндай жазытарды райтын иыршы, м, саздардан тратын шгінді жыныстарды алыдыы кейде бірнеше жз метрге жетеді. Осындай жазытара лы ытай жазыы, Отстік Америкадаы Парана зеніні бойындаы Ла-Плата, Азиядаы Месопотамия ойпаты жатады.
Сонымен бірге тауларды за бзылу рдісіні нтижесінде пайда болан жазытар да кездеседі. Мндай жазытар атпарлануа шыраан атты тау жыныстары абатынан трады..
Кейбір жазытар лава тасындарыны жер бетіне шыып, жайылып, оны кедір-бдыр жерлері тегістелуден пайда болады. Осындай жазытара Орта Сібір, Батыс Аустралия, Декан стірттері жатады.Жазытарда ішкі кштерді серінен баяу тербеліс озалыстары байалады.
Жазытар сырты кштерді серінен р трлі згерістерге шырайды.
Физикалы картаа арасадар, зендер мен оларды салалары жер бетін тілімдеп аып жатанын байайсыдар. зен суы табанын жне жааларын шайып, аар жасайды. Жазыты зендері жан-жаына браладап аатындытан аса ке аарлар тзеді. Нерлым еістігі лкен болса, сорлым зен жер бетін кбірек жырымдап, згертеді.
Жазытарды кктемде еріген ар суы мен нсер жабырдан пайда болан беткі аыстар атты тілімдейді. Уаытша аыстарды рекетіні нтижесінде жыралар мен сайлар тзіледі. Жыра детте сімдігінен айрылан жалааш беткейлерді суды жыруынан пайда болады. Жыраны беткейлері тік жарлы, бас жаы тарамдалып келеді. Егер уаытында шара олданбаса, жыра рі арай тарамдалып лая береді де, шаруашылыа пайдаланатын жерлерді, яни егістікті, бау-башаны орнын, жолды тілімдеп блдіреді, трлі рылыстара залал келтіреді.
Сай да – жыра сияты зынша ойыс. Оны жырадан айырмасы беткейлері тйетайлы, табаны мен беткейлері шымды келеді де, шп жне бта сімдіктеріні суіне олайлы болады.

Жаа сабаты бекіту:

1. Жазытарды пайда болуы.?

2. Жазытарды згеруі?

3. Биіктігіне арай жазытар алай ажыратылады?

4. Жазыты андай трлері бар?

Оушыларды баалау

7.йге тапсырма беру.Оып келу.

 

Саба берілген сыныптар:6б

Кні:13.12

Сабаты таырыбы:Гидросфера су айналымы жайлы ым.Дниежзілік мхит оны бліктері.

Сабаты масаты:

Білімділігі:Оушылара Гидросфера–Жерді су абыы.Гидросфераны негізгі компоненттері.Суды мір шін маызы, асиеттері жне оны орау туралы білеміз.

Дамытушылыы:Оушыларды шыармашылы, белсенді абілеттерін, картамен жмыс дадыларын жне логикалы ойлауын дамыту.

Трбиелілігі:Оушыларды адамгершілікке, з бетімен ізденуге, жауапкершілікке трбиелеу.

Сабаты трі:жаа саба

Сабаты дісі: тсіндіру,баяндау

Сабаты крнекілігі: Оулы, кескін карта, карта т.б.

Сабаты жру барысы:

1.йымдастыру.а)оушылармен амандасу

)оу ралдарын тексеру

Жаа сабаты мазмны:

Гидросфера- жер аламшарыны су абыы немесе рлытаы (тередегі, топыратаы, жербетіндегі), мхиттаы жне атмосферадаы, яни жер шарындаы барлы суларды жиынтыы.Оны мхиттар мен теіздерді суы, рлы сулары — зендер, клдер, бгендер, мздытар, сондай-а литосфераны жоары блігіне сіетін жер асты суы, атмосферадаы ылал райды. Гидросфера жер бетіні шамамен 71%-ын алып жатыр. Гидросфераны шамамен 94%-ын мхиттар мен теіздер раса, 4%-ы жер асты суларыны, шамамен 2%-мздытар мен арларды (негізінен Арктика, Антарктида мен Гренландия), 0,4%-рлытардаы жер сті суларыны (зен, кл, батпа) лесіне тиеді. Гидро-су, сфера-шар Су 3 кйде болады: сйы, атты, газ Гидросферадаы барлы суды млшері-1,6 млрд км куб, мхит теіз сулары-96,5 %, тщы су-2,5% Жер бетіні 3\4 блігін д.ж мхит суы алып жатыр. Су айналымы 2-ге блінеді. 1.Кіші су айналымы-суды мхиттан атмосфераа, атмосферадан мхита айтып осылуы. 2.лкен су айналымы-суды мхиттан атмосфераа, атмосферадан рлыа, рлытан мхита айтып осылуы. Мхит (лемдік мхит) - гидросфераны негізгі блігі.Мхит, Дниежзілік мхит (гр. okeanos – мхит, Жерді оршап жатан лы зен).Жер шарында трт мхит бар: Тыны, Атлант, нді жне Солтстік мзды.Кейбір алымдар Антарктида маы суларын бесінші Отстік мхиты деп жеке бледі.

Мхит тбі ауданыны басым блігі (73,8%-ы) 3 000 – 6 000 м тередікте орналасан. Ол Мхит айраы (шельфi), беткейі, етегі, Мхит тбі, Мхит шымасынаажыратылады.айра Мхиттарды шетін бойлай рлыты су астындаы жаласы ретінде 200 м тередікке дейін созылып жатады, ені ондаан метрден бірнеше жздеген км-ге жетеді. Ол Мхита арай тік кемер жасап континенттік беткейді райды. айра рлы тырыны тменгі шегі ретінде 2 000 – 2 400 м тередікке дейін таралады. Беткей етегінен абиссаль азаншырлара арай ені 200 – 300 км болатын континентті етек жаласады.Мхиттарды орта тсынан детте Орта мхитты жоталар теді. Оларды беткейлері абиссальды Мхит азаншырларына ауысады. Ортамхитты

 

жоталар зындыы 60 000 км болатын бірттас жйені райды. Жоталарды ені 1 000 км, абиссальды азаншырлардан 2,5 – 3 км жоары трады. Оларды ырасы су бетінен орта есеппен 2700 м тередікте теді. Жоталарды осьтік блігінде тередігі 1,5 км, ені 20 – 30 км болатын рифті аарлар байалады. Абиссальды азаншырларды ені 1000 км-ге жуы, тередігі 5 – 6 км болады. Пассивті шеткі белдем Жер абыыны континентті жне мхитты шекарасын бойлай жатады; ол сейсмикалыы мен жанартаулы процестерді жотыымен сипатталады, континенттен келінген те алы (5 – 7 км) шгінді абаттардан трады. Активті шеттерді сейсмикалыы жоары.Оан Мхит табанын жанартаулы аралды доадан бліп тратын тере шымалар (теред.7–8км)штасан.Мхиттарды негізгі гидрологиялы сипаттамасына температура, тздылы жне аысты жылдамдыы жатады.

Мхит те кп млшерде кн жылуы мен ылалдыжинатаушы орасан зор аккумулятор. Мхит бетіні 1 см алыдытаы суына кн энергиясыны 94% жтылады. Осыны нтижесінде Жер бетіндегі температурасыны шыл ауытуы бседейді жне шалай жатан аудандар ылалданып, тіршілікті дамуына олайлы жадай туады.

Мхитты беткі суыны жылды орташа температурасы 17,5°С. Ашы Мхитта температураны жоары крсеткіші экватор бойында (28°С), е жоары температура (34°С) тамыз айында Парсы шыанаында тіркелген. рлыты серінен су температурасы солтстік жарты шарда отстік жарты шара араанда жоары болады, ал экватордан полюстерге арай біртіндеп –1,5–1,9°С-а тмендейді. 30° с. е. бойында ыста 17 – 18°С, жазда 25°С; 60° ендікте ыста 0°С-тан тмен, жазда 10°С, полюс маындаы температура 1,9°С. Мхиттбіндегі су температурасы 1,4 – 1,8°С, полюстік айматарда 0°С-тан тмен болады, е суы температура –2°С (полюсте мзастында).

Мхит суыны химиялы рамы: хлор 88,7, сульфат 10,8, карбонат 0,3, баса осылыстар 0,2. Мхит суыны орташа тздылыы S – 35,00‰, максимальды тздылыы 39 – 42‰ (тропиктік теіздерде). Тздылыты маусымды ауытуы 100 – 150 м тередікте байалады. Мхит суында тздардан баса еріген газдар да кездеседі: азот, оттек, кмірышылы, т.б. Мхиттаы тіршілікті дамуында атмосферадан тетін жне балдырларды фотосинтезі кезінде тзілетін оттекті маызы те зор. Тере абаттарда оттек млшері 2,5 – 3 мг/л-ге дейін кемиді, кейбір аудандарда 0-ге те болады.

Жаа сабаты бекіту:

1. Гидросфера дегеніміз не?

2. Су негізінен неше кйге блінеді?

3. Неше мхит бар?

4. Дниежзіне жалпы сипаттама?