таырып. Хромосомды аурулар: аутосома жйесіндегі бзылулар
Хромосомаларды санды згерісімен байланысты аурулар. 1963 жылы Kushnik, Massa жне Baukema оро-дигито-фациалды синдромы бар отбасыны сипаттады. Оны алашы рет Gorlin, Anderson жне Scott (1961 ж.), сонымен атар Gorlin жне Psaume (1962ж.) сипаттады. Бл синдром ауыз уысын жне бет скелетіні трлі аномалияларымен жне ойлау абілетіні артта алуымен, саусатарды аномалияларымен сипатталады. Ауру баланы зерттелген 38 клеткасыны ішінде 31-де 47 хромосома болан. Арты хромосома А тобыны 1 хромосомасына сас. Алайда А тобыны хромосомалары бойынша немі болатын трисомиялар адамдарда байалан жо. Олар спонтанды аборт кезінде тзілетін эмбриондарда кездесті. Тірі адамдарда В тобынытрисомиясы кездескен жо. С тобыны трисомиялары белгілі. Stolte, Evans жне Blanckenberg (1964 ж.) 2 баланы туандыы біра оларды кптеген бзылулардан шетінеп кетті. Балаларына цитогенетикалы талдаулар жргізілмеді, ал анасыны клеткаларыны 30%-да 47 хромосома табылды. Д тобыны хромосомасыны біреуіні трисомиясын алаш рет 1960ж Patau, Smith жне т.б. байады. 25 жасындаы ата-аналары сау болды, біра анасы жктілікті 6-шы айында грип трізді ауруды бастан кешірді. ыз бала 1 ай жасында кптеген аномалиялары болды - жоары ерін мен тадайды сіп бітпеуі, сол аяында арты саусаты болуы, бассйектеріні нашар сйектенуі жне оларды арасыны лкен болуы, тумастан пайда болан жрек ауры жне кередік. Жілік майы цитогенетикалы талдау В тобына жататын хромосомада трисомия байалды. 1966 жылы осындай жадайды 60 сипатталды. Бл синдромды D-трисомия синдромы немесе Патау синдромы деп атады. Бл ауруды жиілігі 14500 тірілей туан балаа 1-ден болады. Осындай балаларды мір сруі 100 кндей.
1960 ж. Edvards ызметкерлерімен Е тобындаы трисомиямен байланысты болатын жаа синдромды сипаттады. Туан ыз бала (анасы31-де, кесі-32де, екеуі де сау) келесі ерекшеліктер байалды: басыны фронталды жаы жіішке, ал шйде-тбе жаы ке диаметрлі, мрныны ара жаы ке, тмен орналасан ла, емізуге кедергі келтіретін кішкентай шбрыш ауыз, саусатары арасында тері. Бала шетінеп кетті. Цитогенетикалы зерттеулер арты 47 хромосома (трисомия 18) бар екендігін крсетті. Бл аномалияны кездесу жиілігі 4500 тірілей туан бала 1 бала. Кп жадайда осындайбалалар жылды бірінші жартысында туатыны беглілі болды. Кп жадайда осындай балаларды аналары радиациялы фактормен байланысты болды.
G тобындаке тараан трисомияны синдромынаДаун ауру жатады. Идиотияны ерекше трі мен дамудаы кемшіліктерді біріктіретін осы ауруды 1838 жылы алаш рет француз психиатры Эскироль сипаттаан болатын. 1866 ж аылшын алымы Лэнгдон Даун бл ауруды блек нозологиялы бірлік ретінде блді. Ауру балаларды туу жиілігі анасыны жасы лайан сайын жоарылайтынына жне ауру балалар кпбалалы отбасындаы соы бала екендігіне арап, “ана организміні ескіруі” туралы теория туды. 1958-1959 жж даун ауруын хромосомды бзылулармен байланыстыратын теория Lejeune, Gautier жне Turpin деген француз алымдарыны кмегімен расталды. Олар ауру адамдарда арты 47-шіхромосома бар екендігін длелдеді. Ол G тобыны 21-ші хоромосомасы. Ауруды пайда болу жиілігі 700 балаа 1 райды. Ананы жасы мен Даун синдромыны арасында корреляция бар екендігін крсетілді. Анасыны (кесіні емес) жасы лайан сайын туан баланы осы аурумен ауыру ытималдыы артады. Біра Даун синдромы классикалы трисомиямен оса, G тобыны бір хъромосомасыны басаа немесе D тобыныхромосомасына транслокациясы болан жадайда да байалады. Даунны осындай транслокациялы трінде анасыны жасы мен Даун синдромыны арасында корреляция жо. Геномды аномалияларды наты бір мутаген факторымен байланысы байалмады.
Трисомиядан (гомологты жп хромосомаларда арты хромосоманы болуы) баса моносомия (1-ші гомологты жп хромосоманы болмауы) да кездеседі. 1960 жылы Lejeune жне басалары туаннан бастап кптеген аномалиялары - шап жне кіндік жарыы, туаннан пайда болан жрек ауруы, ойлау абілетіні жетілмегендік бар баланы сипаттады. Цитогенетикалы зерттеулер баланы кейбір клеткаларында 45 хромосома (21 хромосома жо), ал баса клеткаларында 46 хромосомада кіші саиналы фрагмент болды. Анасыны кариотипінде згерістер болды.
Хромосомаларды рылымды бзылулары серінен болатын аурулар. Адамда хромосомаларда болатын рылымды бзылулар ауыр салдара келеді, жне кп жадайда дамуды кптеген дефектілеріне келеді. Е ке таралан бзылулара делециялар жатады. 1963 ж Lejeune жне оны 6 ызметкері жаа хромосомалы ауруы бар 3 адамды сипаттады. Бл ауруды ол “мысы айайы”. Бл аурумен ауыратын адамдар белгілі жаса дейін кмей дамуындаы артта алушылы салдарынан мысыты даусына сайтын дыбыс шыарады. Баса симптомдары – ойлау абілетіні те нашар жетілуі, даму жне суді артта алуы. Мндай балалара жргіізілген цитогенетикалы зерттеулер В тобындаы хромосомада соы аймата делеция бар екендігі жне баса жадайларда саиналы хромосоманы бар екендігін крсетті.
орытындылай келе, аталан фактілер баса организмдерде байалан генетикалы задылытар адама да атысты екен.
Хромосомды аурулар: жынысты хромосомалар жйесінде болатын бзылулар
Жыныс хромосомаларыны саны мен рылысыны бзылуы. Жынысты хромосомаларды мейоз кезінде дрыс блінбеуі жынысты хромосомалар жинаы алыпты емес гаметаларды тзілуіне келеді. Осындай гаметаларды зигота тзуге атысуы трлі патологиялары бар организмні пайда болуына келеді. Жынысты хромосомалар бойынша анеуплоидты гаметалар мейоз-1ді анафазасында жынысты хромосоманы полюске ажырамауы немесе артта алып оюы себебінен тзіледі. Осыны нтижесінде бір гаметаларды екі жынысты хромосома болады, ал екіншісінде екеуі де болмайды. йелдерде екінші меозды блінуде алыпты жинаы бар жне ХХ-хромосомасы бар гаметалар тзілуі ммкін. Ер адамдарда ХХ жне Yyтипті спермийлер тзілуі ммкін. Екі рет ажырамау нтижесінде (екі блінуде де) гаметаларды рамы одан да крделі болады: йелдерде – ХХХ и ХХХХ, ерлерде – XXY, XXYY, XYY. YY, YО жне ОО конституциясы бар эиготалар байалан жо жне Х-хромосомасы болмаандытан леталды болып есептеледі (Х-хромосома бойынша нулисомиктер).
Гамета тзер кезінде болан жынысты хромосомаларды болатын бзылулар гендік балансы алыптыдан ауытыан зигота тзіп, алыпты дамудан ауытушылытар байалады.
айта рылан Х-хромосомасы бар біра алыпты Х-хромоосмасы жо гамета рытану кезінде тіршілікке абілетті зигота бере алмайды. Себебі, олар Х-хромосоманы белгілі бір аймаы бойынша нуллисомик болады.
Жынысты хромосомаларды саныны бзылуымен байланысты жынысты аномалияларды 2 топа блуге болады: жынысты хромосома бойынша полисомия (жынысты хромосомалар алыптыдан кп); жынысты хромосома бойынша моносомия (жынысты хромосомалар алыптыдан аз). Бірінші жадай екіншіге араанда жиі кездеседі.
Клайнфельтер синдромы. Жынысты хромосома бойынша фенотиптік ер адамдарда алыптыдан Х- немесе У-хромосоманы, ал кейде оны екеуіні де арты млшерде болуынан болады. Генетикалы трыдан араанда, Клайнфельтер синдромы ш варианта блуге болады: 1) Y-хромосома бойынша моносомия кезінде Х-хромосома бойынша полисомия – 47, ХХY; 48, ХХХY; 49, ХХХХY; 2) Y-хромосома бойынша полисомия жне Х-хромосома бойынша моносомия – 47, ХYY; 48, ХУУУ; 3) хромосомалар бойынша Х жне Y полисомия – 48, ХХYY; 49, ХХХYY. Цитогенетикалы варианттарды кптігіне арамастан 1942 жылы Klinefelter соавторларымен бірге синдромны орта белгілерін сипаттады. Бл синдром тек ер адамны фенотипі бар адамдара тн. Аталы бездері жетілмейді жне соны салдарынан йелге тн белгілер тзіледі. Кп жадайда балалары болмайды. Біра балалары бар аурулар да кездесткен. Варианта байланысты ойлау абілетінде де жетілмегендік байалады.
йел фенотипті жыныс хромосомалары бойынша полисомия (поли-Х-йелдер).47 хромосомасында ХХХ бар йелдерді кбісінде жынысты аномалиялар байалмайды. Оларды штен бірінде алыпты балалар туылады. Біратар йелдерде бедеусіздік байалан. Біратарында аутосома мен жынысты хромоосмаларыны атынасыны бзылуы салдарынан эндокриндік балансты жне жмырта бездеріні байалады. Кейде ойлау абілетінде жетілмегендік байалады. Трипло-Х йелдерді кпшілігі психикалы емханаларды зерттегенде табылды. .
Шерешевский-Тернер синдромы.Адамда жыныс хромосомалары бойынша белгілі моносомия - Х-хромосомасы бойынша моносомия – ХО (45, ХО). Бл аномалия суі жне жынысты жетілуі тежелген, ішкі органдары толы жетілмеген фенотиптік йел адамдарды байалады.