Алаш» озалысына лихан Бкейхановты осан лесі

 

Патшалы билікті орнына келген Уаытша кімет бкіл империя клемінде рлеу алан лт-азатты озалысты толы мойындамаса да, белгілі дрежеде, онымен есептесуге мжбр болан еді. Жаа кіметті ызметіндегі мдаы саяси баыт аза облыстарын басару ісінде де крініс тапты. Апан революциясы жегеннен кейінгі уаытта жергілікті басаруда, ел мірін жаа мазмнда йымдастыруда азын-аула згерістер бола бастайды. Наурыз жне суір айлары ішінде ескі скери губернаторлы, уездік, болысты жне ауылнайлы басару жйелері жойылып, келмеске кетті. Оларды орнына Уаытша кіметті облысты жне уездік комиссарлы басару жйесі, сонымен бірге облысты, уездік, болысты жне ауылды дегейде азаматты комитеттер жне оларды атару орындары алыптаса бастайды. Мамыр жне маусым айларында блара осымша облысты азы-тлік комитеті, жер комитеті жне баса осы сияты басару орындары рылады.

1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындаы земскі жне калалы одатарды братана блімін басарып жрген . Бкейханов ктпеген жерден Петрограда шаырылып, 20 наурыз кні Торай облысты комиссары ызметіне таайындалады. Дл сол кні «аза газетіне берген жеделхатында ол: «Торай облысына комиссар болып бекітілдім», 23-не шыайын деп трмын. Жрта естіртіп тынышталуын тілеймін» деп жазды. Біра . Бкейханов 23 наурызда Орынбора аттанып кете алмайды. йткені, ол жаа ашылалы жатан кадеттер партиясыны съезге осы партияны орталы комитетіні мшесі ретінде шаырылан еді. . Бкейханов съезге атынасып, 26 наурыз кні сз сйлейді. Ол жнінде М. Шоаев былай деп жазды: «Мжытара деп кескен, лі мжы орнамаан, оброчный статья деп алынан, зын срокты арендаа (жалдауа), мысалы, барон Медем, Варун Секрет секілділерге берілген жерлер ашан Учредительное собрание далаг облыстарыны м Тркістанны жер мселесін шешкенше, кешіктірмей брыны иелеріне айтарылуы керек деп алихан кадет съезіне кеше доклад ылды. алиханны докладын абыл алып, тезірек орнына келтіру амына кірісерге деп комиссияа тапсырды.

Сабыр етіп, шыдай трыдар. Жаа кімет жай-жапсарларыды біліп, кілдеріді тындырар. Мстафа».

Бл . Бкейхановты жаа ызметке бекітілгеннен кейін сйлегсн алашы сзі болатын. Ал оны сынысы бойынша, рылан комиссия жмысына біз алда з ретіне карай таы ораламыз. Суір айыны басында Уакытша кімет Тркістанды басару шін 9 адамнан тран Тркістан Комитетін рады. Оны рамына . Бкейханов та енген еді. Біра ол облыс комиссары ызметінен олы босап, Тркістан комитеті ісіне араласа алан емес.

. Бкейханов Торай облысыны сол кездегі кімшілік орталыы Орынбор каласына наурызды соы кндері жетеді де, суірді 2-нен бастап облысты аза съезіне облысты комиссар дрежесінде атынасады.

Егер ескі патшалы кімшіліктік блу жадайында азастан жері алты облыстан трандыын, соныц ішіндегі Торай облысы рамында останай, Атбе, Ырыз жне Торай сияты ірі уездерді боландыын ескерсек, Уаытша кіметті облысты комиссары ызметі дегейін аару иына тспейді. Бан осымша, аза елі патшалы Ресей рамына енгеннен бергі уакытта оны бірде-бір кіліні империяныц кімшілік жйесиіде губерниялы, облысты дегейді ойанда, тіптен уезд бастыы дрежесінде ызмет жасамаандыы млім. Империялы басару жйесінде азатар болысты басарудан жоары ызметті иемденуге тиісті емес еді. Бл трыдан . Бкейханов ескі патшалы билікті орнына келген Уаытша кімет жадайында облысты басшыларда келген бірінші каза болатын.

Жоарыда аталан жеделхатында кімет траасы князь Львов, сондай-а облысты комиссарды уездік комитеттермен біріге отырып, уездік комиссарларды тадау жне оны Ішкі істер министрлігіне бекітуге сыну, ажет болан жадайда оан кмекшіліер таайындау, уездік комиссарлар арылы болысты комитеттер жмысын басару жне баса ытары жнінде айтан болатын. Осы жне баса жаттардан облысты комис-сардыц баса билік орындарымен атынас тртібін де байауа болар еді. Мселен, Облыстьи атару комитеті комиссарды ызметін баылай аланымен, біра оны нсаулары мен шараларына араласу, немесе комиссара кеес бере аланымен, бйыруа ы жо болатын.

. Бкейханов суірде облыстаы жадаймен танысып, ызметіне кіріскенде, оны алдында исапсыз кп шаруа трандыы тсінікті, біра, дегенмен, соларды ішінен ол шін е маызды мынадай екі баыттаы жмысты бліп айтуа болар еді. Олар, біріншіден, барлы дегейдегі кіметтік басару орындарыны алыптасу процесініц аяталуын тездету жне, екіншіден, жаа мекемелердегі орындара лайыты кадрларды тауып, солар арылы облыста траты мемлекеттік басару жйені алыптастыру еді. Бл масата жету жоолында 20—28 суір аралыында Орынборда ткен Торай облысты орыс жне аза біріккен съезіні жаымды рл атарандыын атап айтуа болады. Съезд басару мекемелерін жасауда екі жрта бірдей олайлы принциптерді бекітті, е ауыр мселе — жер туралы суір басындаы ааза съезі жасаан аулыа тотайды. Ал апан ткерісінен кейінгі уаытта, алыптасан жадайа байланысты аза жерін жерсінбей кейін ішкі Ресейге кшпек ойы барлара байланысты «кшкен мжыа ерік, мжы Торай облысынан кшсе, азынадан кмек аша берілсін» деген мазмндаы шешім абылдайды.

Съезд Торай облысты атару комитетін сайлап, оны траалыына загер Ткаченконы, оан орынбасарлыа С. Кдірбаевты, мшелікке басалармен бірге А. Байтрсыновты, М. Дулатовты жне Н. Бегімбетовты бекітеді. Съезде облыс келемінде ескі болысты, селолы жне ауылды кімшілік мекемелерін жойып, оларды сол дрежедегі атару комитеттерімен ауыстыру туралы шешім абылданады.

. Бкейхановты тікелей басшылыымен ткен бл съезде, сонымен бірге принциптік маызы бар таы да мынадай екі шешім абылданан еді. Олар «атаратын жмысы жо боландытан Орал - Торай переселен ау-даныны мегерушісі, оны кмекшілері жне одан тменгі буындарын жою жне ызметін уездік атару комитеттеріне тапсырып шаруа бастытары (крестьянкие началыники) мекемелерін тарату» жнінде абылданан аулылар болатын. Бл аулыларды ндылыы сода, облысты съезд тер алдында ана облысты комиссар атына орталы кіметтен аталан мекемелерді ажеттілігіне сай алдыра тру жнінде нсау келіп тскен еді.

. Бкейханов Ішкі істер министрі Леонтьевке берген № 351 жеделхатында съезд жне зіні шешімін «Шаруа бастытары соыс жылдары здеріні тікелей міндеттерін тастап скер шін мал сатып алу ісімен айналысты. Жртты тіптен бларды лауазымыны зіне сенімсіздікпен арайтындыын ескере отырып, Шаруа бастытарын тгелдеп ызметтерінен босатуа рсат беруіізіді тінемін. Оларды атаратын мідеттері азы-тлік комитеттеріне, зін-зі басару орындарына жне соттара жктеліп, іске ешандай да нсан келмейтін болады» деп негіздеді.

. Бкейхановты ызметке кіріскеннен кейін уездік комиссарларды таайыдау іспен айналысанын байаймыз. Мселен, ол 5 суірде ішкі істер министрі Щепкиннін останай уездік комиссарын тездетіп бекіту туралы сынысына байланысты, бл ызметке загер Ахмет Бірімжановты таайындаланын хабарлайды. На сол кні Петроградтан облысты комиссарды Торай уездік Комиссары етіп учитель мыр Алмасовты таайындау туралы сынысыны абыл алынандыы туралы хабар жетеді. Шамамен, осы мезгілде Ырыз уездік комиссары болып Тобыл округтік сотыны мшесі абдолла Теміров бекітіледі. Ал зі негізгі ызметімен бір мезгілде Атбе уездік комиссары болып таайындалады. Облысты комиссар зіне кмекке аза ызметкерлерін де тарта бастайды. Облысты комиссар кесесіде ерекше тапсырмалар чиновнигі ызметін Есен Трмхамедов жне Абдул-Хамид Жолдыбаев атара бастайды. Шаімамен, осыидай ызметке Саынды Досжанов та тартылан еді.

. Бкейханов комиссарлы ызмет атара жріп зіні артынан ерген, сіресе майдандаы братана блімінде бірге болан белсенді жастар алдындаы борышын мытан емес. Мселен, оны бйрыы бойынша Киевтегі братана бліміні брыны бастыы Мырзаазы Есболов Богуруслан уездік комиссарыны орынбасары, Минскіде братана бліміні брыны хатшысы Елдес Омаров Торай уезі 2 учаскесіні Шаруалар бастыы міндетін уаытша атарушы болып бекітіледі.

Мемлекеттік баскарудаы осынадай згерістермен бір мезгілде ескі билік тсында з ызметінде трлі засыздытар мен зорлытара жол берген патша чиновниктерін ызметтен аластау, айыпа тарту процесі де жріп жатандыын айтып ткен жн. . Бкейханов ішкі істер министрі Леонтьевке жолдаан № 350 жеделхатында 1917 жылды 4 мамырына дейінгі уаытта губернатор Эвероманны, вице губернатор Обуховты, аа кеесші Агаповты, Шаруа бастытары Витман, Куфтинні, приставтар Сиротенко, Ткачснко, Полуднев, Тарасенко, Данковцев, Прокоповты, тілмаш Тунгачинні жне баса кптеген брыны кімет чиновниктеріні ызметтерінен босатыландыын хабарлайды.

Комиссарлы ызметке кіріскеннен кейінгі уаытта . Бкейхановты атты аладатан мселе, аза жрты арасындаы жергілікті басару орындары — облысты, болысты жне уездік комитеттерді ру ісі болды. Деректердіц крсетуіне араанда, ауылды жерлерде ескі феодалды топтар жаа рылан жатан азаматты комитеттерді жмысына трлі кедергілер жасап, тіптен айсібір брыны болыс бастытары кімет орындарыны кесе мен іс ааздарын жаа йымдасан комитеттерге ткізу жніндегі нсауларын орындаудан бас тартады. Мселен, мндай жайлар Атбе уезінде Брілі, Тоан, обды, Аралтбе жне баса болыстарда болан еді.

Комиссар . Бкейхановты осы кезде трлі таырыптара жазан маалаларында бара халыты ана емес, ел ішіндегі ата мінерлерді де имандылыа, адамгершілікке, жоары саналылыа шаыру орын алды жне оны бл айындамасы сол кездегі аартушылы кзарасынан туындап жатаны аны, . «аза-ау! Оян!—деп жазды ол.— Мжы кші жріп кеткенде жртта алып жрме! Мжы крші отырып, бостанды , рдасты , туысанды шарапатын пайдалананда ілгері басанда, мйізге ран сиырдай шыр айналып, кейін айтып, крші жрта балады жалшы, малшы, л ылып беріп, жраатты обалына, Алашты баласы алып жрме!» «аза жрты,— деп жазады ол таы бір мааласында,— адам болып, мыр трмыста мжы кршімен шаруа таластырып, тары жолына кірісетін боланда комитетке жртты пайдасын уан, жртты амын ойлаан азаматты сайлаан о».

Бкейханов коммисарлы ызметте транда азаты ескі, кні ткен дет-рпымен, салт-дстрімен ммкіндігі боланша крес жргізгенін байаймыз. аза оамындаы сондай мселелерді бірі йел тедігі болатын. жатты материалдар комиссарды неке дауына жиі араласып, йелдерді табии ын, жеке бас туелсіздігін орайты шараларды іске асырып отырандыын крсетеді

Бкейхановты комиссарлы ызметте жргенде ден онан істеріні бірі аза арасындаы рлыа арсы крес еді. Ол «тіршілік-мыр белгісі алыстартыс, арбау, діс. Кім шебер болса, жалыпай, талмай ізіденсе, бірігіп, тізе осып, діс ылса мыр бйгесі соныкі. Торайды а рпек балапанынша ауызды ашып біреуге жалынып, жалпая берсе, мнан тк нбейді», сондытан етектен алып, балтырдан тартан ескі жаман деттерден арылып, келе жаткан жаа дуір, жаа замана лайы іс-рекеттерге бой алдыруа шаырады. Сондай «тмм аза атына зор кемшілік, таба, ят» келтіретін деттерді бірі рлы екендігін, «кедей тама асыраймын деп, аылсыз жас атымды шыарамын деп, надан асаал кек аламын деп рлы» жасайтындыын, біра «рлытан ата та, ксіп те., кек те табылмайтындыын» айтып, «жрт болып ау деп, бата ылып, діс ылса, рлы брыны ота табынан атамызды діні- мыты емес, бірте-бірте жоалады»—деп, бл жаман детпен ел болып крессе ана нтиже шыатынына кпті иландыруа тырысты. Бл, рине, ешандай да сын ктермейтін, фактілік негізі жо, жалан пікір болатын. Соан байланысты оан елеп, кіл аудармауа да болар еді, дегенмен, кілдегі кдікті сейілту шін тмендегі фактілерге тотала кетелік. Біріншіден, біз жоарыда бл мселеге арналан тарауда 16 жылы ктеріліс басталаннан кейінгі уаытта . Бкейхановты Мемлекеттік дума арылы жргізтен жмысы туралы жазды. Апан революциясы жеіп, Уакытша кімет билігі орнааннан кейін бл мселе айтадан ктеріліп, сол кездегі Министрлер Кеесіні траасы жне ішкі істер министрі Штюрмерді 25 маусым жарлыын Мемлекеттік Думаны олдауын алмастан, з еркімен кшіне енгізуі засыз деп табылып, арнайы рылан комиссияны тексерілуіне беріледі. Мндай хабарды жария еткен кадеттер партиясыньи органы «Речь» газеті еді. Сйтіп, жаа билік тсында 16 жылы ктеріліс мселесіне айтадан озау салынады. Оан . Бкейхановты кімет ішіндегі кадеттерді кілдері арылы жргізтен рекеті себспші боландыына бізді кмніміз жо.

аза демократиялы интеллигенциясы шін р уаытта е негізгі мселе— жер мселесі болды. Патша кіметі, оны мрагері болган Уаытша кімет, е соында Кеес кіметі мен аза демократиялы интеллигенциясы арасындаы кейде ашы, кейде астыртын жріп отыран крес, арбасуларды тп-тамыры, айнар кзі осы жер мселесі еді. XX асырды алашы ширегінде бл мселені аза елі шін коамды маызын ылыми трыдан з дрежесінде ктеріп жне тере тсіндіріп берген айраткер, алым, рине, лихан Нрмхамедлы Бкейханов еді. Уаытша кіметті Торай облысты комиссары ызметінде жргенде де, ол шін жер мселесі е негізгі мселе болып ала берді. Олай болса, . Бкейханов бл кезеде жер мселесін алай тсінді жне оны шешуді андай жолдарын сынды? Енді осы есауала жауап іздеп крелік.

Уаытша кімет айшылыты, лжуаз билік екендігін, ал айсыбір оамды мселелерді шешуге келгенде патша кіметіні тікелей мрагері боландыын, сіресе жер саясаты аны крсетіп берді. Жеіске дейін соысу саясатын жргізе отырып, ол екі бірдей отты ортасында алды. Бір жаынан, кімет соыс жадайында скерді жне ішкі сранысты азы-тлікпен амтамасыз ету шін шаруаларды талап-тілегімен аз да болса есептесуге мжбр болса, екінші жаынан, ол орыс буржуазиясы мен билеуші топтарыны кіметі бола отырып, жер мселесін демократиялы негізде біржола шешуді рылтай жиналысына алдырды. Министрлер Кеесіні траасы князь Львов 1917 жылы 15 суірде барлы облыстара жіберген № 72228 жарлыында «шаруалара здеріне тиесілі жерге егін салуа кедергі жасалынбасын, жерге байланысты мселелерді ркім з бетінше шешпейтін болсын, елді азы-тлікпен амтамасыз етуге ажет жадай алыптастырылсын деп крсетіп, ал жерге байланысты дауларды шешіп отыру шін болысты жне уездік комитеттер жанынан егіншілер мен жер иеленушіліерден кралатын татуластыру комиссияларын руды сынды. Бан осымша Егіншілік министрлігі «жері аз, яки жерсіз шаруалар жер жыртып, егін егу шін бос жерлерді брін жерге мтаж шаруалар биылша пайдалансын» деген нсау береді. Бл шаралар, біріншіден, шаруаларды белгілі бір блігіні тапты наразылыыны бседеуіне ыпалын тигізсе, екіншіден, азы-тлік тапшылыын аз да болса шешуге жагдай туызан еді.

Мдай шараларды 16 жылы ктерілістен кейін аза облыстарындаы лтаралы шиеленісті бседету масатында да арастырыландыын байаймыз. Осы-жылды 3 суірінде егіншілік министріні орынбасары Волков Акмола, Семей, Орал, Торай, Жетісу, Сырдария жне Томск облысты переселен мекемелеріне 1038-нмірлі жеделхат жіберіп, онда жер мселесін рылтай жиналысы шешкенге дейін аза пайдасында тран жерлерден екі жа ынтыматасып, ризашылыпен келіскен орындарда ана болмаса, жер кесу тоталады. Заманны осындай ауыр шаында азаты мал шаруасыны ктын шайамас шін брын алынан, бл кнге дейін мжы орнамаан м жазылмаан учаскелер аза ауылды оамдарыны, пайдалануына биылша тегін берілсін» деп крсетілген еді.

Бізді жорамалымызша, кімет тарапынан абылданан мндай шешімді белгілі дрежеде, . Бкейхановты тура осы мселелерді ойып кадеттер партиясы съезінде сйлеуі жне оны сынысы бойынша бл мсе-лені билік орындарына жеткізетін арнайы рылан комиссиясыны жмыс нтижесі есебінде арауа болады бірак бл кімет нсауыны іске асуы, рине, ете киын еді. Оны себептсріне біз тменде арнайы тоталмапыз.

Осымен бір мезгілде Егіншілік министрлігі жанынан жер мселесін рылтай жиналысына дайындайтьш ар-найы комиссия крылып, оныц жмысын баскару IV Мемлекеттік дума мшесі, «Русские ведомости» газетіні редакторы, профессор А. С. Постникова жктеледі. з ретінде А.С.Постниковты комиссиясы бл мселені тбегейлі шешу шін империя клемінде жер комитеттері жйесіи ру туралы ереже жобасын сынып, оны мамыр айынын басында Уаытша кімет бекітеді. Бл ереже бойынша жергілікті (облысты, уездік жне болысты) жне бас (Петроградта) жер комитеттері рылып, олара негізінен екі міндет жктелетін болды. Оларды бірі жер мселесін рылтай жиналысына дайындау шін империяны барлы аудандарынан ажет материал жинау болса, екіншісі, бл мселені рылтай жиналысы біржола шешкенге дейін ел ішінде кнделікті туып отыран дау-жанжалды асындырмай, шешіп отыру еді.

Сйтіп, мамыр айында бкіл империя клеміндегідей, каза облыстарында да жер комитеттері сайлау науаны басталып кетті. Бл шын мнінде аса маызды саяси шара болатын. йткені Уаытша кімет рылтай жиналысына сынба болан жер реформасына байланысты кжатты мазмны жергілікті жерлердегі комитеттерді бл мселеге байланысты з мдделерін оя білуі мен оны еткізе алуына кп туелді еді. аза демократиялы интеллигенциясы Уаытша кіметті жер комитеттерін ру туралы шарасын осы трыдан абылдады. «аза» газеті суір айынан бастап Уаытша кіметті жер комитеттері туралы ережесін, оларды ру жолдары мен тртібін тсіндіруді кздегеи трлі материалдар жариялай бастайды. Ал оны 1917 жылы 24 маусымдаы санында 1 шілдсден бастап бкіл аза облыстарында жретін ауыл шаруашылыы есебіне байланысты бір топ аза зиялыларыныц «аза халына (Есеп алу таырыпты) атты ндеуі жарияланады. .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Жнібеков, С.Кдірбаев, Е.Омаров, Е.Традхамедов жне Н.Бегімбетов ол ойан бл ндеу е алдымен халыка жргелі тран санаты мн-жайын тсіндіруді кздеді. «Брын кімет есеп аларда, аза сенбейтін еді» деп, крсетілді ндеуде.—«Жеріміз мол, егінді кп саламыз десек, жерден айрыламыз ой» деп оратын еді. «Малымызды кп крсетсек, алым-шыын кп тседі» деп жасыратын еді. Адам есебін алатын болса «неге адам есебін алады, бізден солдат алалы жрмесін» деп сезіктенетін еді. ысасы, аза ескі кіметті расына да, тірігіне де бірдей сенбейтш еді. Онысыны исыны да бар еді»,— деген ойды білдіріп, одан ары заманны згергені, ендігі жадайда санака брыны кзараспен арауа болмайтыдыын айтып, оны наты жне длелді себептерін келтіреді.

Мндай сипаттаы саясатты жргізудегі масат патша кіметіні азастан сияты шет айматардаы отарлау саясатында ол жеткен жетістіктерді біржола бекіте тсу, ол арылы империялы стемдікті жаа трін амтамасыз ету еді. Осы мддені кздеген орталы Переселен басармасы 1917 жылы 29 наурызда №1-і жарлы тріндегі катынас хатпен зіні облысты мекемелеріне жаа алыптасан жадайа байланысты тез арада оныс аударушылаір шін дайындалан учаскелерді клемі мен рамын анытауа баытталан шараларды іске асыруды тапсырады. Осы нсауды орындау масатында ткізілген Жетісу облысты переселен мекемелері кызметкерлеріні жиналысында мынадай шешімдер кабылданады:

«I. лі де пайдаланылмай жатан жер орларын тгел есепке алып, брыны дайындаан учаскелерді айта арау шін барлы шаын аудандарда арнайы комиссия рылсын...

IV. Жер орын наты пайдалану шін братаналарды да, ескі орыс трындарын да жне жаа оыстанушыларды да жаппай жерге орналастыру ажет».

Кріп отыранымыздай, бл жаттан жер мселесінде патша кіметі сталан негізгі екі баыт з жаласын тапан. Олар, біріншіден, сол брыныдай оныс аударушыларды орналастаратын жер орларын дайындау, екіншіден, сол орларды молыра жасау шін азатарды жаппай жерге орналастыру. Бл арада ескі жне жаа биліктер арасындаы сабатастыты боланы длелдеуге мтаж емес.

2. Суір айында Петроградтаы Переселен басармасы зіні жергілікті мемемслеріне жеделхат жолдап, онда брыны патшалы билік тсынан бері ызмет жасап келе жатан ызметксрлеріне сол брыныдай з міндеттерін атара беруді тінеді. Ал оларды арасында патшалы билікті отарлау саясатына лкен лшыныста.

Сонымен, орыта айтанда, Уаытша кімет жне оны жергілікті мекемелері жер мселесін рылтай хиналысына іалдыранымеи, шын мнінде ашытан ашы отарлау саясатын станды, ал Орталы Переселен басармасы бастаан ескі патша чиновниктері брыны билік тсында істеп лгірмеген істерін рылтайа дейін орындап алуа тырысты.

Апан революциясынан кейін кктем шыа жер мселесін шешуде айсыбір облыстарда азатарды белсенді рекетке кшкендігі байалады. Мселен, останай уезіне арайтын болысты аза комитеттері мамыр айыда Лагонский, Кошкаров жне Пуставалов деген жергілікті переселен мекемелеріні кызметкерлеріні іс-ааздарын, кжаттарын жне ашаларын тартып алып, здерін жмыса жібермей ояды. Болан оиа туралы хабар алан Ішкі істер министрлігі тез арада облысты комиссар Бкейханова жеделхат жолдап, мндай «бзаылыты енді айтып болдырмауа жне за жолынан ауа жайылдырмауа» баытталан наты шаралар олдануды талап етеді.

. Бкейханов 1917 жылы кктемде Торай облысында болан жер дауларына жиі араласып, азатара басу айтып, тек зады негізде ана рекет жасауды ата трде талап етеді. Жер мселесін тек зады негізде ана шешуді жатаан оларды айындамасын таы мынадай фактіден байауа болады. Акпан революциясынан кейінгі аралыта Орынбор каласыда татар тілінде шыатын «Уаыт» газеті арылы каза жерінде тратын алимолла
абдуллин жне «Ирсиз» деген жамылы есімді татар
жртыны кілдері кезінде переселендерге ткен каза
жерін бізге алып бермейді, деп Бкейханов пен Байтрсынова кпе айтып, блар Ильминский мен Победоносцевтар саясатымен жазылан Дала Ережесін уаттайды, деген пікір тастайды.

Шілде айынан бастап . Бкейхановты жер жне баса оамды мселелерге байланысты кзарасы принциптік згерістерге шырайды. Оан себепші болан, біріншіден, Уакытша кіметті жалпы империя клеміндегі саяси процестерді игеру абілетіні кн ткен сайын тмендеуі болса, екіншіден, зі рамына енген кадеттер партиясы меи масат-мддесі айындала тскен лт-азатты озалысты негізгі принциптік мселелерде зара жігіні алшатай тсуі еді. Егер империя клемінде мемлекеттік тртіпті анархиялы кріністерге орын бере бастауы лтты мемлекеттік дербестік туралы мселені нерлым батылыра оюа итермелесе, лттык, бостанды шін крес арыныны суі кптеген мселелерді, соны ішінде, е алдымен, жер туралы мселені ашы, лтты мдде трысынан дербес ктеруді талап етті, бдан былайы оиалар аымы ресейлік саяси йымны жетегінде жруді ктермеді.

. Бкейхановты бл кезедегі жер мселесіне байланысты кзарасы, белгілі дрежеде, шілдедегі бірінші жалпыказа съезіні шешімдерінде, содай-а одан кейінгі уаыттаы жазан материалдарында, сіресе «Жалпы Сібір съезі» атты мааласында айын крінді. Шілдедегі жалпыаза съезінде ол кадет партиясы крамынан шыуыны басты себебі есебінде жер мселесін келтіріп «Кадет» партиясы жер адама меншікті болып берілсе де жн дейді. Бізді аза жерді меншікті ылып алса, башртша крші мжыа сатып, біраз жылда сыпырылып жалааш шыа келеді» деп тсіндіріп, азатарда мліктенген жерді болмауын, жерді ауыла, болыса берілуін жатады.

8—15 азан аралыында Том аласында ткен Сібір автономистеріні съезіне атынасан . Бкейханов бастаан аза делегациясы здеріні жерге байланысты бадарламасын мейлінше дл жне толыыра млімдейді. Ал ол бадарламаны негізгі тжырымдары «Алаш» партиясыны бадарламасына енеді. .Бкейханов жалпы Сібір съезі туралы «аза» газетіне жазан мааласында осы жер мселесіне таы да тоталады. Бл арада оны мынадай негізгі жатарын бліп айтуа болар еді.

1. Бас Переселен мекемесіні есебі бойынша, аза жері 240 миллион десятина. Егер бл рас болса рбір азаа 44 десятинадан келмек. Бір йде орта есеппен 5 адам болса, й басна 220 десятинадан тимек. «Атбе, Ккшетау, скеменде, Алматыда й басы 200 десятина тгіл, мны оннан бірі жо аза аз емес».

Жаа билік орнап, бостанды, тедік, туысанды келгені рас болса аза мндай зорлыа кне алмайды. Еді мнан былай зіміз жер еншімізді алып орныанша жерімізге оныс аударушылар кшіп келуін тотатсын.

рылтай жиналысы жер мселесінс байланысты за абылдаан со, аза з жерінде алдымен енші алатын болсын. Адам басына, жеке й басына тиетін жер сыбаа шаруаа, жерді топыраына, жергілікті табиатына байлаулы болсын. Жер сыбаасын жергілікті жер комитеттері анытайтын болсын.

азаа жер сыбаасы здсріні тілегіне сай ауыла, лыса, руа деп блінсін. Жерді бірігіп алан ру, ауыл, болыс з ішінде здері тртіп орнатып, ділдікпен пайдалансын.

азатара жер сыбаасы тран жерінен, атамекенінен берілсін. Ертіс бойындаы он шаырымдаы (десятиверстная) аза сол жерден лес алсын. «Атты аза бермеймін дер, біз Ертістен кетпейміз, жер алмай оймаймыз. Жерді жолмен, законмен аламыз. аза сыбаа жерін алан со, алан жер мемлекет азынасына аталып», земство билігіне тсін.

Уаытша кімет комиссары . Бкейхановты 1917 жылды соына арай жер туралы жасаан негізгі тжырымдары, міне, осылар болатын. Сондай-а бл жасалан бадарламалы орытындыларды жалыз Бкейханова тасы ателесер едік. йткені олар азан революциясына дейін патшалы билікпен кресіп келген аза демократиялы интеллигенциясыны азапты ізденістен кейін жасаан орта тотамы болатын.

. Бкейханов 1917 жылы 15 желто санда, яни оны Алашорда кіметіні траасы етіп сайлаан екінші жалпыаза съезі аяталан кнні ертеіне комиссарлы ызметтен отставкаа кететіндігін млімдеді. Бл, рине, оны саяси кайраткерлік жолындаы таы бір кезеіні аяталуы ана емес, сонымен бірге осы уакыта дейін зі алдына масат етіп ойан мдделер шін кресті жаа жадайда, келесі жаа кезеіні басталуы еді.

1917 жылды суір айыны басында Уаытша кімет Тркістан лкесін басаруды 9 адамнан тран Тркістан комитетіне тапсырады. Оны алашы крамы мынадай кісілерден тран еді: Н.Н.Щепкин, .Бкейханов, М.Тынышбаев, С.Максдов, В.С.Елпатьевский, А.Л.Липовский, П.Б.Преображенский, О.А.Шкапский жне .Дулетшин.

. Бкейханов «аза» газетіне жазан хабарында бл Комитетке Тркістан лкесінде «бостанды, рдасты, туысканды шыраында» кандай згерістер жасаймын десе де ерік деп крсетіп, Тркістанны жадайын Англияны отар елдеріне тееп, «Учредительное собраниеден кейін Тркістан з тізгіні зінде колония болады» деген мітін айтады. Ал бл комитетті таяу арадаы е негізгі міндеттеріні бірі: ытай ауан ырыздарды кайтарып, брыны з ата онысына орналастыру екенін білдіріп, «ырыз арындасын кір жуып, кіндік кескен жеріне айтаны жасы болар еді» деген тілегін де жасырмайды.

. Бкейханов осы шаын мааласында Комитет мшелеріне ысаша сипаттама беріп, оларды Тркістан лкесін білетін адамдар ретінде таныстырады. М. Шоаев 1917 жыла арналан естеліктерінде керісгаше жалыз социалист-революционер О.А.Шкапскийден баса комитет мшелеріні арасында Тркістан лкесін білетін адам жо еді деген ойды айтады. Бізді пікірімізше, .Бкейхановты комитет рылан бетте жазан мааласында жалпы Комитетке, оны мшелеріне артан міті тым ктерікі болса, ал М. Шоай С.Масдов пен М.Тынышбаев сияты оны мшелері ызметін баалауда бір жатылыа рынан еді., рине, кездейсо еместін.