Мхаметжан Тынышбаевты Уаытша кіметтегі орны

 

М. Тынышбаев Жетісу елкесінде 1916 жылы болан айылы оиалара катысты з кзарасын комиссарлы ызметке таайындалана шейін-а білдірген болатын. Ол жнінде «аза» газеті: «Мхамеджан Тынышбаев — II Государственный Дума азасы, инженер. Саясат ісіне жетік, халыа таза жолмен ашаннан ызмет етіп жрген алдыы атар зиялы азамат. 25 маусым жарлыы такырыпты Жетісуда бліншілік боланнан бері Мхамеджан кзге крінерлік кп пайда келтіріп жр» деп крсетіп, бл ретте оны Тркістан губернаторы Куропаткинні абылдауында боланда (1916 жылы 10 тамызда) ктерілісті негізгі шыу себебі ретінде жер мселесін айтанын жоары баалайды.

М.Тынышбаевты Тркістан губернаторы алдына жер мселесін клдене тартанына толы сенуге болады. йткені ол бл мселені ешандай да каймыпастан 1917 жылы апанда 16 жылы ктеріліске байланысты болан сот тергеуіне жазба трде берген жауабында да ктереді. Ресей империясыны азастан сияты з отарларындаы зорлышыл саясатын шкерелейтін жат есебінде еш уаытта маызын жоалтпайтын бл жауабында ол «Тркістадаы орыс жртыны 99 проценті Жетісу жеріндегі толуларды себебін кп ойланып жатпай-а жеіл-желпі «трік немесе герман гітінен креді», ал шын мнінде азатар меи ырыздар шін атамекен жерінен айрылу мен патша чиновниктеріні трлі зорлыынан лкен ктеріліскс шакыран гітші жо еді деген ойды айтан болатын. Міне, осы айтыландар, белгілі дрежеде, Уаытша кіметті Тркістан комитеті рамына М.Тынышбаев сияты жергілікті крделі жадайды білгірін енгізуге мжбр боланын крсетсе керек.

Ескі территориялы-кімшілік жйесіндегідей, Уаытша кімет тсында да Сырдария жне Жетісу облыстары Тркістаи губерниясы рамында ала берді. Бдан брыны тарауларда керсетілгендей, бл кезде Жетісу облысы рамына Лепсі, апал, Жаркент жне Верный уездерімен атар Пішпек жне Пржевальск уездері, яни солтстік жне солтстік-шыыс ырыз жерлері де енген еді.

Шкапский мен Тынышбаев бл мселелерді орталы билік алдына оя отырып, оларды шешуге Уаытша кіметті, орыс демократиялы интеллигенциясыны кмектесетіндігіне шын кілден седі. Мселен, Шкапский мамыр айы бойы барлы уездер мен болыстарда, ытайа арасты Шыыс Тркістаннан айта оралан босындар арасында болып Верныйа келген бетте Петрограда 11 адреске, атап айтада, Министрлер Кабинетіні траасына азы-тлік, егіншілік, юстиция, оу-аарту министрліктеріне, Тркістан Комитетші траасы Щепкинге, Мемлекеттік Думаны мсылман фракциясына, «Дело народа», «Единство», «Речь» жне «День» газеттеріні редакцияларына жеделхат жолдап, онда ел ішіндегі жадайды айылы сипатынан хабар беріп, «Бірінші маусымда уездік комитетті, комиссняны баса мшелерімен бірге Жырала жне Тп зендеріні жоары саасына келіп жеткен ытайдан оралан ырыздарды ш осында болып айттым. Оларды ауыр трмысы адамды есегіретіп тастаандай. Адамдарды стіне киген киімдері алба-жлба, бден тозан, балалар те аз, барларыны кпшілігі таматы жетіспеуінен рахит ауруына шалдыан. Бой жеткен кыздар мен жас келіншектер жоты асы, олар ытайлы Тркістанда нана сатылан. Киіз й дегеніміз таяа кыстырылан ескі киізді иындылары, мал басы те аз, оны да ытай жерінде тонап алан. Таудаы керемет жайлаулар мірсіз. Е жаманы сол ырыздар аштытан ырыла бастады. арараа бара жатан жолда кмусіз алан жиырма адам тнін кездестірдік, оларды арасында бірнешеуі балалардікі. Орыстарды ырыздара атынасы адамгершілікке жатпайды. Олардан шыан арашылар арадай тап беріп, ырыздарды ытай, Тркістаннан аман алып келе жатан малдарын тартып алуда. Мен келер арсада тпкі демалыса келген солдаттардан рылан бандылар шабуыл жасап, жмыс істету шін малымен ш отбасын ала кеткен. Жолда олара малдарын сойызып, астырып, тама ішіп болан со ашаларын алып, здерін атып кеткен. Аман алан бір йел маан келіп, болан істі тсіндіріп, шалажансар жас сбилерді лген ата-аналарыны стімен алай ебектеп жргенін кзімен кргенін айтты. арашыларды іздеу басталды. Бл жалы крініс емес».

Жергілікті жадайды жасы білетін О.А.Шкапскийді пікірінше, Жетісу лкесіні ркениет жолына тсе алмай келе жатуыны бірден-бір себебі «идеялык ызметкерлерді лке шін жаны ауыратын басшыларды тапшылыынан еді. «Бай, слу лке ондаан жылдар бойы идеялы басшыларсыз мір срді, енді оан кнуге болмайды. Жолдас халышылдарды, социал-демократтарды, меньшевиктерді жне баса партия кілдерін мнда келіп кызмет жасауа алдырамын! Большевиктерді шаырмай, демагогтар мнда да жеткілікті, оларды санын кбейтуді ажеті жо» деп жазды О.Шкапский. Мндай ндеуін ол сондай-а ресейлік мсылман оамдарына да арнады.

М. Тынышбаев пен О.Шкапский мамыр айында облыстаы елді мекендерді аралау кезінде дадарысты жадайды жндеуге баытталан алашы шараларды іске асыранын байаймыз. Мселен, олар тотаан жерлерінде йымдастырылан митингілерде сйлеп, Уаытша кімет атынан 16 жылы ктеріліс сарбаздарына амнистия жариялайды, халыты 1917 жылы салытан босатады, барлы азаматтарды кытык тедігін млімдейді, ырыз халы арасындаы манапты лауазымды жояды.

здеріні бл шараларына байланысты О.Шкапский: «Алым-салыты жинау рашанда халыты тонаумен атар жреді. Шыын деп аталатын кез келген жинаулар, соларды ішінде салы та халыа ауыр жк болып батып, оны лкен блігі манаптарды тамаына тседі. Алым-салы жинауды тотату онсыз да ытайлытар мен орыстарды тонауына шыраан халыты одан бетер талаудан сатау рекеті болатын. Дегенмен, манапты стемдікпен кресу шін бірлі-жарым шаралар аз, демократиялы зін-зі басару жйесін алыптастыруа, аартушылы ісін дамытуа баытталан масатты жмыстар атару керек»,— деп жазды.

Тркістан Комитеті мшесіні манаптарды леуметтік рліне арсы айтылан бл пікірін жай млімдеме емес, наты рекетті крінісі есебінде абылдауа болады. йткені, 1917 жылы 31 мамырда Петроградта жрген Демкинге берген жеделхатында ол: «Бгін арарадаы ырыздара жріп барамын, онда ырыздарды манаптардан бліп, леуметтік реформа бастама ойым бар. Феодалды рылысты ирататын мезгіл жетті» деп крсеткен еді. Шкапскийді бл жолы арараа аттанан сапары немен аяталанын айту иын, йткені ол жнінде жаттар жо. Біра баса деректерден осы жазда Прежевалскіде тоыз бірдей манап абатыа жабыланын байаймыз. Оларды ттына алуа негіз болан Пржевалск уездік шаруалар кеесіні аулысы еді. М.Тынышбаев Шкапский мен облысты комиссар Шебалинге жолдаан жеделхатында бл шараны асыра сілтеушілікті крінісі есебінде баалап, істі тезірек арап, манаптарды абатыдан босатуды тінеді.

Шілде айына арай облысты басару мекемелерінде де біраз згерістер болады. Уаытша кіметті Тркістан комитетіні мшесі О.Шкапскийді 1917 жылы 19 шілдедегі № 17 аулысы бойынша облысты комиссар болып П.И.Шебалин, Облысты атару комнтетіні траасы болып Д.Д.Новак, облысты комиссарды орынбасарлары болып И. Жайнаов пен Н.Д.Мелешко бекітіледі. Бл мезгілге дейін уездік комиссарлар болып бдікрім Сыдыов, Алматыда Ибраим Жайнаов, Лепсіде уездік комиссарды орынбасары болып Отыншы лжанов, Жаркентте осындай кызметке Тубек Есенлов таайындалан болатын. Сондай-а Нарындаы комиссарлы ызметке ішкі Ресейде кызметте жрген штаб-капитаны Нияз Бекімов шаырылады. На осы мезгілде Тынышбаев пен Шкапскийді тініші бойынша босын ырыз жне азатармен жмысы анаатсыздандырарлы деп бааланып, Ресейді лжа аласындаы консулы Бродянский ызметінен босатылады.

здеріні кімшілік кызметке адамдар іріктеу принципі жнінде О.Шкапский 28 шілдедегі аулысында: «Жетісу облысындаы кімшілік ызметтерге адамдар таайындауда біз Тынышбаев екеуіміз руаытта халыты пікірін есепке алып, белгілі бір ызметтерге халы ты зі сайлаан адамдарды ана бекіттік» деп крсетті.

Шілде айына арай облыстаы жадай млдем шиеленісіп кеткен еді. Ол е алдымен переселендерді ытайдан оралан босындара жасаан зорлыыны рши тсуінен жне орыс селоларыны аш аза жне ырыз ауылдарына, босындара асты сатудан зілді-кесілді бас тартуынан аны байкалды. Осыан байланысты Уаытша кімет комиссарлары Тынышбаев пен Шкапский мынадай шаралара кшкен еді. Біріншіден, олар, Ресей Сырты істер министрлігі арылы ытай аумаындаы босындарды кейін кайтаруды кідірте труды жне лжадаы кытайлы билік орындарынан босндарды тонауды тотатуды талап етуді срайды, екіншіден, ытай жерінен оралан босын ырыздарды біржола ырып алудан сатау шін, оларды кабылдауа тілек білдірген аза жеріне (ызылберік болысы, Лепсі жне апал уездері уаытша орналастыруа кшеді, шіншіден, тез арада асты монополиясын енгізе отырып, босындар кбірек шоырланан жерлерден аштарды таматадыратын асханалар йымдастыруа уезд басшыларына нсау береді.

Міне, осы тста М. Тынышбаевты жергілікті жадаймен жете таныс саяси айраткер екендігі айын байалады. Оны дадарыса арсы кресі мынадай екі баытта жреді. Біріншіден, ол Жетісудаы жадайа аза оамыны, жалпы ресейлік мсылман ауымыны назарын аударуа тырысады жне екіншіден жадайды шыл згерту шін Тркістан комитеті тарапынан ажет олдау таба алмаан со, орталы билікпен келіссздер жргізу шін Петрограда аттанады. Енді ысаша з ретімен М. Тынышбаевты осы екі баыттаы ызметіне тоталайы.

М. Тынышбаев Уаытша кіметті комиссары ызметінде жріп Жетісу трагедиясыны ауымын, оны бкілхалыты мнін крсететін маалалар мен трлі хабарларды «аза» газетінде збей жариялап трады. Бл материалдарды кезінде ырыз жне аза босындары мселесіне барлы аза оамыны, сіресе лтты интеллигенцияны назарын аударуда атаран рлі аса лкен еді. «аза» газеті 1917 жылы 24 маусымдаы санында «Мхамеджан Тынышбайлыны жинаан малматынша, ытай жеріне (лжа м ашар лкелеріне) босын ырыз, азаты саны 164 мы адам екен. Сонан стіміздегі шілдені біріне шейін ырыланы 83 мы, жеріне айтаны 69 мы, ытай жерінде аланы 12 мы.

Біз брын ырына шыраан жалыз ырыз деп жруші едік, Мхамеджанны айтуынша, Жаркент уезіндегі албандарды (лы жз) босыны, ырыны ырыздардан кем емес екен.

Алашты азаматы! Таы да латарыа саламыз: ырыз-аза бауырларыды мытпа!» деп жазан болатын.

М. Тынышбаевты бл жолы босындар жніндегі есебі толы емес-тін. «азаты» кейінгі сандарында ол Жетісудаы аайынды ырыз бен аза елдеріні басына тскен босыншылыты шын ауымын крсететін деректік материалдар жариялайды. Мселен, ол «азаты» осы жылы 254-санында Жетісу облысындаы аза жне ырыз уездеріндегі болыстардан ытай асан отбасы жне адамдардын, санын кесте трінде беріп, «Жоары 44 болыс елде барлыы 47 мы 759 ттін бар, сонан ашаны 40 мы 250 ттін, ырыланы 95 мы 200 жан болады. Бл есепке араанда, бл елдерді босындарынан жартыа таяу адамы ырылан».

М. Тынышбаев, А. Найманожалы жнс С. Ювашевты аза жне ырыз босындары жнінде «аза» газетіне жариялаан материалдары, трлі адрестерге жолдаан жеделхаттары барлы аза облыстарында, сіресе оушы, дін ауымы, интеллигенция арасында босын ырыздара жрдем жинау козалысыны басталуына трткі болады. Мамыр айыны соына карай лжадаы жрдем комитеті атына Алматы аза комитетінен 10 мы сом, «Уаыт» газеті басармасынан 598 сом 22 тиын, Ырыз уездік аза комитетінен 251 сом 65 тиын, Павлодар мсылмандары комитетінен 275 сом, Атбе мсылмандары бюросынан 300 сом, Семей мсылмандары комитетінен 1000 сом, Тркістандаы Нсіровтен 100 сом, Омбы имамы Понамаревтан 117 сом Троицкідегі Яушевтен 835 сом, лжа мсылмандарынан 1240 сом, барлыы 14716 сом каржы жиналады.

Босыншылыа шыраан ырыз жртына кмек йымдастыру барысында аза жне ырыз халытарыны зара туысты атынасы жаа ырынан крінеді. иын-ыстау кезеде аайын екі елді зара жрдем ісіне лтты зиялылар белсенді трде араласа бастайды. «аза» газеті 1917 жылы 11 маусымдаы санында кырыз еліні басына тскен ауыртпалыа байланысты бір топ аза зиялыларыны аза еліне ндеуін жариялайды. ндеуде: «Бір жаынан арыз аша беріліп, бір жаынан жрдем жиналса, азіргідей ымбатшылы заманда кырыз сияты ішерге тамаы жо, киерге киімі жо, паналара йі жо жрдай болып сорлаан жртты мтаждыын терлік аржы сонда ана ралмашы.

Асап лейін деп жатан адамны аузына су тамызандай аз-кп демей ркім ліне арай жрдем ету уелі адамшылы, екінші аайыншылы жзінен кімге болса борыш» деген сздер бар еді.

Бл мезгілде босын ырыздара кмек йымдастыру ісіне байланысты Тркістан Комитеті мшелері арасында да зара пікіралысу боландыы байалады. Мселен, О.Шкапский 12 маусымда Жаркенттен Орынбордаы .Бкейханова жеделхат жолдап, онда босын ырыздара жрдем йымдастыруа атысты жасап жатан істерін баяндап, соында «Миллиондап жрдем керек, «аза» газеті жиат ете крсін» деген тілек айтады. . Бкейханов з ретінде М.Тынышбаева жеделхат жолдап, кіметтен жрдем аша срауа кеес береді. Жауап жеделхатында Тынышбаев та: «ырыздарды халі нашар, сорлылара басы аман алашты азаматы араса крсін» деген тінішін білдіреді.

Ташкент, рине, Тынышбаев пен Шкапскийді тініштерін абылдамай тастайды. Біра Тркомитет трлі кштерді талап етуі нтижесінде тамыз, ыркйек айларында бірнеше шараны іске асырады. Оларды арасында Жетісу облысында скери жадай жарияланып, асты монополиясыны енгізілуі, Пржевальск уезіне арашылы істерді тексеру шін тергеу бригадасыны жіберілуі бар еді, 7 азанда кп кттірген 11 млн 150 000 сом аржыны Алматыа жіберілгендігі туралы хабар да жетеді.

Бл блінген аржыны ашаршылыа шыраан бос пиылдара жмсалуы барысы туралы М. Тынышбаев лкен ыждааттылыпен есеп беріп трды. Соларды бірінде ол былай деп жазан еді:

«10 болыс Пішпекті тау ырыздарында з кнін зі кре алатын азын-аула асты бар. Нарынны 12 болысы бізді сзімізге тотам кылып, береке-бірлік етіп, з арасынан реквизиция ылды: бидай жиып, ашаа баалап, араларындаы аш-жалааша беріп жатыр жне 2—3 мы пттай астыты ошардаы 3 болыс аайындарына жіберді. Тртібі ел алдында инабатты Шоа батырды баласы азадай адамдары м аза офицері Бекімовтей комиссар болып, бл Нарын жаынан кіліміз ктерілгендей болды.

Е иыны болып тран Улахолдаы 7 болыс ырыз. Бларды комиссарына 60 мы сом жіберіп едік, асты сатып ала алан, ала алмаанын білер едік. Нарына 40 мы жібердік. Топа тірегіндегі ырыздар шін Шишюк комиссарына 60 мы сом жібердік. Бл жерде бидай болмаса да, жаындаы дкендерінде кріш кп екен. Жаркент уезіндегі ырыз м аза шін 60 мы сом жібердік. Жаркент комитеті (сіресе доктор Тбек Есенлов) жаздай аянбай астык тасып тр. лжадаы жаа консула сонда алан азак-ырыз шін 60 мы жібердік. Жаа кімет шыаран 5 миллионды босыннан алан аза-ырыздарды енді бдан былай тірі сатауа айыр етпекші болды. Жетісудан киізді тысары жібертуді ойызып, брін сатып алып, босындара таратпашы болды. Біра 5 миллион ыса карсы келіп, арзан уаытта, бар уаытта еш нрсе ала алмады. олымыздан келгенше рекет жасады, біра жаза шейін аншасы тірі алып, каншасы ырыларын бюлжай алмаймыз... талай лім-жетім алан, талай зорлы-орлы крген бейшара тірі бауырларым енді аман алсын деп тілеймін».

Архивтік жаттар ырыз жне азатара блінген аржыны орыс шаруаларынан асты, Шыыс Тркістан базарларынан мал, сондай-а, ел арасынан киіз й, дрі-дрімк алуа жмсаландыын жне мтаж босындара тегін лестірілгендітін крсетілді.

Шамамен, шілде айына бастап Тынышбаев пен Шкапскийді тікелей басшылыымен орыс селоларындаы шаруалар мен кулактарды олында бар арты астыты реквизициялау басталады. Бл шараа арсылы крсеткен адамдар абатыа жабылады. Мселен, азан айында Тркістан комитеті мшелеріні бйрыы бойынша Верный уезі Михайловск селосыны 9 шаруасы 1 айдан абатыа отырып шыады. Орыс шаруаларынан арты астыты алу ісін белсенді трде іске асыран. Пішпек уездік азы-тлік блшіні траасы Петропавлов еді. Ол переселен шаруаларды арсылыын кшпен баса отырып, уездегі ашаршылыпен кресуге елеулі ебек сііреді. Біра Петропавловты бл имылын аламаан уездік азык-тлік съезіне атынасан орыс делегаттары оны ызметінен кетуін талап етеді. ырыз жртынын крсеткен олдауына карамастан Петропавлов жмысын тастауа мжбр болады.

Кзге арап М. Тьшышбаевты, тікелей басшылыымен босын кырыз бен азатар шоырланан жерлерде оларды тегін таматандыратын асхана пункттер ашыла бастайды. Бл кезде ашты аза жне орыс ауыл, селоларын да амтыан еді. Жаркент уездік комиссары облысты комиссияны отырысында сйлеген сзінде 1917 жылды соына арай уезде 14 албан болыстарыны жне 10 орыс селоларыны астысыз отыранын хабарлайды. Мселен, 27 азанда Тынышбаевты же-делхат аркылы берген тапсырмасы бойынша, Пішпек уезіне арасты араоныз жне Отар деген елді мекендерде екі таматандыру пункті ашылады. Ал жылдын соына арай Пішпекті зінде мы адамды осындай пункт йымдастырылан еді.

Аштыа карсы кресте маызды рл атаран бл пункттерді йымдастыруда, жалпы осы мазмндаы шараларды іске асыруда айраткер М. Тынышбаевты ебегі зор болатын. Бл пікірді шындытан алша еместігін длелдейтін фактілер жеткілікті, біз оларды бірін ана келтірумен шектелмекпіз. М. Тьшышбаев Петроградта жргенде Нарын уезіндегі аш босындара азы-тлік жеткізуге байланысты иындытар туады. Оан уездегі комиссар Зиман бастаан теріс шыыстаы переселенде топтар кінлі еді. О. Шкапский Нарына жеделхат жолдап, онда былай деп крсетеді: «Комиссар Зиминге. Азы-тлік Комитетінін айта оралып жатан ырыздарды таматандыратын пункттеріді йымдастырудан бас тартуын орыс революциясыны рухына сай келмейтін рекет есебінде баалаймын. Бірнеше адам арсы боландытан бараны нансыз алдыру атыгездік. Тынышбаев Петроградта, ол айта ораланша ырыздар ырылып алмасын. Нарындаы орыс демократиясы адамгершілік крсетеді деп сенемін».

М. Тынышбаевты жне ол сияты аза зиялыларыны белсенді саяси ызметі шовинистік, лыдержавалы пиылдаы ескі жне жаа орыс чиновниктерін тере ойда алдыран еді.