Ксіпкерлікті мні, экономикалы негізі

Ксіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамны белсенділігі жне іскерлігі. Белсенділік жне іскерлік – адамны еркін мір сру трі. Белсенділік, іскерлік адамдарды мінез-лы типтерімен байланысты болатын шыар. Ксіпкерлік екі маынада пайдаланылады: біреуі – белгілі бір істі трі; екіншісі – сол іспен шылданатын натылы оамды тап. «Ксіпкерлік» деген ым мірде экономикалы белсенділікке олданылады. Антогонистік оамда, ол адамды адамны анауы, ал ксіпкерлер табы анаушы тап болады.

Экономикалы белсенділік – бл барлы энергетикалы процесс тауар ндірісімен айырбас арылы пайда табуымен байланысты. ндірісте, айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдарды жан-жаты белсенділігін талап етеді. Сондытан экономикалы белсенділік, іскерлік еріксіз немесе еркін болуы керек.

Ксіпкерлік – ежелден келе жатан адамдарды іскерлік белсенділігі, абілеті. Ал оны дамуы орта асырдан басталды: кпестер, саудагерлер, ол нері ызметкерлері. Ксіпкерлікті алашы дамуында ксіпкер рал жабдытара иелік ете отырып, здері сол ксіпорында олдап жмыс істеген. Бл тауарлы ндірісті бастапы жабайы трі.

ХVІ асырды ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік оамдар рыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660ж. Ост-Индия сауда компаниясы. ХVІІ асырды аяында акционерлік банктер іске осылды.

Ресейде, азастанда ксіпкерлік ерте заманнан келеді. азастанны кшпелі шаруашылы жадайында ксіпкерлік еркін дамыан жо. Ресейде Петр І патшалы ету кезеінде ксіпкерлік ерекше дамыды, біра крепостной оам тежеді. Капитализмні дамуымен ксіпкерлік те дамыды. 1861 жылы реформадан кейін темір жол рылысы, ауыр нерксіп салалары орын алды.

Ксіпкерлікті субъектісі – жеке адамдар, сонымен бірге, зады тлалар, біріккен серіктестер: арендалы жым, ашы жне жабы акционерлік оамдар, шаруашылы ассоциациялары, ртрлі бірлестіктер.

Ксіпкерлікті ерекшеліктері:

- дербестік жне туелсіздік;

- экономикалы ынталылы;

- шаруашылы туекел жне жеке жауапкершілік;

- жаашылды.

Экономиканы негізін екі фундаментальды аиат райды. Олар шын мнінде экономиканы барлы проблемаларын амтиды.

Бірінші аиат: оамны материалды ажеттілігі шексіз немесе тойымсыз.

Екінші аиат: экономикалы ресурстар шекті немесе сирек.

Экономикалы ресурстар дегеніміз – тауар ндіруде олданылатын барлы табиат, адам жне адамдарды ндірген рал жабды ресурстары. Олар: фабрика, зауыт жне ауылшаруашылы рылыстары; ртрлі жабдытар, инструменттер, ндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылы німдерін ндіруге олданылатын машиналар; ртрлі транспорт, байланыс ралдары; материалды байлыты ндіруге атынасатын алуан трлі ебектер; жер жне азбалы байлытар. Олар мынандай лкен екі категорияа блінеді:

1. Материалды ресурстар – жер оны табии байлыы жне капитал;

2. Адамдар ресурсы – ебек жне ксіпкерлік абілеттілік.

Жер – деген тсінікке барлы табии ресурстар жатады, ндірісте олданылатын барлы «табиатты ншейін байлыы». Оан мынандай ресурстар кіреді: жыртылан жер, жайылыстар, ормандар, минералдар мен мнайды кен байлытары, су ресурстары т.б.

Капитал немесе «инвестициялы ресурстар» - барлы ндірілген ндіріс ралдары, яни инструменттер, машиналар, жабдытар, фабрика – зауыттар, ойма, тарнспорт, ралдарыны барлы трлері жне тауар ткізу торабы. рал жабдытарды ндіру жне орландыру процесін инвестициялау дейді.

Тауарлар екіге блінеді: 1. Инвестициялы тауарлар, олар ттыну тауарларын ндіруді амтамасыз етеді; 2. ттыну тауарлары оамны ажетін тікелей анааттандырады. Инвестициялы тауара аша капиталы кірмейді. Аша ештее ндірмейді, яни экономикалы ресурса жатпайды. Аша – бл финанс капиталы, яни наты капитал емес, жалан капитал.

Ебек – бл ке маыналы термин. Экономистер оны адамдарды тауар ндіру жне ызмет крсетудегі кш аыл-ой абілеттіліін бейнелейді.

Ксіпкерлік абілеттілік – адамдарды ерекше таланттылыы. Оны тсіну шін ксіпкерді трт функциясын тсіну керек.

1. Ксіпкер барлы ресурстарды: жер, капитал, ебекті нім ндіру процесіне осу ынтасын з жауапкершілігіне алады, яни ндірісті озаушы кші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.

2. Ксіпкер ндіріс процесінде барлы негізгі шешімдерді з олына алады жне фирманы іс баытын айындайды.

3. Ксіпкер – бл жаашыл, коммерциялы негізде жаа тауар ндіруді, жаа технологияны енгізу, бизнесті йымдастыруды жаа формаларын енгізуге аянбай жмыс істейтін кісі.

4. Ксіпкер – бл туекелге баратын кісі. Туекелге бару шін істелетін істі егжей-тегжейін айын талдап, ортындысында ие болатынын білген жн. Ксіпкер тек ана з уаыты, ебегін, іс абілеттілігін туекелге салмайды, сонымен бірге ндіріске кеткен зіні жне зіні серіктестеріні немесе акционерлерді аржыларын туекелге салады.

Ксіпкерлік істі озаушы кші – мол пайда табу. ндіріс факторлары жеке ксіпорындара ашалай табыс ретінде беріледі.

1. Материалды ресурстар бергені шін капитала пайыз алады.

2. Жер, су бергеніне рента алады.

3. Жмыс кшін жалдааны шін ебек аы алады.

4. Ксіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы ммкін.

Экономикалы ылым сирек ресурстарды тиімді пайдалану жніндегі ылым екенін ксіпкер жеке тсінуі керек. Экономикалы тиімділік – бл «шыын-нім» мселесін амтиды. Экономикалы тиімділікті критериясы рбір нім бірлігіне шаанда нерлым аз шыын жмсау. орытып айтанда оам барлы ресурстарды тиімді пайдаланып нерлым кп нім ндіруге талаптанады. Ол шін ресурстарды толы іске осып толы амтуа жне ндіріс клемін толы амтамасыз ету ажет. «Толы амтылу» деген пайдалануа жарамды барлы ресурстарды іске осу, жмысшылар жмыссыз алмауы керек; егіске жарамды жерлер, крделі жабдытар бос трмауы, яни барлы жарамды ресурстарды іске осу керек. Ресурстарды барлыы жмыс істесе шыын кбейеді: жмысшылар ебек аы алады, инвестициялы тауарлар сатылады т.б. яни ел байиды, нары тауара толады, адамдарды леуметтік трмысы жасарады. азаты маалы бар «шыын болмай, тыын болмайды» деген. оамны мір сру негізін материалды ндіріс, яни адамдара ажет байлыты ндіру райды.

Ксіпкер ндірісті негізгі ш факторын іске осып, зі тртінші фактор болып ресурс иелеріне тлем тлеуді амтамасыз етеді: жмыс кшіне ебек аы; капитала пайыз; жер иелеріне рента; ксіпкерлерге ксіпкерлік пайда.

Социализм мен капитализмні экономикалы айырмашылыы: біріншісінде жмыс кшіні ндірген осымша ны бкіл оам мддесіне жмсалады, ал екіншісінде – осымша н шке блінеді: пайыза, рентаа жне ксіпкерлік пайдаа.

Жаа оамны негізін траты, тиімді ру шін ксіпкерлер табын даярлау керек. Ксіпкерлік абілеті аражаты бар тапты ру шін, бірінші, білім керек, екінші, кімет экономикалы саясатын тбегейлі айта арауы ажет. Елді болаша тадырын білікті ксіпкерлер шешеді жне олар з еліні глденуіне аянбай жмыс істейтін, зіні де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы керек.