Азастандаы ксіпкерлікті басару

Экономикасы нарыты баыта бет алан азастан шін ксіпкерлікті даму мселесі - зекті мселелерді бірі болып табылады. йткені, нарыты экономиканы зі – ксіпкерлік экономика. Ксіпкерлікті дамыту – нарыты дамытуды кепілі. Сондытан да, ксіпкерлік тірегіндегі кптеген мселелерді ктеріліп жатуы да оны экономикадаы рліні те маыздылыын длелдейді.

азастан Республикасы Конституциясында былай деп жазылан: «ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігіне, з млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ыы бар». Брімізге млім, ндірісті негізгі факторлары табии, ебек, ндірістік ресурстар болып табылады. Нарыты экономика кезінде осы фактордарды жмыс істеп, озалыса тсуіне сер ететін наты кш бар. Олар, іскерлік, басару жне з ммкіндіктерін белгілі бір масатта жетістікке ол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.

Жалпы ркениетті елдерді ай айсысын алса та здеріні экономикалы жне леуметтік мселелерін шешуде ксіпкерлікке ара сйейді. Себебі ксіпкерлік халыты л-ауатын арттырумен атар осымша жмыс орындарыны ашылуына да себебін тигізеді. Ксіпкерлікті осындай жне баса да экономикалы жне леуметтік функциялары оны дамыту мселесін маызды мемлекеттік міндеттер атарына жатызуа жне экономиканы реформалауды ажырамас блігі деп арастыруа негіз береді. Техникалы прогресс, ттынушы сранысын толы анааттандыру ксіпкерлікті тиімділігіне байланысты болады.

Ксіпкерлікті трі формаларыны зара тиімді антыматасты руы келешегі зор баыт. Шаын ксіпорындар ылыми техникалы жетістіктерді абылдауа анарлым абілетті, нарытаы сраныс згерісіне оай бейімделеді. Сондай-а ірі ксіпорындара тауарлар жеткізу мен ызмет крсету ыы шін зара бсекеге барады, мны зі оларды траты табыстарына кепілдік береді. Олар ірі ксіпорындарды орнытылыын жне ндірістік диверсификациясын амтамасыз етіп, монополистік баыта арсы рекет етеді. Ксіпкерлік нарыта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалды, жарнама, олданбалы зерттеу жмыстары бойынша ызмет крсетумен амтамасыз етіліп, белсенді рль атарады. Ксіпкерлер здеріні кштері мен аржыларын біріктіріп, жалыз бастылытан жымды іскерлікке туге бейім трады. Бл жадайда орта бірттас ксіпорын рамында жекелеген ксіпкер з млкіне жекеменшігін сатайды. Дегенмен де серіктестіктерде, кооперативтерде оны рылтайшылары мен атысушылары рал-жабды жне баса да млікті толы немесе ішінара біріктіреді. Жеке ксіпкерлікті бл ммкіндігі бизнесті дамытушы кш, маызды фактор болып есептелінеді. Сонымен атар, жымды бизнесті кптеген формалары капиталды осылуы, орта меншікті рылуы, осы бірігуді барлы млкіне жауап беретін зады тла жасаумен байланысты.

Ксіпкерлікті дамыту кез келген дегейдегі басаруды жетілдіру шін ажет. Ксіпкерлікті дамыту мынадай сраа жауап іздеуі керек: «Геосаясатты згерістер іскерлік белсенділікке андай сер тигізеді»? Кез келген экономиканы бгіні мен болашаында «стратегиялы кзарассыз» ешандай даму болмайды.

Ксіпкерлік мселелері бкіл іскерлік лемді толытып отыр. Сондытан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда ткен стратегиялы басаруды халыаралы конференциясыны лейтмотиві – «ксіпкерлер жаа шаруашылы ойлауды іздестіруде» деп аталды. Онда ксіпкерлерді шыр мселелері, экономикаа, йымдастыруа, технологияа, німге деген жаа адам іздестіру туралы толаныстар арастырылды.

Ксіпкерлікті жетілдіру экономиканы тратылыы мен оны бсекелік сипатын алыптастыруда басты кштеріні бірі болып табылады. Ксіпкерлікті дамыту шін субъектіні белгілі бір дрежеде еркіндігі мен хыы, шаруашылы ызметіні баытын тадауда еріктігі, абылданатын шешімдерге, одан туындайтын нтижелерге туекелдікті болуы ажет.

Еркін ксіпкерлік меншікті р трлі формада, трде, типте болуын алайды. Ксіпкерлік ызметті орын алар жері е алдымен – ксіпорын. Замен бекітілген іскерлік ызметті йымдастыруды дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымды-ыты дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымды-ыты формасы деп аталады. Нарыты атынастара туде халыты кеінен ксіпкерлікке тарту ажет. Нарыты экономиканы тиімді жмыс істеуі шін нарыты іс басындаы субъектілерді толы зін-зі басаруы мен оларды экономикалы туелсіздігі болуы ажет.

Халы шаруашылыында жмыс істейтін ксіпорын йымды-ыты рылысы, масштабы, ызмет ауымы жаынан р трлі болып келеді. ыты жне ндірістік жаынан аланда олар жекелеген топтар мен трлерге блінеді. Олар: шаруашылы серіктестіктері, акционерлік оамдар, ндірістік кооперативтер, сондай-а мемлекеттік секторында – мемлекеттік немесе лтты жне муниципалды ксіпорындар.

Республикада ксіпкерлікті дамытуа лкен ден ойылып, біратар задар мен жарлы, аулылар абылданан. Алашы жаттарды бірі болып «Жеке ксіпкерлікті орау мен олдау туралы» Заы 1992 жылды 4 шілдесінде абылданып, онда ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды мні мен мазмны, басты баыттары мен масаттары айындалады. Ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдау дегеніміз – аталан ызметті орындаудаы ыты, экономикалы жне йымдастырушылы, жадайды алыптастыру, мемлекетте жаа экономикалы рылымдарды орнату болып табылады. Республикада «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту» оры рылып, Президент жарлыымен 1994 жылды суір айында «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту жайындаы» мемлекеттік комиссия з ызметін бастады. Жалпы баытты іс-рекеттерді жйелі орындау масатында азастан Республикасы ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды 1994-1996жж. арналан бадарламасы жасалынды. Аталан бадарламаны басты масаты – экономикада жеке меншіктік секторын алыптастыру жне дамыту, ксіпкерлікті инфрарылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентіні «Азаматтар жніндегі хыын орау туралы» жарлыыны абылдануы мемлекеттік ксіпкерлікті дамыту мселесіне зор маыз бергенін длелдейді. р жылды суір айында Алматыда тетін республика ксіпкерлеріні жыл сайыны форумында да осы мселеге кп кіл блінеді. Мнда ксіпкерлікті дамуына баа беру мселесі аралып, оны нтижесінде ксіпкерлікті дамытудаы кедергілер мен оларды жою баыттары арастырылады.

рине, ксіпкерлікті ыты-йымдастырушылы негізін руда лі де болса шешімін кткен мселелер айтарлытай. Оны стіне лицензия беруші, тексеруші органдарды кптігі, кеден жне салы задарыны жетілмегені, кемшіліктер, несие алуды иындыы, ксіпкерді мддесін орайтын органны болмауы, бюрократия ксіпкерлікті дамытуа елеулі кедергі жасайды. Сондытан да экономикада ксіпкерлік субъектілеріні санды лесі артса да, одан тсетін салыты кіріс млшері аз. Бюджетке салыты аз тсуі салы жйесіні жетілмегені де сер етеді. Себебі салыты жоары болуынан ксіпкерлер табыстарын жасырады.

Ксіпкерлік ызметті дамыту масатында мынадай іс-шараларды жзеге асыру ажет:

- мемлекет тарапынан ксіпкерлікті барынша олдау;

- масатты бюджеттік аржыландыру саясатын жргізу;

- жеілдетілген несие беру саясатын жргізу;

- ксіпкерлер ыын орайтын орган жмысын жандандыру;

- ксіпкерлік ызметті тіркеуден ткізу кезіндегі иыншылытарды жою;

- тексеруші органдар санын ысарту;

- задарды орындалуын амтамасыз ету, т.б.

Жоарыда аталан факторлар ксіпкерлік субъектілерін «клекелі экономикаа», салы тлеуден жалтаруа итермелейді. азіргі кезде бизнестегі кризистік процестер оны жйесіз жне хаосты трде рыландыымен айындалады. Бл жадайды басты себебі – несие алуды жотыы ана емес, сонымен бірге ксіпкерлікті олдауды мемлекеттік стратегиясыны жотыы. Бл шараны кмегімен шаын жне орта ксіпкерлік нарыта з арнасын, жаа нарытарды, жаа тауар трлерін алады, сонымен атар экономикада бсекені жасартады.

Нарыты экономика жадайында ксіпкерлік – шаруашылы ызметіні маызды трі. Оны рлін Адам Смит былай деп бааланан болатын: «Ксіпкер з мддесін зі шін тымдылы жадайды кздейді дей транмен, ол оам мддесіне де ызмет етеді». азіргі экономика ксіпкерлікті шаруашылыты йымдастыруды трі ретінде анытайды. Ксіпкерлерді экономиканы рлетуге осар лесі те зор.

ОРЫТЫНДЫ

азастанда рылан ксіпкерлік субъектілеріні басым блігі сауда саласында ызмет жасайды. йткені сауда немесе коммерциялы бизнес баса бизнес трлеріне араанда жасы дамыан. Бнны длелі, азастан алаларындаы р трлі дкендер мен базарлар саны. за мерзімде ксіпорындар тек саудамен ана емес, экономиканы р саласында жмыс істеуі ажет. Сол шін мемлекеттік органдар ксіпкерлік субъектілеріне жан-жаты кмек крсетуі ажет.

Жалпы ксіпкерлікті экономикалы белсенділігі мен леуметтік бадар стауыны кепілі оны здігінен оамны орташа топтарына жататындыы емес, оны дулеті мен трмысыны наты шынайы меншікке негізделуі болып табылады. азір уаытта шаын ксіпорындар жмыс істеп тран барлы шаруашылы жргізуші субъектілерді 80 пайызын райды. Сонымен бірге ксіпкерлікті дамытуа баытталан шешімдерді орындауда іркіліс байалады. Бл жерде басты себеп – бюрократиялы ысымдар. Осындай жне баса да себептерге байланысты ксіпкерлер блігі жасырын салаа тіп жатыр. Осы жадайда ескеретін жйт, ксіпкерлерді ыын орайтын жйе жасау, тексеруші органдарды жне рсат беруші жаттарды санын азайту. Ксіпкерлерді жетпіс пайызы оларды олдайтын айматы бадарлама туралы хабары жо. Мны зі кімдер жмысы формальді сипатта жретінін крсетеді. Ксіпкерлікті крделі мселелеріні бірі – несиелік ресурстарды алуды иындыы. Себебі несие алу шін кепілге оятын млік, бизнес-жоспар жо. Осы себептен банктерде шаын жне орта ксіпкерлікті аржыландыруа асыпайды.

Траты экономикалы жйеде ксіпкерлік: динамикалы трде дамуы ммкін, ттынушыларды сранысыны згеруіне бейімделеді, бсекелес нарыты атынастара ыпал етеді, экономиканы рылымды айта рылуына сер етеді, жаа жмыс орындарын ашады, жаа ксіпкерлік топ пен меншік иелеріні рылуына жадай жасайды, елді жалпы лтты німінде лкен леске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке лкен аржы сомаларын береді. Зады жаттарда крсетілгендей, ксіпкерлік - зіні, арыза алынан жне де баса мліктері мен ралдар есебінен ызметке атысушы тлаларды бріне бірдей жасы нтиже мен табыс келетін ынталы шаруашылы немесе басадай ызмет трі. Ксіпкерлік ызмет субъектілері болып зады тлалар, азастан жне баса елдерді азаматтары, шетелдік зады тлалар табылады. Ксіпкерлер з ынтасы бойынша з иелігіндегі мліктерді пайдалану бойынша барлы шешімдер мен іс-рекеттерді жзеге асыруа ыы бар. Ксіпкерлер ызметіні рісі, заа айшылы етпесе шектелмейді. Республикада ксіпкерлік рылымдар рылан. Олар: Ксіпкерлер Конгресі, азастан нерксіпшілері мен ксіпкерлеріні Одаы, Шаын ксіпорындар Одаы, т.б. Ксіпкер азаматтармен, оларды ебегін олдану шарт бекіте алады. Бл кезде оларды сйкес ебек жадайымен, ебек аысымен амтамасыз етуі тиіс, сонымен атар баса леуметтік-экономикалы кепілдіктер сынуы ажет.

азастан Республикасы Президентіні 1996 жылы 14 маусымындаы «Ксіпкерлік ызмет бостандыына мемлекеттік кепілдіктерді іске асыру жніндегі осымша шаралар туралы» жарлыында ксіпкерлік ызметте мемлекеттік кепілдіктерді олдау мен орауды амтамасыз ету, мемлекеттік органдарды лауазым иелеріні жеке ксіпкерлер мен зады тлаларды ызметіне негізсіз араласу фактілерін болызбау масаты кзделген. Ксіпкерлікті орын алар жері – е алдымен ксіпорын. азіргі тпелі нары оамында нерксіп ошатарын оалту, демеу жне аржылай сауытыру рдісі жргізілуде. Ендігі кезде тралаан ксіпорындарды банкроттыа шырату, яни оны дерменсіздігін белгілеп, таратуа негіз салу маызды. Ксіпкерлікті йымдастыруды е арапайым формасы – ол жеке іскерлік. Бл жадайда ксіпкер жеке тла ретінде ксіпорынны мртебесін иеленбей-а, здігінен іс-имыл жасайды. Жеке ксіпкерлікті таы бір трі – жеке ксіпорын, фирма. Бизнесті мндай формасында мекеме ру ы кез келген азаматта бар. Бл шін жеке ксіпорынды тіркеуден ткізіп, зады тла мртебесін алады.