азастан Республикасыны туелсіздік алуы

Дріс №33

Таырыбы: КСРО-ны ыдырауы. азастан туелсіздігіні жариялануы.

Кеес Одаыны ыдырауы жне оны себептері

1. азастанны туелсіздік алуы брыы Кеес оамында алыптасан ахуал-оамды жйені кйреуіні, Кеестер Одаыны ыдырау салдары нтижесінде іске асты. КСРО-ны лауыны басты себептеріні бірі - ондаы орын алан экономикалы крделі мселелер, экономикалы дамуда артта алушылы. Атап айтанда, Ода экономикасыны технологиялы жаынан артта алуы, сондай-а оны ндірісі шыаран тауарларды бкіл лемде бсекеге тсу абілетіні лсіздігі еді. Оны стіне, лы Отан соысынан кейін Кеестер Одаы халы шаруашылыын аяына дейін алпына келтірмей жатып, зінен экономикалы потенциалы (ммкіндіктері) екі есе жне одан да арты Америка рама Штаттарымен скери, скери-техникалы, стратегиялык баытта тай-таласа тскенін айту ажет. Осыны нтижесінде Ода ішінде жалпы нім, лтты табыс, ебек німділігі артпады, оны крсеткіштері бойынша КСРО АШ- тан жыл ткен сайын артта алып отырды. Соан арамастан, жылдар бойы скери-стратегиялы тепе-тедікті, сіресе 1949 жылы рылан АШ бастаан НАТО жне КСРО бастаан Варшава шарты /1955 жж./ арасындаы скери-стратегиялы тепе- тендікті сатау шін тыраштанды. Екі жйені /капиталистік жне социалистік/ теке тіресі кеінен етек алан, 1950 жылмен 1990 жылды арасындаы ыры жылда, скери шыын 20 триллион доллара жеткен. Ал сексенінші жылдарды аяында соыс нерксібі мен скери-ндірістік комплекспен байланысты ндірісте планетаны 60-80 миллион трыны жмыс жасап, шикізатты негізгі трлеріні 5 пайызы соыс масатына жмсалан. рине, мндай зор шыындар экономиканы да орасан зор зардаптара шыратты.

Брыы кеестік экономикалы кешенні рылымы тым кйкі тартып, негізінен шикізат ндірушілік пен скери-нерксіп кешеніне ызмет етуге баытталды. Кеестер одаында скери-нерксіп кешеніне тоыз министрлік ызмет етті. Оларды ажеттілігі кедергісіз анааттандырылып отырды. Блар лтты жалпы німні едуір белігін шыарды. Ол статистикалы есепте халы шаруашылыы німіне осыланымен, шын мнінде, халы шаруашылыы мойнына асылан масылдык еді. Осыан арамастан Кеестер Одаыны скери техникасы бсекелес елдердікімен салыстыранда лдеайда артта алды. Мндай артта алушылыты зардабы таяу Шыыстаы, Ауанстандаы, Африка елдеріндегі майдан далаларында лденше рет тойтарыс алып, соы жегенінен айын крінген еді.

КСРО-ны экономикасыны артта алуы 1970 жылдан басталан тоырау кезеінде, халы шаруашылыы жоспарларыны орындалмауынан з крінісін тапты. Экономиканы артта алуы, сіресе, ауыл шаруашылыы саласында ріс алды. 1965 жылдан кейін ауыл шаруашылыына 1 триллион сома жуы аржы жмсалды, біра бл аша тиімсіз пайдаланылды, нтижесінде соы /1990 ж. дейін/ 25 жылда КСРО-да тек ауыл шаруашылыындаы орды айырмасы /АШ-пен салыстыранда/ ш есе тмендеді, бір американды фермер бес колхозшыны ндірген німін ндірді, ауыл шаруашылыында 80 проценттен астам адам ол ебегімен айналысты.

Жалпы бкіл Ода бойынша 1970-1985 жылдары тоырау кезеінде экономиканы басты крсеткіштері спеді, айта тмендеп кетті. Егер лтты табысты су арыны сегізінші бесжылдыта - 41 пайыз болса, тоызыншы бесжылдыта - 28 пайыз, оныншы бесжылдыта - 21 пайыз, он бірінші бесжылдыта -17 пайыз болып кеміді. Ал ебек німділігіні артуы сегізінші бесжылдыта - 37 пайыз, тоызыншы бесжылдыта - 25 пайыза, оныншы бесжылдыта - 17 пайыза азайды. Сйтіп, жыл ткен сайын тмендеп отырды. Жалпы КСРО-ны мір срген соы 18 жыл ішінде 1972-1990 жж. жоспарлар 13 рет орындалмаанды.

КСРО экономикасыны артта алуы азастана да з серін тигізбей ойан жо. Біз соы кезге дейін азастан Ода рамындаы ірі индустриялы аграрлы республика болды деп матанышпен айтьш келдік. Оан негіз бар еді. Кезінде республика жалпы оамды нім шыаруда РСФСР мен Украинадан соы шінші, нерксіп німін ндіруде Белоруссиядан кейінгі тртінші орына шыты. азастан лесіне мемлекетке ткізілетін астыты 20 пайызы, рбір тртінші тонна ой еті, рбір бесінші тонна жн, тапсырылатын аракл елтірісіні штен бір блігі тиді.

Біра, бл ммкіндіктер, ашыын айтса, соы кезге дейін жете пайдаланылмады. Оны р трлі себептері бар еді. Біріншіден, республика халы шаруашылыыны рылымы бір жаты дамып, оны аса маызды салалары кейін алып койды. Ауыр нерксіптен энергетика, тсті жне ара металлургия, мнай-газ жне химия нерксібі басым дамыды. Оны есесіне жаадан деп шыару нерксібіні салалары, сіресе, машина жасау жне халыа ажетті тауарларды шыару салалары артта алды. Мселен, машина жасау республика жалпы нерксіп німіні 17,1 пайызын ана амтыды, ал Ода бойынша бл крсеткіш 27,4 паиыз еді. азастанда азіргі кезедегі талапа сай рал-жабды жасау, радиотехника, автомобиль, жеіл жне тама нер-ксібі шін ажетті машиналарды жасау салалары жетіспеді.

Екіншіден, республикаа халы ттынатын тауарларды 60 пайыза жуыы сырттан келінді, ал іште ндірілетін ауыл шаруашылы німдеріні, соны ішінде астыты, матаны, теріні те жартысы, жнні 70 пайызы баса жерлерде делді. Мндай жадай тек ауыл шаруашылыында ана емес, сол секілді нерксіпте де орын алды. Мселен, Торай облысында алюминий жасау шін ажетті шикізат боксит ндіріліп, ол Павлодара жнелтіліп, онда нделіп глиноземге айналдырылды, ал глинозем алюминий шыару шін Сібір ксіпорындарына жіберілді. Атырау, Маыстау облыстарында шыарылан мнай Орал аласынан 200 шаырым ашытытаы Орынбор облысыны жеріне айдалып, онда айтадан делді. Атырау, Батыс азастан облыстарында балыты аса ымбат трлері сталып, ара уылдыры алынса, оны дайындап деу, консервілеу Астрахань аласында іске асырылды. Одаты мірімен азастан шет елдерге бір миллиард сома дейін алтын орына те баалы німдер шыарып келсе де, одан республика азынасына бір тиын да тспеді.

шіншіден, Республикадан сырта тауарлар барынша арзан баамен шыарылып, ал шеттен тек ымбат, дайын тауарлар келінді. Сйтіп, тек 1988 жылды зінде республикадан сырта шыарылан тауар 6,7 миллиард сом болса, сырттан алынан тауар - 13,8 миллиард сома жетті, нтижесінде аса бай азастан не бойы баса республикалара арыздар, экономикалы жаынан туелді болып келді. .

Тртіншіден, азастанны экономикасыны дамуы кп жылдар бойы тек арабайыр жолмен, яни німні клемін, жалпы санын арттыру арылы ана іске асырылды. ндірістік кштін суі, оны тиімді пайдалану дрежесінен артта алды. Кптеген ксіпорындарды, соны ішінде жаадан салынып, іске осыландарды экономикалы кші жете пайдаланылмады.

Бесіншіден, аграрлы секторда даылдарды тсімі, малдан алынатын нім р шаруашылыта р трлі дрежедетін. 1987 жылы республикадаы совхоздарды штен бірі, колхоздарды бестен бірі экономикалы жаынан тиімсіз шарушылытар болды. Суармалы егісті тсімі де баса жерлермен салыстыранда тмен еді.

Жоарыда айтылан кемшіліктер мен айшылытарды салдарынан 70-ші жылдардан бастап 80-ші жылдарды аяына дейін азастандаы жан басына шаандаы лтты табысты клемі Одапен салыстыранда 12 пайыза тмендеді. Осыан арамастан, соы кезге дейін азастандаы жадайды мадатап, сірелеп крсету, даазалы орын алды. Оан жылды есеп бергендегі осып жазу, ндірілген німді жне жалпы баалы крсеткіштерді негізсіз кбейтіп крсетуді елеулі сері тиді.

Кеестер Одаыны лауыны саяси себептері туралы айтанда, ондаы саяси-идеологиялы бірлік пен бірттасты сол сексенінші жылдарды соы мен тосаныншы жылдарды басында-а кзден айып боланын ерекше атап крсеткен жн. Бл кезде брыы Кеес Одаы елдерінде брын болмаан лт толулары кшейді. Е ауіптісі - олар таза лтты сипат ала бастады. Сумгаиттегі, Таулы Карабахтаы, Вильнюстегі, Феранадаы оиалар лтты мселелерді шешуді ешандай баыт-бадары жотыын анытады. Кеестік кезеде абылданан млімдемелер, тжырнамалар, бадарламалар лтаралы атынастар мен оны шешуді жолдарын наты крсетіп бере алмады. Ел басында отыран басшылар лт мселесіні байыбына тере тусінбеді, оны теориялы базасы жасалмады. Аыр соында лтаралы айшылытар тартыса, ал тартыс антгіске келіп тіреді. Бан мысал ретінде азастанда болан 1986 жылы Желтосан окиасын айтуа болады.

Сондытан біратар лт республикалары Одатан блініп шыу, здеріні егеменді мемлекет болуы жніндегі талаптарын ойды. Міне, осыны нтижесінде 1988 жылды араша - 1989 жылды мамыр айлары аралыында Балты жаалауындаы Эстония, Литва, Латвия республикалары здеріні егемендігі туралы алашы жаттарын абылдады. Сйтіп, олар КСРО рамынан шыып, жеке туелсіз мемлекетке айналды. Осыдан кейін, кп кешікпей-а, яни 1989-1990 жылдары егемендік туралы Декларацияны КСРО-ны баса республикалары да абылдады. Сйтіп, 74 жыл бойы мір срген республикалар Одаы ыдырады.

Ыдырау алай болды?

1991 жылы 8 желтосанда Белорусь, РСФСР жне Украина республикаларыны басшылары Минск аласында /Беловеж кездесуі/ кездесіп, млімдеме абылдады. Онда саяси ода тйыа тірелді, сондытан республикаларды Одатан шыуы объективтік процесс жне туелсіз жеке мемлекет ру шынайы факті болып отыр деп крсетілді. Себебі, Орталыты жргізіп отыран тоышар саясаты елді тере экономикалы жне саяси дадарыса алып келді, бара халыты трмыс дегейі тмендеп кетті, оамда леуметтік шиеленіс, лттар мен халытар арасындаы айшылытар мен атыыстар кшейді деп атап тілді. Мны зі брыы Одаа кірген барлы мемлекеттерді, жана досты Одаын - Туелсіз Мемлекеттер Достастыын /ТМД/ руа жол ашты. Бл рылым брыы Ода бойынша осы кезге дейін алынан халыаралы міндеттерді орындалуына кепілдеме береді, ядролы аруды таралуына жол бермейді жне оан бірыай баылау орнатуды амтамасыз етеді - деп крсетті.

Алайда, бл шешім уелгі кезде баса республикалар тарапынан арсы кзарастар туызды. йткені за бойынша Одаа кірген азастан, Орта Азия, Закавказье республикаларыны келісімінсіз бл ш республика егемендік туралы крделі мселені жеке дара шешуге тиіс емес еді. Міне, осымен байланысты 1991 жылды 12 желтосанында Ашхабад аласында Орта Азия республикалары мен азастан басшыларыны кездесуі болып тті. Онда Туелсіз Мемлекеттерді Достастыына тек барлы республикаларды те ыты негізінде рылушылы жадайын мойындаанда ана осылуа болатындыы айырыша атап крсетілді.

1991 жылы 21 желтосанда Алматыда 11 республика кілдері атынасан кездесу болды. Олар те ыты жадайдаы Туелсіз Мемлекеттер Достастыы рылан-дыы жніндегі шарта ол койды. Алматыда абылданан декларацияда Минскідегі айтылан жалпы принциптік мселелерді барлыы малданды. Жаадан рылан Достасты мемлекет басшылары жне кімет басшыларыны Кеесі деген жетекші органдар рылды. Онда жалпы баыттаы ккейтесті саяси жне леуметтік-экономикалы мселелерді шешу кзделінді. Досты Одаа кірген мемлекет басшылары Біріккен лттар йымы алдында бл Туелсіз Мемелекеттерді барлыын осы халыаралы йыма толыанды мше етіп алу туралы шешім абылдады. Сонымен атар брыы КСРО-да жасалан ядролы аруды жне оан скери басшылы жасауды бірігіп іске асырып отыру жніндегі келісімге ол ойылды. Туелсіз Мемлекеттерді Достастыы осы кезге дейін Кеестер Одаы ол ойып, халыаралы дрежедегі жасаан келісімдерді рдайым орындалуын з мойындарына алады деп крсетті.

2. азастан соы кезге дейін Кеес Одаын сатап алу шін кресті. Біра республиканы бл ниетіне Одата болып жатан леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси згерістер арсы трды. Сондытан азастанда зіні туелсіздігін жариялау шараларына кірісті. Атап айтанда, аза КСР Жоары Кеесі 1990 жылы 25 азанда республикамызды мемлекеттік егемендігі туралы Декларация абылдады. Сйтіп, бар лемге азастанны егемендігін жариялады. Туелсіздік алу азастанда жалпы демократиялы процестерді барысын шапшадатты, мны зі елдегі болып жатан оиалармен тыыз байланысты еді. Осы кезден бастап азастан баса республикалармен бірге іс жзінде орталыа арсы оппозицияа айналды. азастанны бастамасы бойынша Белоруссиямен, Украинамен, Ресеймен жне баса республикалармен бір-біріні егемендігін, алыптасан шекараларды, орнатылып жатан зара пайдалы экономикалы байланыстарды мойындау туралы екі жаты келісімдер жасалды.

1990 жылы желтосанда Ресей, Украина, Белоруссия, азастан республикаларыны жетекшілері зара трт жаты шарт жасау жніндегі келісімге ол ойды. Бл келісім бойынша олар здеріні Одаты шарта арсы оятын талаптарыны бар екендігін ашып айтты. Республикалар брыы федерацияны орнына, енді конфедерация тріндегі одаа бірігу жнінде талап ойды. Ол бойынша Орталыты шешуіне сырты саясат, халыаралы мселелер, сырты сауда, мемлекеттік банк жне финанс, елдегі ораныс мселелерін шешуді алдырып, алан мселелерді барлыын жергілікті жерлерде шешу дрыс деп есептелінді.

Алайда, бл талаптар негізінде жаа Одаты шарта ол ояр алдында 1991 жылы 19 тамызда Янаев, Павлов, Крючков, Пуго, Язов, т.б. атынасан мемлекеттік ткерісті болуымен жне орталыты ешандай ымыраа келмеуімен байланысты одатас республикаларды жетекшілері бан дейін жргізіп келген келіссз талап-тарынан бас тартты. Украина мен Белоруссия здеріні туелсіздігін жариялады. Ал азастанны атынан Н. . Назарбаев КСРО Жоары Кеесіні кезектен тыс сессиясында жааран Ода енді федерация трінде болуы ммкін емес, тек конфедеративтік шарт негізінде болуы керек деп ашы айтты, яни бл тек те ыты республикаларды досты одаы болуы ммкін деп крсетті. Республикаларды бл сынысы 1991 жылы 19 тамыздан кейінгі оианы артынша тжірибе жзінде іске асырыла бастады, брыы бірыай одаты орнына Туелсіз Мемлекеттер Достастыы алыптасты. Олар кптеген саяси, леуметтік-экономикалы мселелерді здері шешетін болды. Туелсіз Мемлекеттер Достастыы бойынша скери, сырты жне т.б. аса маызды халыаралы мселелерді бірігіп шешу міндеті ана алды. Тамыз уаиасынан кейін Кеес Одаы Коммунистік Партиясы, оны рамдас блігі азастан Компартиясы (1991 ж. ыркйек) тарихи аренадан кетті.

1990 жылы 25 казанда республика Жоары Кеесі аза КСР-ні мемлекеттік егемендігі туралы Декларация кабылдааны жоарыда айтылды. Егемендік алу азастанда жалпы демократиялы процестерді барысын шапшандатты,мны зі елдеі болып жатан уаиалармен тыыз байланысты еді. Міне, осындай крделі жадайда аза Мемелекеттігі шеберінде Республикадаы жоары атару-
шы жне билік жргізуші кімет басшысы ретінде аза КСР-ні Президентіне жеткілікті кілеттік беру ажеттілігі пісіп жетілді. Мндай кілеттіктер республика парламентіні 1991 жылы 20 арашада абылдаан "азак КСР-да мемлекеттік кімет билігі мен басару рылымын жетілдіру жне аза КСР Конституциясына згерістер мен осымшалар енгізу туралы" Заы бойынша берілді. За негізінде Республиканы мемлекеттік басару органдарында згерістер жасалды. Прокуратура, Мемлекеттік ауіпсіздік, Ішкі істер, ділет, Сот органдары айта рылды.азастанны мемлекеттік ораныс комитеті жаадан йымдастырылып ызметіне кірісті.

1991 ж. 1 желтосанда азастан тарихында тыш реет республикада жалпы халыкты атынасуымен Президент сайлауы ткізілді. Дауыс беру орытындысы бойынша Н.Назарбаев Президент болып сайланды. Осы кезде Президент-
ті Жарлыымен брын Одаа баынан ксіпорындар мен йымдарды республика кіметіні арамаына беру, мемлекетті сырты экономикалы ызметіні дербестігін амтамасыз ету, елімізде алтын орын жасау туралы жне т.б. задар шыарылды.

1991 жылы 16 желтосанда азастан Республикасы Жоары Кеесіні жетінші, сессиясында парламент депутаттары "азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі туралы" За абылдады. Заны бірінші бабында азастан Республикасы туелсіз мемлекет деп жарияланды. Ол зіні жеріне, лтты табысына жоары иелік ету ы бар, туелсіз сырты жне ішкі саясатын жргізеді, баса шет мемлекеттерінен халыаралы ыты принциптері негізінде зара байланыс жасайды деп крсетілді.

Республикадаы барлы лттарды кілдері жергілікті азатармен те ыты азаматы деп саналады. Олар республикадаы мемлекеттік кіметті айнар кзі жне егемендікті бірден-бір ораушы болып табылады. Республика азаматтарыны ытарына ол сушылар за бойынша ылмыса тартылуы тиіс делінген.

Зада Республика арулы Кштерін ру жніндегі ы, республика азаматтарыны скери міндетін теу, оны тртіптері мен талаптары жнінде айтылган. Оан сондай-а республика арауындаы азаматтарды орау, оамды тртіпті жне мемлекеттік ауіпсіздікті амтамасыз ету мселелері кірген. Заны 16-шы бабында ішкі жне шекаралы скерлерді істері мен ауіпсіздік органдары Президентке баынады деп жазылан. Республиканы мемлекеттік тілі - аза тілі, ал орыс тілі лтаралы байланыс тілі болып белгіленді. Сйтіп, 1991 жылы 16 желтосан республика туелсіз кні ретінде бкіл лемге танылды.

Осыдан кейін азастанда туелсіз егемен мемлекеттік даму процесі басталды. Елімізді жаа конституциясыны жобасы дайындалды. Облыстарды, алаларды жне аудандарды басару органдарына реформалар жргізілді. Жаадан кімдер лауазымы енгізіліп, оларды алдына Президент пен кімет шешімдерін орындау, жергілікті жерлерде экономикалы, мдени-леуметтік мселелерін шешу міндеті ойылды. кімдерді таайындау, оларды ызметінен босатуды азастан Президенті мен жоары кімшілік органдары жргізетін болып белгіленді. Ал бюджетті бекіту, оны орындалуын адаалау, депутаттармен жмыс жргізу, траты комиссияларды ызметіне басшылы ету, ртрлі оамды йымдарымен байланыс жасау Кеестерді арауына берілді.

Республикамыз туелсіздік аланнан кейін, егемен мемлекет ретінде халыаралы аренаа шыты. 1992 жылы 3 наурызда азастан Біріккен лттар йымына кірді, Халыаралы валюта орыны, Халыарлы реконструкция жне даму банкісіні, Дниежзілік банкті, Халыаралы даму ауымдастыыны, Инвестицияа кепілдік беретін кп жаты агенттікті, Инвестициялы таластарды шешу жніндегі халыаралы орталыты, Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мшесі болды жне баса бірсыпыра йымдара кірді.

зіні туелсіздігін алан азастан Республикасын дниежзіні ондаан елі таныды. Бізді елді алашыларды бірі болып Тркия, сол сиякты АШ, Германия, Франция, лыбритания жне т.б. ірі-ірі мемлекеттер мойындады. азастан шет елдерде дипломатиялы жне консулды кілдіктер ашуа кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халыаралы жне лтты йымдарды кілдіктері жмыс істей бастады. Республиканы егемендікке ол жеткен алашы кезінен бастап мемлекетаралы жне кіметаралы келісім-шарттара ол ою жзеге асырылды.

Туелсіз азастан Республикасыны алдына лкен келелі міндеттер ойылды. Олар елді ішкі жадайында Егемен азастан мемлекетіні ттастыын ныайтып, нарыты экономикаа кшу, жоспарларды іске асыру, елді ішінде кп лтты халытарды бірлігін сатауда барлы ммкіндіктерді пайдалану. азастанны сырты саясатындаы басты міндеттер - оны бкіл дниежзі елдерімен байланыстарын одан рі дамытып, алдыы атарлы ркениетті мемлекеттерді атарына осылу, елді кауіпсіздігін орау, лемде бейбітшілікті сатай отырып, ядролы соысты болызбау. Халыты ерік-жігері тек осындай аса маызды міндеттерді іске асыруа баытталды.