Дрістерді кнтізбелік-таырыпты жоспары 3 страница

Ж а у ы р ы н – жалпа ос сйек, ол омырта жне абыра сйектерімен блщы ет арылы жаласады. Жаа туан сбиді жауырын сйегіні иы, с тмсы сінділерінде, буын бетінде, омырта жа шетінде, жоары жне тмені брыштарында шеміршектер болады. Б а н а латынны З рпі трізді иілген сйек.

о л жауырынмен озала біткен иін сйектерінен, шынта пен шыбы сйектерінен ралан білек сйектеріне, білезікті са сйектері, бес зын алаан сйектері мен сауса сйектерінен тратын олды басынан трады. олды басы сйектері кеудеге арй баытталан лаан ойыын тзеді. Алаан ойыы жаа туан нрестеде алыптаса бастап, 10 – 13 жаста толы аяталады. Осы мерзімде сауса атуы да аяталады.

С а у с а сйектері 16 - 18 жаста атып аяталады.

Жамбас белдеуіні сйектері. Жамбас белдеуі сегізкзден жне онымен имылсыз біріккен екі жамбас сйектерінен ралан. Жамбас сйектеріні ойысында ортан жілікті басы бекіген. Жамбас пен ортан жілік озалмалы буын арылы бірігеді.

Ортан жілік пен асыты жілік бір – бірімен тізе буыны арылы озалмалы жаласан. Табан сйектері бір – бірімен буындасып жаласан сйектер. Ортан жілік адам денесіндегі е ірі сйек. Оны жілік басы, денесі болады.

Бас сйектері.Бас сйектері екі негізгі бліктен трады: ми сауыты жне бет сйектері. М и м с а у ы т ы адамны миы орналасан лкен уыс. Ол мадай, жптасан тбе, шйде жне екі самай, негізгі немесе кз торы сйектерінен трады.

Б а с с й е к т е р і жоары жне тменгі жа, шышыт – бет, тадай сйектері, кесірік желбезегі, мрын сйегі мен мрынны тменгі кеуілжігі жне кз уысы сйектерінен трады.

Тірек – имыл жйесіні бзылуыны алдын алу гигиенасы жне оны маызы.Баланы жататын тсегі, тама ішкенде жне сурет саланда отратын стелі мен орындыы, ебек млшері, гигиеналы талап бойынша жасына сйкес болуы керек. Баланы дрыс отыруа, тсекте дрыс жатуа дадыландыру ажет. стелде дрыс отыруа дадыланса, ары еттері кшейіп, омырта жотасыны дрыс суіне ммкіндік туады. Физиологиялы жне гигиеналы трыдан араанда бала стелде тік дрыс отырып дадылананда омырта сйектері исаймай, дрыс седі, блшы еттері шыныады. Ірі ан тамырлары мен жрегіні ызметі жасы жетіледі. Ал дрыс отырмаса, сйектері исайып, ан тамырлары ысылып, блшы еттері шыныпай бала тез шаршайды. Буны атпаан баланы омырта жотасында сколиоз, кифоз бен лордозды патологиялы трлері алыптасады. Ондай баланы жалпы денсаулыы нашар болады.

 

Жаа туан сбиді блшы еттері толы алыптаспаанымен, дене салмаыны 20-22%-ндай ана (ересек адамда 45-40%) болады. Адам денесінде 600-ден астам блшы еттер бар. Олар бір-бірімен тарымас штары арылы жаын орналасан аа сйектеріне бекітіледі. аа еттері негізінен клдене салалы еттерден трады. аа еттерін клдене салалы ет лпаларынан тратын, рамында днекер лпасы, нервтер жне тамырлары бар мшелер деп есептейді. Сырт былысына араса, блшы еттер сіір басынан басталып, етті денесі немесе айырлы сіірімен аяталады. Блшы еттерді пішіні р трлі болып, зіні атаратын ызыметіне байланысты алыптасады. Олар зын салалы, ыса, жалпа, ромба, квадрат, трапеция т.б. трізді болып келеді. Блшы етті екі басы болса, оны жай арапайым етдеп, ш не одан да кп бастары болса, крделі ет деп атайды. озалтатын буындарды санына байланысты еттерді бір буынды, ос буынды жне кп буынды деп блуге болады. ызыметіне арай бгілдіргіш, жазылдырыш, айналдырыш т.б. болып блінеді. Блшы еттерді орналасуына арай бас, мойын, ара, кеуде, ол-ая еттеріне жіктеледі. Жалпы аланда денеде 327 жп еттер мен 2 сыар ет бар Блшы еттерді ызметі оларды негізгі асиеттері-жиырылуа байланысты орындалады. Жиырылу арылы ет ысарып, оны жиырылу абілетін крсетеді. Етті жиырылу нерв импульстеріні орталы жйке жйесіні р жерінен келіп блшы етті оздырады.

Етті ызыметі оны лабильділігінеде байланысты. лпаны лабильділігі деп оны озуды ткізу жылдамдыы мен озу уаытын айтады.

Блшы еттер кп ядролы жуандыы0,1 мм, зындыы 2 мм-12 см ет талшытарынан трады. Оларды сыртын фасциядеп аталатын блшыет абыы жабады. Ет талшытары саркоплазмадан, жиырылу асиеті бар миофибрилдерден, митохондриялар мен баса трлі оргонойдтардан трады. Блшы еттерді ан тамырлары кп болады. ан тамырлары арыле етте трлі оректік заттар, оттегі тасылып, зат алмасуынан пайда болан ажетсіз заттар мен кмірсу ышылы шыарылады. Блшы еттерді лимфалары да кп болады.

Блшы еттерде кптеген нерв штары- рецепторлар орналасан. Олар етті озуына байланысты жиырылу жне созылу дрежелерін сезеді.

Блшы еттерді сіп жетілуі р трлі. Алашы жылы е алдымен рса еттері дамиды да, кейіннен шайнау еттері жетіледі. Ебектеу мен жруге байланысты жыл аяында ая-ол жне ара еттері сіп дамиды. Баланы суі барысында жалпы мускулатураны салмаы 35 есе лаяды. Жынысты жетілу кезінде жас спірімдерді жілік сйектеріні суіне арай оларды сіірлері де седі. Бл кезде блшы еттер зарып, жіп-жіішке болып крінеді. Сондытан жас спірімдерді ая олдары сорайып крінеді. 15-16 жаста еттер толып жуандай бастайды. Блшыеттерді дамуы негізінде 25-30 жаса дейін байалады.

Баланы имыл-озалысы. Жаа туан нрестені денесіні, ая-олдарыны имылдары те кп, біра олар дрыс йлеспеген, еріксіз шым-шытыры имылдар трінде орындалады.

Кеістікте белсенді озалуа байланысты пайда болатын денені еркін имылын л о к о м о ц и я деп атайды. озалысты дамуы тірек-имыл жйесі мен жйке жйесіні дамып жетілуіне байланысты. Жру, секіру, шапылау т.б. крделі имылдар жне оларды дрыс баыттау абілеті 3-5 жаста жетіледі. озалуды дамуы біркелкі емес, г е т е р е х р о н д ы трде болады. Жмыса тзімділікті артуы жне мшелерді блшы еттерді жмыс мерзімі кбейіп, демалыс мерзіміні азаюынан болады. 6-7 жаста синхронды (грек. С и н х р о н о сбірнеше былысты уаыт жаынан сйкестігі) ебек реттеледі.

Баланы дамуына имыл-озалыстарды сер етуі.Адамны денесі мен имыл-ойыны дамуына озалыс кшті сер етеді. Нрестені озалыс белсенділігіне бгет жасаанда оны жалпы дамуы нашарлайды жне кешігеді. Кнделікті тіршілікте орындалатын имылдарды осындысын адамны о з а л ы с б е л с е н д і л і г і деп атайды. озалыс белсенділігі йымдастырылан жне йымдастырылмаан имылдардан трады. йымдастырылан озалыс белсенділігіне дене шынытыру жаттыулары, спорт, саба кезінде белгілі ебек рекетіне байланысты пайда болан озалыстар жатады. Ал йымдастырылмаан озалыса трлі ойындар кезіндегі, зін-зі ктуге байланысты, ыдыран кездегі озалыстар жатады. Адам денесі шін йымдастырылан озалыстарды маызы зор. Сондытан мектеп жасына дейінгі балаларды мндай озалыстарын дрыс жоспарлап іске асыру арылы балаларды имыл-дадыларын алыптастыруа, саналы озалыстарын кбейтуге болады. йымдастырылан озалыстар аз болуына байланысты соы жылдары балаларда г и п о д и н а м и к а н ы (лат. Гипо+динамика-озалыс) белгілері пайда бола бастайды. Гиподинамия деп блшы еттерді озалыс белсенділігіні тмендеуін айтады.озалыс белсенділігі тиімді млшерден асып кеткенд, мысалы, ауыр жмыс, млшерсіз ебекпен шылдананда, гиподинамия пайда болады. Гиподинамия организмні ызыметін, алыпты жадайын бзады. Себебі нерв-ет,тжрек ан тамырлары, тыныс т.б. жйелерді ызыметі осы шектен тыс озалыс барысында алпына келіп лгермеиді де, оларды зорыу белгілері байалады Сондытан балаларды озалыс белсенділігін гигеналы талапа сйкес жасына лайытап йымдастыран жн. Бгуге атысатн блшы еттері лсіз боландытан жне оларды озалыс нейрондарыны ебек абілеті тмен боландытан мектепке дейінгі жастаы балалар сурет сабаында немесе баса сабата 4-5минуттан кейін- жиырылатын блшы еттері босайды да, мазасыздана бастайды: дрыс отырмайды, сондытан омырталары исайып кетуі ммкін. фсіресе за трегеліп тра алмайды. Осыан байланысты балаларды 2-3 минуттан арты тік трызуа болмайды.

Лекция6

Таырып:Ас орыту органдары, оны жас ерекшеліктері

Жоспар: Ас орыту мшелері жне оларды ызметін зерттеу дістері

Ауыздаы ас орыту жне оны жас ерекшеліктері

арында асты орытылуы жне оны жас ерекшеліктері

Кілт сздер:тама, белок, арын

Ас орыту маызы.Адам з тіршілігіне ажетті оректік заттарды таматану арылы алады. Желінген тама сол кйінде бойа сібейді. Сондытан ол ас орыту мшелерінде орытылып, ыдырап, соны нтижесінде пайда болан заттардан организм зіне тн бейімделген заттарды рады.

Асты рамындаы заттар бірнеше саатты ішінде блшектеніп, орытылып, ыдырауы тиіс. Таматы рамы (нан, ет, ірімшік, картоп, ст, ияр, ызамы, жмырта, алма, рік т.б.) адам денесіндегі лпаларды заттарына млде самайтындытан, олар орытылып, денені лпаларын жасауа ажетті арапайым заттара блінеді. Мндай бліну адам денесінде ерекше жйе ратын – ас орыту мшелерінде болады. Ас ауыз уысында, одан со асазанда, содан кейін он екі елі ішекте, ащы ішекте біртіндеп орытыла жне сііп, аырында ажетсіз алды заттары тік ішек арылы сырта айдалады. Жеген тама белгілі бір жылдамдпен ас орыту мшелеріні абырасындаы еттерді жиырылуына байланысты бір баытта жылжиды. Егер ас орыту жолыны озалысы жылдам болса, онда жеген ас толы орытылып лгермейді. Ал, керісінше, баяу озалатын болса, ас оймалжыы бір жерде трып алып, ас орыту бзылады. Ас орыту мшелеріні озалысын жйке жйесі реттейді.

Таматы рамын (ет, нан, ккніс, жеміс т.с.) химиялы трыдан зерттесек, онда оретік заттар – белок, май жне кмірсу, витаминдер тздар жне су бар екенін білеміз.

Белок таза кйінде жмыраны а уызында болады, май - сімдік жне жануарлар майы мен сары май, ал кмірсу – крахмал мен ант трінде кездеседі.

Таматы рамындаы белоктар, майлар мен кмірсу - те крделі заттар. Олар ас орыту жйесіні мшелерінде орытылып, организмні суіне, жмыс істеуге ажетті материал ретінде пайдаланылады. Таматы рамындаы – оректік заттар – организмге аса ажетті уатты (энергияны) кзі. Таматы рамындаы витаминдер, тздар мен су да организм шін аса маызды. Олар трлі химиялы реакцияларды жрінуіне, денедегі клеткаларды тірлігіне ажетті жадайларды тудырады жне здері де тікелей сол реакциялара атысады.

Су минералды тздары мен витаминдер организмде згермей, сол кйінде сіеді. Ал таматы рамындаы белоктар, майлар мен кмірсу сол кйінде сібейді. Бл оректік заттар ас орыту мшелеріні абырасы арылы сіе алмайтын ірі молекулалардан трады. Таматы рамындаы заттардаы заттарды физикалы жне химиялы орытылуыны нтижесінде олар жай жне еритін заттара айналады да, ас орыту мшелеріні абырасы арылы ана сііп, анмен кллі клеткалара тасылады. Организмде трлі ас орыту слдеріні атысумен белоктар амин ышылдарына, майлар – глицерин мен май ышылдарына, ал крделі кмірсулар жай анттара (глюкоза жне басалар) ыдырайды. Мндай химиялы згерістер ас орыту слдеріні рамындаы ферменттерді серінен болады. Ферменттер – адам организміні зінде тзілетін биологиялы катализаторлар. Олар те белсенді белоктардан тратын ерекше заттар. Оларды райсысы белгілі бір арнайы асиетті заттара, заттар тобына, молекуладаы химиялы байланыса ана сер етеді. Ферменттерді серінен сібейтін, ерімейтін крделі заттар еритін, оай сіетін жай заттара айналады.

Ас орыту жйесіні мшелеріне ауыз уысы, ш жп сілекей бездері, жтынша, еш, ас азаны (арын), ащы ішек пен то ішек, бауыр мен йы (арын асты) бездері жатады.

Ас орыту мшелеріні ызметін зерттеу дістері.Ас орыту мшелеріні ызметін орыс физиологы И.П. Павлов мият зерттеген. Арнайы фистулалы дісті олданып И.П. Павлов ас орыту мшелеріні негізгі тетіктерін анытап, осы кезге дейін маызын жоймаан нды мліметтер алды, ал алым 1904 жылы дниежзілік Нобель сыйлыымен марапатталды. И.П.Павлов пен оны шкірттері жануарлдарды ас орыту мшелеріне фистула деп аталатын ттікше орнату арылы ас жолындаы таматы барлы згерістерін зерттеді. Бл діс жануарларды ана ас орыту тетіктерін крсете алады, ал адамдара ондай фистулаларды трлі сыраттара байланысты уаытша ана орнатады. Адамны ауыз уысындаы сілекейді рамын зерттеу шін арнайы жабыса капсулаларды пайдаланады. Е ке тарааны Лешли – Красногорскийді капсуласы.

арын мен ішектерде асты орытылуын зерттуде е кп олданылатын діс – зонд жтызу. Арнайы жасалан ттікше – зонд арылы ас орыту жолыны мшелеріні ішкі беткейін, ас орыту слдеріні химиялы алпын (жадайын) зерттеп, адамны ас орыту жйесіндегі сыраттарын анытайды. Сонымен бірге ас орыту мшелерін зерттеуде арнай гастроскоп (грек. Гастер, гастрос –арын +скопия -арймын) деген аспап арылы арынды зерттейтін гастроскопия жне радио байланысы арылы трлі физикалы жадайларын зерттейді. Сонымен атар радиотелеметрия жне ультра дыбыстармен зерттеу (УЗИ) дістері олданылады.

Ауыз уысындаы ас орыту, оны маызы.Жеген тама ауыз уысынан бастап орытылады, мнда таматы дмі, температурасы, баса да асиеттері аныталады. Сйы тама бірден жтылады, ал ою тама шайналып саталады, сілекеймен араласып ас оймалжыына айналады. Асты шайнау ас орытуды алашы кезеі. Асты рі арай орытылуы оны шайналу дрежесіне сай болады. Кейбір мліметтерге араанда, шала шайналан асты 35-40% орытылып лгермей, организмнен сырта айдалады. Сондытан таматы мият за шайнайтын кісіге ондай млшер жеткіліксіз болады. Таматы шайнап, сату – ауыз уысыны негізгі ызметі. Шайнауа озалмалы орналасан тменгі жа сегі мен озалмайтын стігі жа сйегінде орналасан тістер, тіл жне рт атысады.

Тістер таматы шайнап сатайды, тіл шайналан асты озалтып, сілекеймен араластырады да жтыншаа арай жылжытады.

Ауыз уысына ш жп сілекей бездеріні зектері ашылады: шышыт, жаасты жне тіласты. Блардан баса ауыз уысыны кілегей абатында са бездер болады. Ересек адамда орта есеппен тулігіне 1-1,5 л сілекей блінеді. Сілекейді рамы мен млшері асты рамындаы заттара байланысты. Сйы тамаа сілекей блінбейді. ою аса, сіресе ра тамаа шыатын сілекейді рамында су кп болады. ра жне ою тама шайналып, сілекеймен шыланып, жтуа ыайлы ас оймалжыына айналады да, тілді жне рт еттеріні озалысы арылы жтылады. Ауыз уысында механикалы серден баса сілекейді рамындаы ферменттерді атысуымен оректік заттар орытыла бастайды. Сілекейді рамында кмірсуды ортатын ферменттер бар. Соы жылдардаы млімет бойынша, оны негізгі ферменті сілекей а м и л а з а с ы крахмал мен гликогенді ыдыратады, біра ауыз уысында ас те аз уаыт болады, сондытан химиялы сер таматы орытуда онша маызды емес.

 

Таырып:Зат жне энергия алмасулары

Жоспар: Зат алмасу жне оны жас ерекшелігі.

Белокты алмасуы. Май мен кмірсуыны алмасуы

Тздар мен суды алмасуы.

Кілт сздер:энергия, белок, май, кмірсу, тздар, су.

Асты маыздылыы мен сіімділігі оны рамына байланысты. Нанны, ет пен стті сіімділігі мен маыздылыы олардаы белок, май, кмірсу жне витаминдерге байланысты аныталады. Зат алмасуы тірі табиатты ерекше маызды жне организмні негізгі ызметі. Зат алмасуы тотатылысымен тіршілік жойылады. Оны барысында организмге трлі уаты бар оректік заттар, тздар мен су кіреді де, бл заттарды ыдырауынан пайда болан денеге ажетсіз улы заттар денеден шыарылады. Жаадан абылданан заттардан организмдегі лпаларды клеткаларыны здеріне бейімделген заттар жасалады. Бл ассимиляция, яни организмге енген заттарды здеріне бейімдеп згерту. Мнымен бірге организмде клеткалар мен оларды блшектері ескіреді, олар ыдырайды, яни диссимиляция байалады. Ассимиляция мен диссимиляцияны нтижесінде организм ескіріп тозан ажетсіз заттарды сырта шыарады жне ызыметіне ажетті уат алады.

Адам организміндегі клеткаларды рамында кптеген химиялы заттар бар. Олар органикалы жне бейорганикалы болып екі топа блінеді. Органикалы заттара: белок, май, кмірсу, гормондар мен ферменттер, ал бейорганикалы заттара: су, трлі минерал тздары жатады.

Белокты маызы жне ажетті млшері.Азыты е нды блігі белок, йткені белокпен ана таматанса, адам біраз уаыт мір сре алады, ал белоксыз мір сру ммкін емес. Белок ыдыраанда май мен кмірсу тзіледі. Егер белокты (айталы, стті белогын) тікелей ана жіберсе, адам уланады. Кейбір адамдара сиыр сті, жмырта жапайды, себебі бл таматардаы белок ішек-арын арылы ыдырайды, сол кйінде ана теді.

Белокты рамында азот, ккірт, амин ышылдар бар, ал май мен кмірсуында олар жо.

арапайым белокты рамында 4 зат ана бар: оттегі, сутегі, кмірсу мен азот, ал крделі белоктарда (мысалы миды белогында) блардан баса ккірт, фосфор, темір т.б. бар.

Организімдегі белоктар трлі ызмет атарады. Ферменттерді негізі болып зат алмасуындаы химиялы реакцияларды арынын згертеді, яни биологиялы катализатор ызметін атарады. Кейбір белоктар транспортты ызмет атарып, заттарды тасымалдауа атысады. Таматы рамындаы крделі белоктар ас орыту слдеріні серінен арапайым трлері пестицидтерге жне амин ышылдарына айналады. Амин ышылдарыны 10 % организімні зінде ндірілмейді, сондытан оларды таптырмайтын ышылдар дейді. Блара аргинин, триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен фенилаланин жатады.

Майды организмдегі маызы жне ажет млшері. Май мен кмірсуды рамдары белоктан грі арапайым, блар химиялы ш заттан тзіледі: кмірсутегі, оттегі жне сутегі. Бл екеуіні рылысыны бірдей болуы организмге бірі жеткіліксіз боланда оны орнына екіншісін пайдалануа ммкіндік береді. ажет боланда майдан кмірсу, ал кмірсуден май оай тзіледі. Майды кбі май лпасындаы организмні уат оры. Денені кейбір клеткалары з рамында майды те кп млшерде жинайды да, организмні жылу жне механикалы изоляторы ретінде пайдаланылады, яни ол орану ызметін атарады. Май орыны млшері адамны таматану ерекшелігіне, таматы млшеріне, жынысына, дене рылысыны (конституциясыны) ерекшелігіне байланысты. Адам кніне 80-100 г май жейді. Таматы рамында жануар майы да, сімдік майы да болуы тиіс. Оларды ара атынасы шамамен 2:1 атынасындай болуы керек. сімдік майыны линоль, линолен, арахидон іспетті кейбір май ышылдарыны трлері организмде ндірілмейді. Кмірсуды организмдегі маызы мен ажет млшері. Кмірсулары адам организмінде глюкоза, фруктоза, галактоза, лактоза т.б. іспетті моносахаридтерге дейін ыдырайды. Глюкозаны млшері адам анында 0,1 %. Глюкозаны андаы млшері 0,11-0,12 %-а дейін кбейтілген ол аннан бауыра жне блшы еттерге тасылады да, онда жануар крахмалы деп аталатын зат – гликогенге айналады. Егер 0,12 % -дан асып кетсе, арты антты денеден шыаруа бйрек кіріседі. Мны глюкозуриядеп атайды. Бл ауру йы безіні Лангерганс аралшаларыны ішкі секрециялы ызыметі бзылып инсулин гормоны жетіспегенде байалады.Жалпы аланда, бала денесінде кмірсу тиімді тде сіеді. Дене массасыны 1 кг-ына шаанда кмірсуды млшері емшектегі нрестеде 10-12 г, 1-3 жаста-12-13 г, 4-7 жаста-13-14г, 8-13 жастаы балаларда -10-11 г болады. Ересек адамдарда оны млшері 3 г/кг-нан аспауы керек.

Тздарды организмдегі маызы мен млшері, жас ерекшеліктері. Тздар адам тамаына ажетті. Біра олар уат кзіне жатпайды, клеткалар мен организмні сйы ортасыны рамына кіреді, сйтіп ішкі ортаны тратылыын жне тіршілікті сатауа ажет. Олар барлы лпаларда, сіресі сйекте жеткілікті болуы керек. Тзсыз нервті, етті озуы белсенділігі ммкін емес. Организмдегі лпаларды рамында 3,45% кальций, 1,58% фосфор, 0,65% калий, 0,45% хлор, 0,1% магний болады. Олара осымша иод, темір, бром, мыс, цинк сияты микроэлементтер бар.