Дрістерді кнтізбелік-таырыпты жоспары 4 страница

Молибден, мыс, кобальт ан ндіру ызметіне атысакды, иод аланша безіні гормоныны рамына кіреді, фтор тіс лпасыны, сіресе эмаліні дрыс алыптасуына ажет. Блар организмге аз млшерде ажет болады, сондытан миркоэлементтер деп атадаы.

Мшелер мен лпалар тздарды тадамал трде жинайды. Айталы , иод аланша безінде, кальций-сйекте, хром, марганец, бром-гипофизде, мыс-бауырда, цинк-жыныс бездерінде кп болады. Нрестені дене массасыны 2,55%, ал ересек адамны 5% тздар.

Денедегі суды маызы, жаса байланысты млшері.Организмні тіршілігі шін аса маызды заттарды бірі-су. Олар организмні ішкі ортасын рады. Ересек адамны дене салмаыны рбір килограмм массасына 0,4л су ажет. Ал, нрестелерде бл млшер 5 есе арты. Егер баланы денесінде су жетіспесе, оны суі тежеледі. Жалпы ер адамны денесі 61%, йел адамны 50% судан трады. Адам толы ашыып, біра су ішсе 55-60 кн мір среді, ал су ішпесе, 8-10 кн ана мір сре алады.

Несеп арылы тулігіне 1,2-1,4л, тер арылы 0,5-0,8л, лкен дрет арылы 0,1-0,2л, дем шыару арылы 0,4л су денеден шыарылады.

Организмдегі су анда те кп (92%), екінші орында ми(86%), содан со бйрек(83%), блшы еттер мен бауырда 70%. Майдаы суды млшері 30%, ал сйекте 22%.

Суды организмдегі рлі оны тріне байланысты. Сйы лпалар мен клетка ішіндегі су жасы еріткіш. Ал, адам мірі осындыларды рамындаы сусыз ммкін емес. Белоктарды, майларды, кмірсуларды рамында су болады. Нрестені дене салмаыны 75% -су. Оны лпаларыны клеткасындаы суды млшері -80%. Мектеп жасына дейінгі балаларда су, даму арыны жоары боландытан, денесіндегі суды млшері де кп. 1 жаса дейінгі сби тулігіне 800мл, 2-4 жаста -950мл, 5-6 жаста -1200мл су ішуі керек.

Лекция 8

Таырып:анны жас ерекшеліктері

Жоспар: ан топтары, анны юы, ан ю жне иммунитет

Иммунитет жне оны трлері

Жректі ызметі мен оны жас ерекшеліктері

Тамырлардаы анны ысымы, оны жас ерекшелігі

Лимфа жйесіні маызы, ызметі жне рамы

Кілт сздер:ан, иммунитет, эритроцит, тромбоцит, лейкоцит

анны пішінді элементеріне эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттер жатады. Бларды ішіндегі е кбі эритроциттер, яни анны ызыл клеткалары. Оларды саны адамны жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл анда 4,5-5 млн., йелде 4-4,5 млн. анны ызыл клеткалары ядросыз. Эритроциттерді пішіні екі жаы ойыы келетін линза іспетті болады. Мндай пішін клетканы бетіні ауданын лкейтіп, тасымалдау ызметін атаруын жеілдетеді, сіресе оттегін кпеден денені кллі клеткаларына жне лпаларына жне лпаларына тасуа ыайлы етеді. Бл ызметі эритроциттерді рамындаы белок заты гемоглабинні атысуымен орындалады. Гемоглобин крделі зат. Ол гемм деп аталады, рамында екі валентті темірі бар бояулы заттан жне глобин белогынан трады. Гемоглабин кпе уысында оттегімен оай осылып, оксигемоглобинге айналады. Оксигемоглобин организмні лпаларына анмен тасылады да, лпалара келгенде оай ыдырайды, нтижесінде глобин мен О₂ пайда болады.. Гемоглабинні ан плазмасына шыуына гемолиз деп атайды. Гемолизді серінен анны ттырлыы айтарлытай кшейеді де, ан жісін иындатады.

Лейкоциттер- ядросы бар ан клеткалары. Ересек адамны 1 мкл анында 6-8 мы лейкоциттер болады. Баланы иммунды абілеті (ауруа арсы тру, орану абілеті) лейкоциттерге байланысты. Лейкоциттер бала организміні жпалы, яни инфекциялы аурулара арсы труын амтамасыз етеді. ан клеткаларыны бл маызды ызметін Нобель сыйлыыны лауреаты орыс алымы И.И.Мечников ашан. Лейкоциттерді бірнеше трлері бар: а) днді лейкоциттер немесе гранулоциттер; ) днсіз лейкоциттер, яни агранулоциттер; б) моноциттер.

Гранулоциттерді 3 трі бар:нейтрофилдер,эозинофилдер, базофилдер. Ал агранулоциттерге лимфоциттер жатады

Тромбоциттер. анны рамындаы шінші пішінді элементтер- тромбоциттер немесе ан пластинкалары. Олар сопаша немесе диаметрі 2-5 мкм дгелектеу пішінді келеді. Тромбоциттерді жалпы саны 1 мкл 300 мынан 400 мыа дейін. Тромбоцитьер сйек кемігінде п.б. Оларды сіп жетілу мерзімі 7-8 кн, ал ан айналымында 5-11 кндей болады. Тромбоциттерді саны тама ішкеннен кейін, ауыр дене жмысымен шылдананда, йел екеіабат боланда кбейеді. Оны млшеріні туліктік згерісі де бар: кндіз кбірек, тнде азыра болады.

Тромбоциттерді ызметі кп. Оларда ферментер де ндіріледі, фагоцитарлы абілеті бар, са ан тамырларыны ткізгіштік асиетіне де сер етеді

анны юы. Тромбоциттерді басты ызметі – анны юына атысуы. ан тамырлары жарааттанагнда детте жараны бетін тромбдеп аталатын ойылан ан тйіршігі тез жабады. Біраздан со ло тыыздалып, жараны бекітеді. анны юы крделі ферментативті былыс. Оны шамамен 3 кезеге блуге болады: 1- анда жне лпада тромбопластинніпайда болуы; 2- тромбопластинні тромбингеайналуы; 3-тромбинні серінен плазмадаы фибриноген белогыны ерімейтін фибринжіпшелеріне айналып, жараны бетіне тор руы. Осы тора эритроциттер мен лейкоциттер трып алады да тромбпайда болады.

Организмдегі ан орлары. Ккбауыр денедегі анны оры.Тынышты кезінде кк бауыр ана толып, аумаы лкейеді. Блшы еттер жмыс істей бастаанда ан ккбауырдан жмыс істеп жатан блшы еттерге тасымалданады. Ккбауыр тимус безімен жне лимфа тйіндерімен бірге лимфациттердін ніп, сіп, дамуына атысады. Мнда лимфациттер кптеп жиналады. Олар ккбауырдан лимфа айналымыны йылып, одан таы да айтып келеді. Ккбауырдын ыртысында Т- лимфоциттер, ішкі лпасында В- лимфоциттер орналасады.

анны рамындаы эритроциттерде екі трлі агглютиногендеп аталан зат бар: А жне В агглютиногендер. анны плазмасында блармен кездескенде анды йытып тастайтын альфа жне бетта агглютининдер болады. Егер агглютиноген А агглютинин беттамен кездессе, анны эротрциттері бір-біріне жабысы, бзылып ан йылып алады да, оттегін денеге таситын эротроциттер ызметін атара алмай, адам ліп кету ауіпінде болды. Бл заттарды бір-біріне осылыс жасау ммкіндігі 4 трлі, соан байланысты адамдапрды анын 4 тлопа бліп АВО жйесін деп атаан:

1. Эротроциттерінде агглютиногендер жо, біра плазмасында екі агглютининдері (альфа,бетта) де бар кісілер.Мндай адамдар 40%, олар І-топа жатады;

2. анны эротрциттерінде агглютинген А, плазмасында агглютинин бетта адамдар 39%, олар ІІ-топа жатады;

3. Эротроциттерінде агглютиноген В, плазмасында агглютинин альфа бар кісілер 15% ІІІ-топа жатады;

4. Эротроциттерінде агглютиноген А жне В бар, плазмасында агглютининдер жо кісілер 6%, олар ІV-топа жатады.

АВО жйесінен баса трлі адамдар топтарында кездесетін анны ораныс жйелері бар екені аныталады. Соны ішінде алаш рет макака-резус маймылдарыны анын табылан резус-фактордеп аталан затты маызы кшті. Бл зат адамдарды 85%-ында бар, ал 15%-ында жо.

Иммунитет жне оны трлері. Иммунитет (лат. иммунитас-бірдееден бос болу) адамны жпалы аурулара арсы тру абілеті. Бл – адам организміні те крделі, кптеген морфологиялы жне физиологиялы асиеттерге байланысты алпы. анны рамында орану ызметін атаратын баса да маызды заттар бар. Блара антиденелер мен антитоксиндержатады. Антиденелер анда болатын белок заттары-иммунды глобулиндер денеге кірген баса бтен заттарды серінен п.б. Ол заттара бактериялар, вирустар, баса текті белокты заттар жатады. Оларды антигендер деп атайды (грек. Анти-арсы+генос-тек). Антитоксиндер-уланан кезде организмде пайда болатын усыздандырушы заттар(грек.анти.+лат. токсинум- у, улы зат). Антиденелер, антитоксиндер мен антигендер-те згеше йлесімді заттар, яни р антигенні немесе токсинні зіне ана йлесетін антиденелері мен антитоксиндері болады. Денеге бтен заттар, айталы шешек вирустары енісімен организм сол вирустара арсы антидене тзеді. Олар вирустармен кресіп, организмді айталап аурудан сатап алады.

Иммунитет табии жне жасанды болып блінеді. Табии ммунитет адам ауыранда пайда болады. Жасанды имунитет ауыран адамны немесе жануарды анын алынан дайын антиденелерді немесе лсізденедірілген антигендерді егу арылы жасалынады.

Иммунитеті жалпы жне жергілікті деп те бледі. Бкіл организмні арсы тру абілеті жалпы иммунитетке, ал жеке бір лпаларды немесе мшелерді абілеті жергілікті иммунитетке жатады. Иммунитет екі тетікке байланысты: денедегі кейбір клеткаларды фагоциарлы абілеті мен антиденлерді ндірілуі. Дегенмен, иммунитет те крделі, бкіл организм жйелері атысатын жне бір-бірімен байланысты болатын абілет.

Таырып:Жректі рылысы мен ызметі

Жоспар: Жректі ызметі мен оны жас ерекшеліктері

Тамырлардаы анны ысымы, оны жас ерекшелігі

Лимфа жйесіні маызы, ызметі жне рамы

Кілт сздер: жрек, тамыр, лимфа

Жрек еті ыраты жиырылады: жрек уыстары кезекпен жиырылып босайды содан со толы демалыста болады. Жрек етіні жиырылуын систола, босауын диастола, демалуын пауза деп атайды. Жректі бір рет жиырылып жне босап, демалуын жрек циклы деп атайды. Орта есеппен аланда ересек адамны жрегі 1 минутта 70-75 рет жиырылады, яни бкіл цикл 0,8с. Жректі бір циклы 3 кезенен трады: а) жрекшені систоласы 0,1 с. ) арыншаны систоласы 0,3 с. б) жалпы пауза 0,4 с. Жректі жиырылуы кезінде шамамен 60-80 мл ан жректі сол жа арыншасынан ола тамырына айдалады. Мны анны систолалы клемі дейді, ал р арыншаны 1 минутта зінен ткізетін анны млшерін анны минутты клемі деп атайды. Жрек еті тез жиырылады, оны жрекшелері мен арыншаларыны арасындагы жне ола тамырыны кіре берісіндегі апашалары да тез ашылып, жабылады. Сол жа арыншадан ан ола тамырына айдалан кезде ол кеейеді, бір тамыр абырасыны серпімділігіне байланысты айтадан тез жиырылады. Сондытан артерия тамырларыны бойымен босау жне жиырылу толындары жайылады. Мны пульс дейді. Адамны денсаулыына, дене жадайына, жасына сай оны пульсі згереді.

Тамырлардаы анны ысымы, оны жас ерекшелігі.Тірі организмде ан тамырларыны уысы болмайды, олар ана толы болады немесе жиырылып трады. ан капиллярларында ан болмауы ммкін, біра онда ыс орын болмайды. лкен ан айналыс жолыны тамырларында анны озалуы шін лкен ысым болуы тиіс. арыншадан ан олаа айдалан стте оладаы ысым шамамен сынап баанасымен 150 мм-ге те болады, ал иы артериясындаы е жоары ысым 120 мм болады. Жректен айдалан ан алыстаан сайын, ан тамырлары тарамдалып, анны ысымы азаяды: капиллярларда с.б. 40 мм-ге те. Ал са вена тамырларында анны ысымы небары 10-4 мм. Сондытан адам дем аланда вена тамырлары созылады да ондаы ысым с.б. 5 мм-ден тмендейді, сйтіп веналарда ан сорылады. Вена тамырларында анны айта айтуына тамырларды бойындаы апашалар кедергі жасайды. ан ысымы жрек еті босаан кезде тмен болады, шамамен с.б. 70-80 мм. анны ысымы жректі жадайын білдіреді. Адамны ан ысымы с.б. 110-120/70-80 мм. Сынап баанасымен 110-120 мм олаа ан айдаландаы иы артериясында ысым. Мны систолалы, немесе жоары, немесе максимальды ысым деп атайды. анны ситолалы ысымы негізінде жректі, ал диастолалы ысымы ан тамырларыны жадайын білдіреді. Жректегі электор былыстары. Жректі ызметі кезінде озыш лпа ретінде электорлы белсенділік байалады. Жректі ызметіні электрлік белсенділігі электракардиограф деген аспаппен жазып алады. Электрокардиограф озу рісіне те сезімтал аспап. Жрек еттеріні жмысы кезінде пайда болатын озуын жазып алан сызбаны электрокардиорамма (ЭКГ) деп атайды.

Жрек ан тамырлар жйесіні ызметіні реттелуі. Жректі ызметі кезеген жне симпатикалы ос жйке мен реттеледі. Кезеген жйкесі сопаша мида басталып, жрекке жетеді де, оны ызметін тежейді. Симпатикалы жйке симпатикалы мойын тйінінен шыып жректі еттерін нервтендіреді, оны жиырылуын жне соуын тездетеді. Симпатикалы жйкені тамыр тарылатын талшыыны серінен ан тамырлары тарылады.

Жректі жмысы жне ан тамырларыны алпы денені, оны мшелеріні, лпаларыны оттегімен жне оректік заттармен амтамасыз етілуіне байланысты. Жрек ан тамырлар жйесіні организм мір сретін ортасына бейімделуі бір-бірімен байланысты ызмет атаратын жйкелік жне гуморальды жолмен реттеледі. Жйкелік реттеу олара орталы жйке жйесінен орталытан тепкіш талшытар арылы келеді. Сезгіш талшытарды шын тітіркендіру арылы жректі жиырылуын рефлекторлы трде азайтып немесе кбейтуге болады.

Жрек пен ан тамырларыны ызметіні гуморальды реттелуі. Жрек пен ан тамырларыны ызметіне анны рамындаы химиялы заттарды концентрация айырмашылыы сер етеді. Мысалы, адреналин жректі жмысын кшейтеді жне жрек соуын жиілетеді, ан тамырларын тарылтады. Ал ацетилхолин, керісінше, ан тамырларын кеейтіп, жректі соын баяулатып, ызмктін тмендетеді. Жректі ызметіне тздар да сер етеді: калий иондарыны кбеюі жректі жмысын басады, ал кальций жрек ызметін кшейтеді.

Лимфа жйесіні маызы, ызметі жне рамы.Лимфа жйесі (лат. лимфа – таза су, ылал) лимфа сйыынан лимфа тамырларынан жне лимфа тйіндерінен трады. Лимфаны жалпы млшері 2 л, ол рамы жаынан ана сас біра эритроциттері болмайды, лейкоциттері, сіресе лимфоциттері кп, белоктары не бары 3-4% ана. Лимфаны рамында кптеген гормондар, пептидтер мен зат алмасуынан пайда болан органикалы жне бейорганикалы заттар болды, сіресе дрі заттары алдымен лимфаа теді. Лимфаны тсі бозылт, біра тама ішкеннен кейін сарыштау болады, себебі ішек абыраларынын капиллярларынан май мен липопротеидтер лимфоа теді де, лимфаны рамындаы лимфоциттер веналы капиллярлара ауысады.

Лимфа айналысы бір жаы тйы те са тамырлар- лимфа капиллярларынан басталады. Оларды абыралары клеткааралыынан лпаны арты млшерлі сйытыын сорып алады. Лимфа капиллярлары ірілеу лимфа тамырларына айналады. Оларды ішкі абыраларында апаша бар. апашалар бір ана баытта ашылып, лимфаны жрекке арай ауына ммкіндік тудырады. Жрекке жаындаанда ккірек немесе негізгі жне жоары лимфа зектері арылы жиналан лимфа бана венасы арылы жрекке йылады. Лимфа жйесі зат алмасуына атысудан баса организмні иммунды жйесіні ызметіне атысады. Оны ерекше биологиялы «сзгіші» - лимфа тйіндері болады.

Лимфа тйіндерінен ткенде лимфа сйыындаы микробтар жне баса зиянды заттар тазартылады, содан со оны тамыр зектері айта бірігіп лимфаны негізгі ккірек зегіне яды.

Лимфаны озалуына, тамырларыны бойымен жрекке арай баытталып, ауына, денені блшы еттеріні жиырылуы жне демі сырта шыаран кездегі кеуде уысындаы ысымны тмендеуі себеп болады. Бан оса, лимфа тамырларыны бойындаы лимфагиондарды еттеріні лсін-лсін жиырылып босауы да себеп болады.

 

Лекция 9

Таырып:Тыныс алу мшелеріні жас ерекшеліктері

Жоспар: Тыныс алу жйесіні маызы.

Тыныс алу мшелеріні ызметіне сырты ортаны сері жне гигиеналы талаптар

Кілт сздер:тыныс алу, мрын,кмей, кеірдек

Тыныс алу жйесіні маызы.Адам организмі зін оршаан сырты ортамен атты, сйы жне газ тріндегі заттармен алмаспай мір сре алмайды. Адам немі сырты ортадан оректік заттарды, суды жне оттегін алады. Адам организмінде орекгік заттарды оры болады, сондытан 25-30 тулік аштыты лместен ктере алады. Сусыз адам бірнеше апта мір сре алады, ал оттегінсіз бірнеше минтті ішінде ліп алады. Тыныс алу мшелері оттегі мен кмір ышыл газын таситын негізгі міндеттерінен баса да ызмет атарады.

Тыныс мшелері мрыннан басталады Тыныс жоддары екіге блінеді: а) дем аланда жне дем шыаранда ауаны жылжитын уыстары; ) ауа мен анны арасында газдарды алмасатын орыны - кпе альвеолалары (лат.альвеолус — ойма уыс, науа).

Тыныс алуа атысатын мшелер тыныс алу жйесін рады. Бл жйені мшелерін екіге бледі: тыныс жолдары жне басты тыныс алу мшесі - кпе.

Ауа сырттан кпеге жне кпеден сырта озалатын уыстар - тыныс жолдарына мрын уысы, кмей, кеірдек, жне бронхылар жатады. Дегенмен, тыныс жолдарыны ызметі ауаны ткізу ана емес. Мрын уысында, кмейде, кеірдекте жне бронхыларда дем аланда ішке кіретін ауа шанан, микробтардан тазартылып, тыныс жолдары мен кпе уысыны шырышты абаты кеуіп алмау шін ылалдандырылып, кпені суы ауаны есерінен сатау шін жылытылады.

Ауа танау арылы мрын уысына кіреді. Мрын уысы кесірік шеміршегі арылы о жне сол жа бліктерге блініп, жп танау тесіктері арылы сырта ашылады да ішкі жаы хоан тесігі арылы жтыншапен осылады. Мрын уысы шырышты абатпен апталан. Сонымен атар, мрын уысында иіс рецепторлары орналасан, жтынша - ас орыту жйесіні мшесі, ал кмей — сйлеу мшесі.

Тыныс алу жйесіні маызды блігі - к п е. Бл бронхыларды са тарматарыны уыстарынан жасалан альвеолалар мен серпімді днекер лпалардан тратын жп мше. Альвеолалар немесе кпе уыстары те са, шар трізді домала, оларды микроскоп арылы ана круге болады. Оларды абыралары жа, кептеген ан тамырларыны капиллярларымен оршалан. кпе альвеолаларыны жалпы ауданы 200 м².

Тыныс алу жйесіні рылысы мен ызметі адамны жасына, жынысына жне жеке басыны ерекшелігіне байланысты.

Жаа туан сбиді кпесіні лпасы нашар дамыан, біра ан тамырларына те бай болады. Алашы 3 айлы мірінде жне жынысты жетілу шаында кпе арынды седі.

Тыныс алуды нервтік жне гуморальды реттелуі.Тыныс алу мшелеріні ызметіні реттелуі р дережедегі реттеу жолдарымен іске асады.

Тменгі дрежелі тыныс орталыы сопаша мида орналасан. Ол бір-бірімен тыыз байланыстаы дем алу мен дем шыаруа жауапты екі блімнен трады.

Тыныс орталыыны нейрондарыны озыштыы кмір ышыл газьшы концещрациясына байланысты, яни гуморальды реттеу жолы. Оны андаы концентрациясы артанда тыныс орталыыны нейрондарыны озыштыы кшейеді де, тыныс мшелеріні ызметіне озау салады. Кмір ышыл газэшы тыныс орталыьша сері екі трлі жолмен іске асады:

а) нейрондарды оректедіретія анны рамыны тікелей сері;

б) рефлекторлы жолмен кмірышыл газыны арнайы хеморецепторлара сері.

Тыныс алуды дамуына дене ебегіні сері жне гигиеналык талаптар.Тыныс алу мшелеріні бріні физиологиялы крсеткіштеріне дене ебегі мен спорт сер етеді. Мысалы: юіені тіршілік сыйымдылыы; штангистерде - 4 л, футболистерде - 4,2 л, боксерлерде -4,8л, айышыларда - 5,5 л. Тыныс алу жиілігі: спортсмендерде минтіне - 6-8 рет, ал жаттыпаан адамдарда -14-20 рет. Спортпен шылданатын адамдарды тынысы тере болады, бл организмні немді ызмет етуіні белгісі. Мысалы, тере дем шыгаранда оларды сырта айдалан ауасыны рамындаы кемір ыпіыл газы 2 есе кп болады. Мндай тере дем алу жрекке "массаж" жасайды да, оны оректенуін жвне физиологиялы алпын жасартады. Тыныс алу мшелерін жаттытыру, шынытыру балалар мен жастарды тыныс мшелері арылы пайда болатын аурулара арсы тру абілетін арттырады. Олай болса, дене шынытыру мен спорт денсаулыты сатауа ажетті жадайларды бірі.

Баланы дрыс отыра білуі де маызды. Бкірейіп, кеудесін стелді немесе партаны шетіне таап отыранда кеудеге ысым жасалып, тыныс алу мшелеріні ызметін тмендетеді, жрек ан-тамырлардьщ суіне кедергі болу арылы баланы бойыны суіне бгет жасайды. Салын тию, тыныс мшелеріні аурулары бала организміі барлы мшелеріні сіп дамуьша, ызмет етуіне жаымсыз сер ететінін естен вдыармаан жн.

Оу-трбие жмысын йымдастыранда есте сатайтын таы да бір жадай — дене ебегі мен дене шынытыру жне ой ебегі кезінде балалар тынысын тарылтады, сондытан оны дрыс болуын адаалау ажет. Балалара дрыс демалуды жастайынан йрету керек. Сонымен атар, ой ебегі мен дене ебегін кезектестіру аса маызды. Сондытан мектеп жмысында саба кестесін жасаанда бл ерекшеліктерді есте сатау керек. Сынып блмелерін, ебек сабаыны блмелерін жиі желдетіп отыру керек. Жоары сынып оушылары далада таза ауада тулігіне 3 саатган, ал бастауыш сынып рушылары 4 сааттан кем болмауы тиіс. сіресе ауасы таза блмеде йытау аса маызды, сондытан балаларды форточкалары ашы блмеде йытауа деттендіру керек. Баланы киімі де дрыс дем алу мен дем шыаруа сер етеді. Сондыбан оларды киімі жеіл, денесін ыспайтын, имыл-озалысына бгет етпейтін боланы жн.