Мата егістігіндегі негізгі арамшптер жне олармен крес дістері

Мата егістіктерінде арамшптерді кбеюі матадан сапалы нім алуа айтарлытай кері серін тигізетіні белгілі.Арамшптерге арсы крес дер кезінде жргізілмей, тиісті шаралар олданылмаса ол шаруашылыа экономикалы орасан зор зиян келтіреді. Арамшпті шитті мата німіне келтіретін зияны 25-30 пайыза жетіп, кейде одан да асады.

Мырзашл іріні байыры суармалы жерлерінде арамшптер орасан кп зиян тигізуде. Бл айматарды мата егістік жерлерінде май, ажыры жне шырмауы сияты те зиянды арамшптерді кп болуына жол беріліп келеді. Жоарыда айтылан бл арамшптер тез сіп, кбейетін сімдік болып табылады. Арамшптер ерекше жадайды ажет етпейді жне олар сімтал, мірге бейім келеді, сондытан олара арсы крес немі жне ата трде жргізілуі керек. Арамшптер сіресе мата далаларында тез сіп, тез жетіледі. Мндай жадайда жоары не болмаса тіпті орташа да нім ктуге болмайтындыы зінен-зі тсінікті.

азастанны мата егілетін айматарындаы топыра-климат жадайындаы арамшптерді сан жне тр рамын білу, олара арсы крес шараларын, негізгі е ауіпті арамшп трлеріне олдануа жадай жасайды. Егістік алаптарда бір ана арамшп тріні болуы те сирек кездеседі, кбнесе мата егістігінде арамшптерді кптеген трі болады. Бізді егістік жерлерде арамшптерді жиынтыы кездейсо емес, олар осында байырыдан скен арамшптермен, мдени даылдармен бсекелесу нтижесінде йлескен трлерді райды.

азіргі уаытта егістіктерді арамшптермен ластануын баылай келе, кейбір алымдар былай жорамалдайды: «ртрлі агротехникалы дістер жне егіс жмыстарын жоары дрежеде механикаландыру, мата егістігіндегі арамшптерді тр рамы мен санына, е бастысы бір жылды жне кп жылды арамшптерді араатынасына сзсіз сер етеді».

Отстік азастан облысыны байыры суармалы жерлері жадайындаы мата егістігіндегі арамшптерді тр рамы мен олармен залалдану дрежесіне 2011-2012 жылдары гербологиялы мониторинг жргізілді. Ботаникалы зерттеулерді негізгі нысаны аза мата шаруашылыы ылыми-зерттеу иститутыны тжрибелік алаптары болды.

2007 жылы егіске дейінгі агротехникалы іс шаралара дейін тжрибелік алапты р 1 м² –де 51-ден 122-кі дана арамшп болса, ал 2008 жылы 1 м² –де 55-тен 118 данаа дейін арамшптер болды. Бл рине лкен жне те лкен ластану дрежеіне жатты. Сонымен атар баылаулар нтижесінде жоарыда крсетілген арамшптерді 75,4 %-ы біржылды, 24,6 %-ы кп жылды арамшптер екендігі аныталды.

Баылауларды нтижесінде аныталандай е жиі кездескен кпжылды арамшптер: саусаты ара шойыр (cynodon dactylon), алеп майы (soryhum halepense), кдімгі амыс (Phragmites austraiis Cav), егістік шырмауы (convolvulus arvensis) жне жатаан бидайы (elytrigia repens), ал бір жылды арамшптерден кп кездескендері: тауы тарысы (Echicochloa crus-galli), ызылша глжжі (Amaranthus retrofiexus), кдімгі жмырша (Capsella bursa-pastoris Medic), кдімгі ара слы (Avena fatua L.), а алабота (Chen album L.).

Ендігі жерде біз оларды негізгілеріне кішірек сипаттама бере кетейік.

Саусаты ара шойыр(11-сурет) – кпжылды, тамырсабаты, астытымдас арамшп, кбнесе шалындыты аз сорланан топыратара тн. Мамыр айыны ортасы мен маусым айында глдейді, глдеу мен нім беру кзді соына дейін жаласады. Мата егістігінде саусаты ара шойырды кктеуі наурыз айыны аяы мен суір айыны басында басталады. Таы бір айта кететіні, тымнан сіп шыан арамшп сол жылы а глдеп нім беруі ммкін. Ал кбінесе бл арамшп вегетативтік жолмен, тамырсабатары арылы кбейеді. Тамысабатары салыстырмалы трде жерді беткі абатында, 20-25 см тередікте жатып, тыыз жерасты торын райды. р сімдік 2000 дейі тым беріп, матаа те кп зиян келтіреді.

 

Сурет 11. Саусаты ара шойыр

май(12-сурет)-бл да кпжылды, тамырсабаты, астытымдас арамшп. Матада кп кездеседі. Тымы мен тамыр сабатары арылы кбейеді. Жер бетіне скіндері суір айынан кктеп шыады, ал глдеуі маусым айынан бастап кзді соына дейін жаласады. Вегетациалы кезеі кзді бірінші суытарында аяталады. Жер бетіндегі скіндері 0⁰ температурада суін тотатады. Бір сімдікті зі олайлы жадай боланда бірнеше мы тым береді. Тымдары жоары температурада (20-25 ⁰) кктеп шыады. Сондытан табиатта оларды тымдары топыра жетерліктей ызанда суір айында кктейді. Дегенменде майды кбейуі кдуілгі жадайда вегетативтік мшелерімен жреді. Тамырсабатары топыраты 40-60 см тередігінде дамиды, ал негізгі тамырсабатары топыраты 20 см тередігінде шоырланады. Ал кейбір осымша тамырлары топыраты 150-200 см тередігіне дейін барады.

 

Сурет 12. май

Егістік шырмауы(13-сурет)- кбжылды арамшп, тымы жне тамыры арылы кбейеді. Аса маызды жне жойылуы иын арамшп. те кп тараан. Бір сімдік 600-дей німді жинаана дейін пісіп жетілетін тым бере алады жне ол заа созылуымен ерекшеленеді. Тымдары 1,5- 2,0 см топыра тередіктерінде те жасы кктеп шыады. Тымдары 3 жыла дейін нгіштік асйетін жоалтпайды. Шырмауы тамыр жйесіні кшті дамуымен ерекшеленеді. олайлы жадайлар туындаанда (жеткілікті ылалдылы, ауа жне тиімді температура) шырмауы кіші бліктерден лкен алаптарды басып таралуы ммкін.

 

 

Сурет 13. Егістік шырмауы

 

Кдімгі амыс(14-сурет)- кп жылды тамырсабаты арамшп. Сабаы тіке, жапыратары зын.рыы днді. 1000 дніні салмаы 0,1-0,2 г. Глджіде 5-10 мы дн бар. Дншелерді сіп шыуыны е тменгі температурасы 8-10 ⁰С, олайлы температура 14-18 ⁰С. Топыратаы тымдар нгіштігін 6-8 ай сатай алады. Тымы арылы кбейуімен атар амыс вегетативтік жолмен тамырсабатары жне жерді бетіндегі тселме сабатары арылы кбейеді. Тамырсабатары соы жаымен жер бетіне шыып саба жне жапыра тзеді.

 

 

 

14-сурет – Кдімгі амыс

Сурет 14. Кдімгі амыс

Жатаан бидайы - кп жылды тамырсабаты арамшп.Сабаы мен жапыратары тіке. рыы днді. 100 рыты салмаы 3-4 г. р сімдікті тым німділігі 250-300 тым. Дншелерді ніп шыуыны е тменгі температурасы 2-4 ⁰С, олайлы температура 20-30 ⁰С. Дні 5-6 см тередіктен ніп шыады. Топырата нгіштігін 3-5 жыла дейін сатап трады. Тымнан блек жатаан бидайы, вегетативтік діспен тамырсабатарындаы тймешектері арылы да кбейеді. Тамырсабатарыны негізгі блігі топыраты 10-12 см тередігінде жатады.