Аза депутаттарыны Мемлекеттік Думаны мсылмандар фракциясына атысуы
Мсылман фракциясы – Мемлекеттік думадаымсылман халытары кілдеріні парламенттік фракциясы (1906 – 1917 жылы).
Бірінші Мемлекеттік думадаы 436 депутатты 36-сы мсылман депутаттары еді. Олар бкіл империя мсылмандарыны мддесін орау масатында парламенттік фракция рды. Траалыа белгілі зірбайжан айраткері .Топчибашев, бюро рамына М.Ралиев, С.Алкин, И.З. Зиятканов, А.Ахметов, Ш.Сыртланов жне С.Жантриндер бір ауыздан сынылды. Мсылман фракциясы депутаттары Мемлекеттік думада рылан жер, азаматты тедік, аржы комиссияларыны рамына еніп, мсылман халытарыны мддесін орау жолында ызмет етті. Онда аза депуттары А.Бірімжанов пен А.алменов аза халыны мддесін кздеді. Мсылман фракциясы елдегі оппозициялы саяси кштермен бірікті. Олармен бірге Мсылман фракциясы Мемлекеттік думаны ын кеейте тсуді, за шыару ісімен атар кіметті де Мемлекеттік дума олына тапсыруды талап етті. 1907 жылы ашылан Екінші Мемлекеттік думаа сайланан 518 депутатты 35-і мсылман халытарыны кілдері болды. Біра онда мсылман депуттары бір фракция тірегіне топтаспады. Олар “Ресей мсылмандары одаы” жне “Ебек партиясы” бадарламасын олдаушылар болып екіге блінді. “Ресей мсылмандары одаы” йымыны бадарламасын олдаушылар МСЫЛМАН ФРАКЦИЯСЫна бірікті. Оны траасы болып Мхаммедкрім Биглов сайланды. Ал бюросы рамында Б.аратаев, .Тевкелев, .Мадиев, Х.Хасмамедов, Ф. Хан-Хойский кірді. Олар зірлеген бадарламада Мсылман фракциясыны масатына сай саяси, экономикалы, діни, т.б. біратар реформаларды жзеге асыру жолында Ресейді мсылман азаматтары іс-рекеттерін біріктіруі керектігі атап крсетілді. шінші Мемлекеттік думаа азастан жне Орта Азия халытары атыстырылмады. Сондытан ондаы 442 депутатты 10-ы ана мсылман халытарыны кілдері болды. Олар Мемлекеттік дума мжілістерінде Тркістан лкесі мен дала облыстарына з алдына діни басарма ру ажеттігін, мсылман дінбасылары ытарын христиан-православие дінбасылары ытарымен теестіру мселесін ктерді. Тртінші Мемлекеттік думадаы 442 депутатты 6-уы ана мсылман халытарыны кілі болды. Соларды йымдастыруымен 1914 жылы 15 – 20 маусым аралыында Бкілресейлік мсылман съезі тті. Тртінші Мемлекеттік думада Мсылман фракциясы мшелеріні аз болуы себепті, 1916 жылы оан кмек крсететін бюро ру ажеттігі туды. Ресей патшасыны 1916 жылы 25 маусымдаы “братаналарды” майданны тылдаы ара жмысына алу туралы жарлыына МСЫЛМАН ФРАКЦИЯСЫ наразылы танытты. Жалпы бірінші жне екінші Мемлекеттік думаа сайланан аза депутаттары (Баытжан аратаев, лихан Бкейханов, А.Бірімжанов, Мхамеджан Тынышбаев, т.б.) Мсылман фракциясы жиындарында сот ісі, аарту, діни істер, т.б. мселелерге белсене араласты. [1]
Мемлекеттік рылыс мселесі жнінде мсылман фракциясы з бадарламасында конститутциялы парламенттік монархия жатайтындыын білдірді. Фракция рамындаы аза кілдері мемлекеттіліктен грі сол кез шін аса зекті, ткір болып саналан жер мселесін ктерді. Олар аза халыны з жеріне толы ие болып, оны пайдалану жне билеу ыына жетуі ккседі. Олар Ресейді ол астындаы жер-суды бей-берекет таланып, блшектеніп жатуыны зі елді берекесін ашырып, дадарыса тipeп, рдыма кетіретіндігін тсінді. Сондытан да зиялылар, cipece Баытжан аратаев аза халыны жерін лкен саяси мселе ретінде ойды. Бан Б.аратаевты жер мселесіне атысты Екінші Думада сйлеген сзі длел бола алады. аза халыны амын ойлаан аза азаматы лкен саяси мінбеде былай деп млімдеді: "Жергілікті халыты мдделерімен есептеспей келген оныстандыру алай дегенмен де ділетсіз болып табылуа тиіс. Ол ашан да кштіні лсізді анауы деп кабылданба. Сз жо... ырыз-айса деп аталатындар, лі дамуды тменгі сатысында тран ауарсыз халы... олара зорлы крсетуді ешандай жні жо... ырыздарды орныан орындарынан, поселке, деревня рап отыран йлерінен жаппай уып шыарумен айналысып отыр... Мемлекеттік Дума здері ішкі Россиядаы... 130000 помещикті мддесін орау шін шаруаларды оныстандыру арылы орлап отыран ырыз-айсатарды, рдайым шаруаларды жерге деген мтажын анааттандыру масатымен жеке иеліктегі жерлерді кштеп тартып алу ниетіндегі барлы оппозициялы фракциялара аяныштыпен арайтынын есте стайтын болсын" /4, 59/. Б.аратаевты бл сзі біріншіден, мсылман фракциясыны патша кіметіне арсы оппозицияда боландыын длелдейді; екіншіден, аза зиялыларыны жер мселесін шешуге лтты мддені стем болуын талап еткендіктері айын крінеді; шіншіден, аза жеріні мемлекет меншігінде болуын адаалайтын, жерді сатуды лтты сатумен бірдей маынада тсінген аза зиялыларыны кзарастары айын сезіледі. Мсылман фракциясы, соны ішіндегі аза зиялылары лтты мемлекеттілік туралы мселені арнайы озамаса да Ресей империясыны кімшілік басару жйесін ата сына алып, билеушілерді жаымсыз жатарымен засыз рекеттерін наты крсете білді. Мсылман фракциясыны аза мшелері, cipece Б.аратаев аза жерінде лтты прогресс пен ркениетті демократиялы мемлекетті орнату жолдарын іздестірді. Соан жету жолдарыны бipi отырышы мір салтына кшу деп тсінді. Сонымен бipre олар адам ыын орау, лтты езгіні жою абсолюттік монархияны-самодержавиені латып, буржуазиялы-демократиялы мемлекеттілікті орнатанда ана ммкін екендігіне кз жеткізеді. Мны зі мсылманды фракцияны аза кілдерін лтты мемлкеттілік мселесін тере тciнe білгендігін крсетті. орыта айтанда, XX асырды басында Ресейдегі самодержавиелік шексіз билікті сына алып, оны келесіз жатары мен жнсіздіктерін ашы айтатын демократиялы жэне радикалды топтар азаты озы ойлы зиялылары арасында пайда болды. Олар елдегі 1905-1907 жылдырдаы бipiнш орыс революциясыны сабатастыын саяси масаттарында стті пайдаланды. Ресейде патша кіметіне оппозициядаы саяси партиялар мен озалыстар алыптасты. Империя отарлаан азастанда да мндай саяси оиалардан шет алмады.
17. XX басындаы аза басылым
дары.
ХХ асырды басында мдениетті дамуына осы уаыта дейін елеусіз жадайда болан баспа ісін жола ою белгілі бір ыпал жасады. аза мерзімдік баспасыны глдене бастаан уаыты ХХ асырды бас кезіне тура келді. Бл кезде кітап басып шыару Семей, Омбы, Орал сияты мдени орталытарда елеулі дамыды. ХІХ асырды соында «Тркістан уалаятыны газеті» мен «Дала уалаятыны газеті» атты екі басылым шыып трды. 1905 жыла арай біратар жаа газеттер мен журналдар пайда болды. 1907 жылы аза зиялыларыны бір тобы Петерборда редакторы бдірашид Ибрагимлы болан «Серке» газетін шыара бастады. Бл газетті екінші нмірінде Міржаып Дулатлыны «Бізді масат» деген мааласы жарияланды. Патша тышылары газетті «аза халын барлы кімет орындары мен кілдеріне арсы оздырушы» ндеу ретінде арап, жауып тастады. 1907 жылы наурызда Троицкіде бірінші нмірі шыысымен тыйым салынан «аза газеті» жары крді.
Оу аарту мен білім идеяларын бара арасында насихаттау мен бастауыш білім беру жйесін кеейтуде «Айап» журналы, «Киргизская степная газета», «Степной край», «аза» газеттері елеулі рл атарды. 1911 жылы Троицкіде «Айап» журналыны бірінші нмірі жары крді. Журналды редакторы мен идеялы дем берушісі Мхаммеджан Сералин болды. Журанал дебиетті дамуы мен аза деби тіліні алыптасуына лкен лес осты, онда ауыз дебиеті, этнография, тарих жніндегі зерттеу маалалар жарияланды. Сол уаытта «Айап» журналы далада мектептер мен медреселер ашу, ескі мектептерге реформа жасауды насихаттады. Журналда трік жне парсы тілдерінен аударылан шыармалар, мысалы, Фирдаусиді «Шахнамасы» жарияланды. 1911 жылдан бастап редакторы Саынгерей Бкеев болан «азастан» газеті шыа бастады. Газетте саяси маалалардан баса, азатар мен ноайларды халы дебиеті жніндегі зерттеу маалалар да жарияланды. лтты баспасзді дамуында Орынбор мен Торайда 1913 -1918 жылдар аралыында Ахмет Байтрсынлыны редакторлыымен шыып тран «аза» газеті ерекше рл атарды. Газетті негізгі міндеттері аза халыны мдениетін ктеру, азаты деби тілі мен дебиетін дамыту болды. лихан Бкейханны ауыз дебиеті мен Ахмет Байтрсынлыны аза тілі мен аза дебиеті жніндегі жмыстарына кп орын берілді.
1913 жылы ыркйектен Петропавлда татар жне аза тілінде «Есіл даласы» атты газет шыа бастады. Оан жылды соында «революциялы идеяларды таратаны» шін тыйым салынды. 1916 жылдан 1917 жылды соына дейін Ташкентте К.Тоысов басшылы жасаан, апталы «Алаш» газеті шыып трды. 1917 жылы Апан революциясынан кейін р трлі баыттаы біратар газеттер мен журналдар шыа бастады. Маусым айынан бастап Семейде апталы басылым «Сарыара», Оралда «ран» газеті, Семейде «Абай» деби журналы мен «Халы сзі» газеті, Ташкентте пантріктік жне ждит баытындаы екі басылым – бас редакторы Мстафа Шоай болан «Бірлік туы» мен «Жас алаш» газеті, Амолада «аза» газетіне жаын позиция станан «Тіршілік» газеті шыып трды.
18. “аза” газеті мен “Айап” журналдарыны аза халыны лтты сана сезіміні алыптастырудаы рлі
аза газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор аласында жарияланып тран оамды-саяси жне деби-мдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 апанда шыан.
1915 жыла дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыан. Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке аржылай кмектескендерді кшбасында Мстафа Оразайлы бар. Жалпы 265 нмірі жары крген. Газет рміздік-бейне ретінде киіз йді сынды. Бл - аза лты деген ымды берді. Оны тндігі батыстан ашылып, есігіне «аза» деп жазылды. Мны тсіндірген лт зиялылары «аза ішіне Еуропа ылым-нері таралсын, «аза» газеті аза жртына рі мдениет есігі, рі сырт жрт жаынан кзетшісі болсын» деп жазды.
«аза» газетін шыаруды йымдастырушы, редакторы - Ахмет Байтрсынлы, оны кілетті кілі М.Дулатлы болды. 1918 жылы газетті Жанза Жнібеклы басарды. Басылымда А.Байтрсынлы, .Бкейхан, М.Дулатлы, М.Шоай, Мхаметжан Тынышбайлы, Ш.дайберділы, .араш, Р.Мрсеков, Ж.Тілеулин, .Мсаалиев, М.Жмабаев, Х.Боланбаев, Х.аббасов, Ж.Апаев, Ж.Сейдалин, С.Торайыров, А.Мметов, С.Днентайлы, Х.Досмхамедлы т.б. авторларды маалалары жарияланып трды.
XX асыр басында аталан газет оыандарды, діндарларды, шкірттерді, арапайым сауаты бар адамдарды, ттастай жалпы лтты ыыласпен оитын басылымына айналды. Бдан кейін пайда болан барша елшіл газет-журналдар осы «азаты» шекпенінен шыты.[1]
"Айап" - оамды-саяси жне деби журнал.
1911-1915 жылы Троицк аласында басында айына бір рет, кейіннен айына екі рет шыып тран. 1-2 мы данамен 88 нмірі жары крген. Алашы редакторы - М.Сералин.
"Айап" азаты оамды санасыны оянуына жне лтты мдениетті дамуына лкен лес осан. Журналда аза ауылдарындаы оу-аарту жмыстары, йел тедігі, отырышылы мір салтына кшу, сонымен атар Мемлекеттік Думаа атысу жніндегі саяси мселелер ктерілді. Журналды шыару жмыстарына .алимов, С.Торайыров атысан. Журналда А.Байтрсынлы, Ш.дайберділы, Б.Майлин, Б.тетілеуов, С.Кбеев, Н.лжанов, т.б. сияты белгілі жазушылар белсенді ызмет атаран. Абай, Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин ледерімен атар халы ауыз дебиетіні шыармалары, шыыс, орыс жне еуропа дебиетіні туындылары жарияланан.[1][2]
19. 1916 жылы лт-азатты озалысы: негізгі кезедері, озалыс ошатары, жетекшілері
Ктерілісті шыу себебі леуметтік-экономикалы жне саяси сипаттаы факторлар еді. Яни отарлы езгіні соыс кезінде барынша кшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты жне т.б. Ктерілісті басталуына патшаны 1916 ж. 25 маусымда армияны ара жмысына Тркістан лкесіні жне ішінара Сібірді 19-дан 43-жаса дейінгі ер-азаматтарын шаыру жніндегі жарлыы трткі болды.
Шілдені басында аза даласында кп кешікпей арулы ктеріліске айналан стихиялы бас ктерулер басталды. Ол біртіндеп йымдасан сипат алды: Торай мен Жетісуда оны танылан жетекшілері А. Иманов, . Жанкелдин, Т. Бокин, Б. шекеев, . Саурыов басшылы еткен ірі ошатары пайда болды.
аза оамында патша жарлыы мен ктеріліске деген кзарас бір мнді болан жо: бай-феодалдарды бір блігі, жергілікті кімшілікті кейбір шенеуніктері патша жарлыын олдап, оны орындауа шаырды. аза интеллигенциясыны кейбірі (Бокин, Ниязбеков, Жнісов) жарлыа арсы шыып, оны орындауа арсыласты крсетуге шаырса, «аза» гзеті тірегіндегі зиялылар (. Бкейханов, Ахмет Байтрсынлы, М. Дулатов жне т.б.) кші басым кіметке арсы шыуды халыты ырына шыратарын ескертіп, сабыр сатауа шаырды.
Ктерілісті аса ірі ошатары Жетісу, Торай болды. Жетісу облысында арулы арсыласты шілде-тамыз айларында жаппай арын алды. Шілдені 17 Жетісу мен Тркістан лкесінде скери жадай жарияланды. Патша кіметі мнда ірі скери кштерді жібере бастады. ыркйек, азан айыны басында жетісулы ктерілісшілер шегініп, Шыыс Тркістана тіп кетуге мжбр болды.
Торай ктерілісі (басшылары А. Иманов, . Жанкелдин) 50 мыдай адам амтыан ірі озалыс болды. А. Иманов ктерілісшілерді ондыа, елулікке, жздікке, мыдыа блді. Арнайы мергендер блімшесі рылды. А. Иманов бас сардар болды. Оны жанында скери кеес жмыс істеді.
Торай облысындаы ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады.
1916 ж. ктеріліс аза халыны кп асырлы лт-азатты озалысыны тарихында маызды орын алды. Ол отарлауа жне империалистік саясата арсы рбіді.
Патшалы Ресейді XX асырды басында Орта Азияны шыыс аудандарын отарлауы те кшті арынмен жргізілді. Тек 1907 – 1912 жылдары империянны еуропалы бліктерін бл жаа 2 млн 400 мы адам келіп оныстанды. сіресе, азастанда отарлау ке ауымда жргізілді. азатарды жерлерінде патша кіметі шаруаларды оныстандыру шін жер орын жасап, 1916 жыла дейін оларды 45 млн десятина е шрайлы жерлерін тартып алды, сйтіп жергілікті халытар таулар мен шл далалара ыысуа мжбр болды. Бл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабынды болмады.
ХІХ асырды аяы XX асырды басында брыны Тркістан аймаында (Хиуа мен Бараны оспаанда) 941 жаадан оныстанан поселкелер пайда болды. Бл кезде Тркістанда орыс посекілеріні рбір трынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті трындара (аза, збек, ырыз, жне т.б.) 0,21 десятинадан ана жер келді. Сйтіп, ешандай жері жо аза–ырыз таыр кедейлеріні лкен тобы рылды. Жетісу губерниясында кшіп келген орыс кулак шаруашылытарыны 90 проценттен астамы аза кедейлеріні жалдамалы ебегін пайдалнады. аза жерлерін кшпен тартып алу жергілікті халытар мен орыс–украин оныстанушыларыны арасындаы айшылытарды шиеленістерді, жер мселесі жніндегі кштеу саясаты шеткі айматарда да кеінен тарады.
Ал ктеріліс басылып, аза жігіттері майдандара окоп азуа жіберіле бастаан кезде, олара бас – кз болып, кейін аман–есен оларды ауыла жеткізу ажет болан жадайда лихан Бкейхановты зі бастаан аза зиялылары (оытушылар, загер т.б. ) серіктерімен бірге майдана (реквизициаланандармен) атанды. Бны наыз патриотизм деп тсіну керек. йтпегенде сауатсыз, орыс тілін тсінбейтін кптеген аза жігітеріні елге оралуыекі талай еді.
1916 жылы шілде, тамыз айларында ктеріліс бкіл аза даласын амтыды. Оны басу шін патша кіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оны рамында жасы аруланан скер блімдері, казак – орыс шоырлары кірді.
Ктерілісті басу шін патша кіметі зіні ескі «бліп ал да билей бер»деген тактикасында кеінен олданады. 1916 жылы 23 тамызда Тркістан генерал–губернаторы Куропаткинні жарлыымен майдан жмыстарына шаырылуларудан анаушы таптарды біратар кілдері босатылды. Олар: Басару органдарыны (облысты, ауылды) ызметкерлері, жергілікті (братана) халыты тменгі полицияда істеп жргендері, имамдар, молдалар, медреседе істейтіндер, мекемелерде аражат мселесімен айналасатын бухгалтерлер мен есепшілер, мемлекеттік мекемелелерде ызмет істеп жрген братана кімшілігіні братана халыты кілдері, дворян жне рметті азаматтар улетінен шыан братана халыты озалыстан братана кімшілігіні, байлар мен мсылман діні кілдеріні аздаан тобын бліп алуа мнкіндік берді.