Кеес кіметі жне Алаш Орда мен оан автономиясыны басшыларыны тадыры 3 страница

56.Ф.Голошекинні Кіші азан революциясы.1928-1930 жж. Ттенше жадай.

1925-1933 жылдар арасында аза лкелік партия комитетіні 1-хатшысы ызметіне Голощекин келуімен социализмні брмалануы кшейе тсті, Айматы ксемшілдік идеясын станды. аза ауылы азан лебін сезінген жо, сондытан Кіші азан ткерісін жасау ажет деген идеясын насихаттады. Бл баыт елде елеулі арсылыа шырады. Сол жадайда Голощекин Сталинге хат жолдап, елдегі жадайды жасап берді. Сталин жауап ретінде Голощекинге сіз жасаан жоспарыыз бірден-бір дрыс саясат деп ойлаймын деген жауап алды, Бл Голощекин шін з идеясын жзеге асыруа ммкіндік туды, Кіші азан идеясыны негізгі баыты екі баыта блінді:1)Елдегі нерксіп саласын са жне орташа дегейге баыттап, дамыту. 2)Елді шикізат аймаына айналдыру. Ірі саяси кайраткер жне экономист Смал Сдуаасов Кіші азан баытына арсы шыып, з идеясын сынды 1 нерксіпті шикізат кзіне жаындату, 2 азастанды ірі нерксіп еліне айналдыру. Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереар кзарастар алыптасты, - Тйеден социализмге ту ммкін емес, далада фабрикалар мен зауыттар салу шамадан тыс нрсе, лтты зіндік ерекшелікті жояды.азатар отар болып келді жне солай болып алады - деп кйінішпен жазады Садуаасов, азатандыру ндірісті ымбаттатып жібереді. азатармен нерксіп-аржы жоспарын орындау ммкін емес, Жергілікті мамандарды индустрияландыруды жзеге асыру кезіндегі сыныстары ескерілмеді. Голощекин, рамысов бларды - Сдуаасов пен Мыбаев жне сыбайластары жергілікті лтшылды крініс деп баалады. Кейбір экономистерді ндіргіш кштерді даму дегейне, ебек орыны дрежесіне сйкес келетін индустрияландыру арыны туралы шаыруларын лы державалы шовинизм крінісі деп есептеді.

57,58,59. Голощекин ауылды кеестендіру ранымен, жаа революцияны жасауа баыттанды. Бан наразылы білдірген Рыслов, Сдуаасов, Сейфуллин, ожанов, Мыбаев сияты зиялыларымыз арсылы білдірді. Оларды орталыа шаыртып, ылмысты айыптаулар йымдастыра бастады - лтшыл деп айыптады. Кеестік лт саясатын брмалау деп тсіндірді. 1928 жылы атарда-апанда Сталинні Сібірге іс сапар кезінде Омбы огруктік комитетіні мжілісінде асты дайындау барысында ттенше шаралар олдануа рсат берді. Голощекин ауылдара 4800 укіл жіберді. Асты дайындау барсында 31 мы шаруа жазаланды,1928 жылы 1 азан - 1929 жылы 1 желтосан аралыында - 277 шаруа атылды. 1927 жылы желтосанда Компартияны 15 сьезі ауыл шаруашылыын жымдастыру баытын жариялады. Орталы Комитет аза АКСР-інде негізінен - 1932 жылды кктеміне дейін лкеде жымдастыруды аятау белгіленді. 1933 жыла дейін азастанда кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылыты отырышылыа кшіруді аятау кздеді. 1929 жылды екінші жартысынан бастап республикада жымшар рылысы жедел дамытылды. Алашы МТС-тер рылды. азастанны астыты аудандарындаы колхозды рылысты негізгі формасы - ауыл шаруашылы артелі, Малды аудандардаы колхоз руды негізгі формасы - жерді бірлесіп деу жне шп шабу серіктестігі. 1927 жылы арашада ткен VI Жалпы- азаты партия конференциясы азастанды мекендейтін барлы лттарды жаппай жерге орналастыру ажеттігі жнінде аулы абылдады. Ол аулыны БОАК зіні 1927 жылы 12 желтосандаы аулысында толы малдады. Соны нтижесінде азастан кіметі 1928 жылы 4 наурызда «аза АКСР-де жерге орналастыру тртібі жне жерді пайдалануды ретке келтіру туралы» арнайы аулы кабылдады. Бл аулыны іске асыру барысында басымдылы оныс аударушылара берілді. Ал кшпелі жне жартылай кшпелі аза ожалытарын отырышы трмыса аудару мынадай арында жргізілді: 1930 жылы — 87 136, 1931 жылы — 77 508, 1932 жылы — 77 674 жне 1933 жылы — 242 208 ожалытар арнайы белгіленген жерлерге орналастырылды. аза ожалытарын жаппай отырышы трмыса аудару оларды мемлекет тарапынан материалды жне аржылай олдаусыз, р науаншылы шаралар арылы жргізілді.
жымдастыру баытында жіберілген ателіктер - атал жаппай уындаумен лакестікке негізделді.Даярлысыз, жергілікті жадайлар ескерілместен жргізілді. кімшілдік-кштеу дістермен жетелдете жргізілді. Шаруашылы базасын жасау, трын йлер, мдени трмысты обьектілер салу жоспары орындалмады. жымдастыруды уаытында аятауды масат ттып, 1932 жылды апанында Шу ауданында аумаы 150 шаырым жердегі 100 деген шаруашылыты біріктіріп, 400 киіз й ала лгісіндегі поселка болып тігілді. Белсенділер отырышыландыруды жоспарланан 3 жылды орнына 3 кнде аятап жалан жымшар ра бастады.
Жекедегі малды оамдастыру нтижесінде, мал ктіміні кемдігінен, жем-шпті жетпеуінен мал ырылды. Осы жылдары лкені ода бойынша тауарлары асты ндірудегі лес салмаы 9 пайыздан 3 пайыза кеміді. Мал шаруашылыы кйзелісті шыына шырап, 1930-1932 жылдары ашты жайлады. 1932 жылы апанда жымшар ожалытарды 87 пайызы, жекешелерді 51,8 пайызы малдан тгел айырылды. жымдастыру арсаындаы мал саны - 40,5 млн, 1933 жылы 1 атарда 4,5 млн мал алды.
59) 1930 жылы 313 мынан астам адам айтыс болды. 1931 жылы 755 мы адам айтыс болды.1932 жылы 769 мынан астам адам айтыс болан жне шетелге кшіп кеткен. 1930-1932 жылдарда барлыы 1 млн 750 мы аза немесе халыты 40 пайызы жаппай ырылды. Аштыты зардаптары - 1931-1933 жылдары 2,1 млн адам ырылды (барлы халы саны - 6,2 млн). Оны ішінде азастан баса халыты шыыны 0,4 млн, азастарды осы жылдардаы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ана алпына келді, 1930-1932 жылдардаы ашты тариха лы жт ретінде енді.1931 жылы апан айыны басында Абралы ауданыны №6 ауылында Кемпірбаев Ыса пен Транбаев Уайда бастаан ашынан ауыл азаматтарын кеес кіметіні жргізіп отыран саясатына ашы наразылы білдіру туралы шешім абылдауа мжбр етті. Ктерілісті басаратын 11 адамнан тратын орталы рылды. 14 апанда ктеріліс аудан жеріндегі ауылдарды тгелдей амтып, ктерілісшілер саны 700 адама жетті. Ктерілісті басу шін Семейден 66-атты скер дивизионыны оперативтік отряды жнелтілді. Жазалаушылармен таудаы айтыс кезінде ктерілісшілер жаынан 37 адам айтыс болды. ылмысты ретінде 274 адам ттына алынып, олара ПП ОГПУ-ді ерекше штігі 1931 жылды 17, 22 маусымында 3, 14 арашасында, 14 желтосанында кімдер шыарды: 86 адам ату жазасына кесілді. 137 адам ебек тзету концлагеріне 3 жылдан 10 жыла дейінгі мерзімге амалды. 10 адам осы мерзімдерге шартты трде сотталды, таы 10 адам азастанны з ішіндегі айматара 3 жылдан 5 жыла дейінгі мерзімге жер аударылды.

60.Кеес кіметіні аграрлы жне жер-су саясаты.

Шетелдік интервенция мен азамат соысынан кейінгі лкедегі шаруашылы кріністері - 1913 жылмен салыстыранда мнай ндіру 4 есе, кмір ндіру 5 есе ысарып, мыс ндіру млде тотады. Риддер кеніштері, Екібастз кмір шахталары, Спасск байыту фабрикасы толы істен шыты, ауыр жадай алыптасты. 1921 жылы наурызда жаа экономикалы саясата кшу туралы шешім абылданды. ЖЭС-ті белгілері - Азы-тлік салыы, Сауда еркіндігі, Жерді жне са ксіпорындарды жала беру жне алу, Ауылшаруашылыы несиесі, ттыну кооперациясын дамыту, Ксіпорындарды шаруашылы есепке кшіру, Ебек міндеткерлігін жойып, жалдамалы ебекті олдану.
ЖЭС-ті мні - салыртты салыпен ауыстыру. 1921 жылы наурыз-суірде лкеде салырт салыпен ауыстырылды. Салыты млшері салырта араанда аз болды. 1921 жылы маусымда Орынбордаы ткізілген облысты 1-рылтай партия конференциясында азастанда ЖЭС-ке кшу туралы айтылды. 1921 жылы шілдеде Орынборда азастан комсомолыны 1 сьезі тті. аза жеріндегі ЖЭС-ке кшу кптеген иыншылытармен бірге жргізілді.1921 жылы жазда уаншылы болып, малды 80 пайызы ырылды. Елде ашты басталды. Ашыушылар республика халыны 1/3 блігін амтыды. 1921 жылы арашада 1 млн 508 мы адам, 1922 жылы наурызда 2 млн 303200 адам, Мамыр, маусым айларында бл млшер кеми бастады.Орал, Орынбор, Атбе, Бкей, останай губерниялары - ашты жайлаан аудандар, Аштыа індет осылып, 1922 жылы маусымда Батыс азастанда ашыушылар мен аурулар саны 82 пайыза жетті. Кеес кіметі аштыа шыраандара кмекке кеш келді. 1921 жылы 14 маусымда Наты ет салыы туралы декрет шыып, азатар ет салыынан босатылды. 1922 жылы егістікті 60 пайызына Кеес кіметі берген дн себілді. Кеес кіметі органдарынан лкенін 2 млн-нан астам ашыан халына кмек крсету жніндегі ттенше шаралар олданды.
Жер-су реформасы
Жер мселесіндегі патша кіметіні отаршылды саясатыны ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды - 1921 жылы суірде Сібір жне Орал казак скерлеріне берілген жерлерді азатара айтару туралы декрет шыарылды. Нтижесінде - Ертіс іріндегі 177 мы десятина жер айтарылды. Оралды сол жаалауынан 208 мы десятина жер азатара берілді.1921 жылы Жетісуда жер реформасы жргізілді.аза, ырыз, йыр ебекшілеріне 460 мы десятина жер айтарылды. 1 млн десятинадан астам жер оры рылды. Ауылдарды Кеес кіметіні ныаюы мен аза ебекшілерді мемлекеттік жне шаруашылы рылысын тарту кезінде ерекше роль атаран - 1921 жылы осшы одаы рылды.1930 жылдан Кедей одаы болып згертілді.1921-1922 жылдардаы жргізілген жер реформасыны маызы - Отаршылды аграрлы саясата арсы соы берді. аза ауылындаы патриархатты-феодалды негізді лсіретті, лтты келісімні орныуына жадай жасады.

61.Саяси уын-сргін. азастандаы Сталиндік лагерлер.

1937 – 1938 жылдары террор жаппай сипат алды. Осы жылдары репрессияа шыраандар:. Кеес кіметін орнатуа ат салысандар: Т. Рыслов, С. Шріпов, . йтив, Н. Трелов, Б. Алманов, С. Мендешев, С. Арыншаев, А. Асылбеков т. б.
- Партия, оамды йым айраткерлері: О. Жандосов, Т. Жргенов, К. Тштитов, Н. Нрмаов, А. Досов, О. Исаев, . лымбетов т. б.
- Революция жеісін орап, а гвардияшылара арсы крескендер: Т. лиев, С. Жаыпов т. б.
- аза дебиеті мен ылымыны белгілі кілдері: Б. Майлин, І. Жансгіров, С. Аспандиаров, К. Жбанов, М. Тлепов т. б.
- Орталытан азастана жіберілген ызметкерлері: Л. И. Мирзоян, К. М. Рафальский, В. Н. Андроников т. б. Бларды барлыы «халы жауы» ретінде жендеттерді олынан жазысыз аза тапты. 1937-38 жылдары советтік азастанда 118 мы адам сотталан. Оларды 25 мыына ату жазасы кесілген. Сотталандар арасында совет саясатына арсылы білдірген лт оппозициясыны кшбасшылары да болды. Мамандарды пікірінше, сол кезедегі тарихи мліметтерді атада тстары лі де кп.
азастан жерінде жазысыз жазаа шыраандара арналан лагерьлер пайда болды. Олар: Карлаг (араанды ебекпен тзеу лагері), Степлаг, ЧСИР – отана опасызды жасаандар отбасыларыны мшелеріне арналан лагерь. Кейінннен ол «Алжир» - халы жаулары йелдеріні Амола лагері. «Алжирде» репрессия рбандарыны йелдері, аналары, ыздары азап шекті. араанды жеріндегі Осакаров ауданында орналасан 25 поселок – обсервацияда Россиядан «халы жауы» ретінде жазалаандар орналастырылды.
1937 жылы ыркйек, азанда иыр Шыыстан 110 мы корейлер, зірбайжан мен Армениядан 2 мы 400 отбасы жер аударылып Отстік азастан, Жамбыл, Алматы облыстарына оныстандырылды.
30–40 жылдар мен 50–жылдарда контреволюциялы ылмыскерлер туралы істерді негізінен сот органдары емес, ОГПУ аласы «штіктер», ерекше кеестер шешті.101 мы азастанды ГУЛАГ–а жабылып, 27 мыы атылды. азір де сол «халы жауларыны» 40 мыы аталды.Сталиншілдікті басты ылмысы: 1) міршіл - кімшіл жйені олдану, 2) лагерьлер жйесін ру, 3) халытарды кштеп кшіру, 4) азаматтарды ытары мен бостандытарын бзу (31 мамыр – лтты аза кні болып белгіленді).

62-72. 1941 жылды 22 маусымы кні, шамамен таы саат 4 кезінде фашистік Герман скері КСРО-ны батыс шекарасына басып кірді. Осылайша тарихта ІІ Дниежзілік соысты шыыс майданы - лы Отан соысы басталды. Гитлер 1939 жылы басталан ІІ Дниежзілік соыста Батыс Еуропа елдеріні кбін жаулап аланнан кейін, КСРО-ны басып алуа дайындыа кірісті. 1940 жылы 18 желтосанда КСРО-ны ыса мерзімде басып алу масатында дайындалан «Барбаросса» жоспарына ол ойды. Бл жоспар бойынша Германия КСРО-а арсы негізінен ш баытта шабуыл жасап, 8-10 апта ішінде соысты аятау керек болды. Бірінші баыт - Ленинград, екінші баыт - Мскеу, шіншісі - Киев алалары. Соысты тпкі масаты - социалистік ел КСРО-ны жою еді. 1941 жылы «Барбаросса жоспарын» жзеге асыру шін КСРО шекарасына 190 дивизия, оны 153 дивизиясы Германиядан, 5,5 млн адам, 47 мы зебірек, 4300 танк жне 5 мы скери ша шоырландырылды. Мндай арулы кшті жинатау адамзат баласыны тарихында брын-соды болмаан. Кеес кіметі Фин соысынан кейін ана скери кштерді айта рып, жаа ару-жаратармен жабдытауа кірісе бастаан еді. Соыс арсаында КСРО-ны скер атарында 5,3 млн. адам болды. Батыс шекарада 2,7 млн. адам, 170 дивизия, 147 танк жне 1510 ша, 375 р трлі зебіректер болды. Осы кезде Кеес Армиясыны атарын тазарту мен репрессия ке етек алды. Кеес Армиясыны атарындаы 5 маршалды шеуі репрессияа шырап (М.Н.Тухачевский, В.К.Блюхер, А.И.Егоровтар), атылды. 1937-1938 жылдардаы репрессия барысында 40 мы скер басшылары ттындалды. 1941 жылы соыс басталарда скери жне саяси басшыларды 70-75%-ы жаадан келген, тжірибелері жо жас адамдар болды. Сйтіп, Германия скері басып кірен 22 маусым кні Баренц теізінен ара теізге дейінге аралыта орасан зор шайас басталды. Жау соысына бірінші болып шекарадаы 485 застава арсы трды. Бл застава Белоруссияны батысында орналасан болатын. Жау кштеріні басымдыына арамай, оларды бірде-біреуі бйрысыз з орындарын тастап кетпестен, соы арулары аланша шайасты. Оларды брі аза болды. Брест аласыны оранысы кеес жауынгерлері ерлігіні жарын мысалы болды. Жан-жатан тгел оршауда алан олар азы- тліксіз, сусыз бір ай неміс-фашист скерлеріні шабуылдарын тежеп трды. Олар: майор П.М.Гаврилов, капитан Зубачев, полк комиссары Е.М.Фомин, азастанды .Жматов пен Е.Фурсовтар еді. Кеес скерлері кескілескен табанды крес жргізе отырып, шегінуге мжбр болды. 22 маусым кні кндізгі саат 12-де елімізді барлы радиостанциялары Кеес кіметі атынан сйлеген В.М.Молотовты кеес халына ндеуін таратты. ндеуде фашистік Германияны тосыннан соыс ашанын, оны тпкі масаты кеес халын лдыа кндіру екенін айта келіп, «Бізді ісіміз адал, жау жеілуі керек, жеіс біздікі» деп аятады. Елді батыс блігінде соыс жадайы енгізілді. КСРО халы Комиссарлары Кеесі мен БКП(б) Орталы Комитеті 1941 жылы 29 маусымдаы млімдемесінде кеес халын елімізді рбір сйем жерін орап алуа, майдандаы скерлерге жан-жаты кмек йымдастыруа шаырып, елді бкіл мірін майдан мдделеріне баындыру керек екенін айтты. «Брі де майдан шін, брі де жеіс шін» деген ндеу бкіл кплтты кеес халыны жауынгерлік ранына айналды. Соысты алашы кндерінен бастап азастандытар барлы майданда шайасты. Олар Отан шін фашистерге арсы баытталан рыса аянбай кірісті. азастанда йымдастырылан кптеген скери блімдер майдана жіберілді. Даты Брест амалын ораушыларды атарында мыдаан азастандытар болды. Оларды арасында . Жматов, В. Фурсов, К. Трдиев, Ш. Шолтырев, К. Иманлов, Е. А. Качань т. б. жаумен жан аямай шайасып, ерлікті лгісін крсетті. 1941 жылы 24 маусымда 219 атыштар полкі Литваны Шяуляй аласында алаш рет рыса кірісті. азастандытар жау скерлерімен Перемышев, Мурманск, Одесса, Севостополь, Сталинград тбіндегі, Украина, Белоруссия жеріндегі жаниярлы арсылыына арамастан немістер соысты бастапы кезінде лкен басымдылыа ие болды. азастандытарды жауынгерлік даы, сіресе, Мскеу тбіндегі шайаста шыты. Республикада жасаталан 316-атыштар дивизиясына Мскеуге апаратын негізгі зекті жолды бірі - Волокаламск тас жолын орау тапсырылды. Мнда Бауыржан Момышлы басаран 1075 лан атыштар полкі жау шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. 28 танк жоюшылар («28 панфиловшы») тобы Дубосеково разъезінде жауды 18 танкісін жойып жіберді. Ротаны саяси жетекшісі В. Г. Клочков «Россия ке-байта, біра шегінерге жер жо, артымызда Москва» ранын ктерді. Оны бл сзі бкіл майдана тарады. Кейіннен «28 панфиловшы» ерлігі аыза айналды. Олар асы аны аланша шайасты. Брі дерлік аза тапты, біра жауды ткізбеді. Сондай-а Мчкеуді орау тарихына панфиловшылар дивизиясы блімдеріні саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. Габдуллин, автоматшылар Т. Тотаров, Р. Амангелдиев мгі шпес із алдырды. Соыс жылдарында Кеес Армиясыны атарына 1 млн. 200 мынан аса азастандытар шаырылды, 20-дан астам атыштар дивизиясы мен баса да скери блімдер рылды. Майдана 14,1 мы жк жне жеіл автомобильдері, 1,5 мы шынжыр табанды трактор, 110,4 мы жылы жіберілді. Соы деректер бойынша азастаннан майдана аттанан 1 млн. 200 мы жауынгерді 600 мыы соыстан айтып оралмады. Жалпы, брыны Кеес Одаыны 27 миллиона жуы адамын жалмаан анды ырында елімізден аттанан 500-ден астам жауынгер 1934 жылы бекітілген е жоары Кеес Одаыны Батыры атанан болатын, оны 100-ден астамы - азатар. Соыс аяталаннан кейінгі жылдары наты айтанда, 1946 жылы дайберген Сраанов, 1965 жылы генерал Сабыр Рахымов, ал 1990 жылы Бауыржан Момышлы алды. Екі мрте Кеес Одаыны Батыры атаын Талат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский, ал Шымкентте орналасан Чугуев скери авиация училищесі тлегі И.Н.Кожедуб ш мрте Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. Шыыстан шыан ос жлдыз пулеметші Мншк Мметова мен мерген лия Молдаловалар да осы жоары атаа лайыты деп танылды. Сонымен атар 142 азастанды Да орденіні толы иегері атанса, Кеес Одаыны орден, медальдарымен марапатталан азастандытар саны 100 мыа жуытайды. Бл соыса азастан Кеестер Одаыны бір блігі ретінде атысты. азастан соыс уаытында майдан ажетіне арай бейімделді. Кптеген скери дивизиялар мен бригадалар, артиллерия, миномет, авиация полктері жне дербес батальондар рылды. азастан жауынгерлері кеес-герман майданыны шешуші шайастарына атысты. Соысты алашы стінде шекара шебіндегі Брест оранысын ораушылар атарында мыдаан азастандытар болды. 1941 жылы ыркйекті аяында басталан Мскеу тбіндегі шайаста генерал И.Панфилов басаран 316-атыштар дивизиясы ерекше кзге тсті. Мнда Бауыржан Момышлы басаран 1073-гвардияшыл атыштар полкі жау шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Мскеуді орауда панфиловшылар дивизиясы блімдеріні саяси жетекшілері П.Вихров, М.абдуллин, автоматшылар Т.Тотаров, Р.Амангелдиев ерлік крсетті. азастанды скери рамаларды штен бірі 1941 жылы 9 ыркйектен бастап Ленинградты орауа атысты. азастан 1942 жылды жазында Сталинград шайасыны е жаын тылына айналып, соыс имылдарына Батыс азастандаы темір жол стансалары мен елді мекендер кеінен тартылды. Курск шайасында жне баса да майдандарда азастанды рамалар мен блімдер болды. Балты бойы республикаларын, Украина мен Белоруссияны, Шыыс Еуропаны азат етуге жне Берлин операциясын жзеге асыруа азастанды жауынгерлер де атысты. азастандытар партизан соысына да белсене атысты. Ленинград облысындаы шайастарда - 220, Смоленск жерінде - 270-тен астам, Украина мен Белоруссияда - 3000-дай азастанды ерлік крсетті. Бларды ішінде .айсенов, .Ахмедияров, Б.Жангелдин, .Шріпов, Н.Байсейітова мен Т.Жмабаева, Ж.Саин, .Омаров сияты азаты л-ыздары болды. Партизандар командирлері А.Егорова, Н.Зебницкийге жне Ф.Озмительге Кеес Одаыны Батыры атаы берілді. 300-дей азастанды Еуропадаы арсыласу озалысына атысты. Фашизмге арсы соыс жеіспен аяталаннан кейін азастанды жауынгерлер Квантунь армиясына арсы шайасты. лы Отан соысында КСРО 27 миллион адамынан айырылды. 600 000-а жуы азастанды майданда шейіт болды.

Елімізді скемен орасын-мырыш комбинаты, араанды кмір шахталары сияты соыса ажетті німдер шыаратын нерксіптеріні рылыстар шыл арада толыымен аяталды. Ал соыс жріп жатан жерлерден жне майдана жаын айматардан 220 зауыт пен фабриканы, ксіпорындары азастана кшіру жргізілді. Мселен, Мскеу аласы мен Мскеу облысынан Мскеу авиация жасау зауыты, Урюпинск ет-консерві зауыты, Дзержинский атындаы электротехника зауыты, Мскеу рентген зауыты, № 3 Александр радио зауыты, С. Орджоникидзе атындаы механика зауыты сынды 40-а жуы азастана келінді. Сонымен атар Украинадан да Харьков электротехника зауыты, Подольск механика зауыты, Запорожье ферроорытпа зауыты, Днепропетровск вагон жасау зауыты 70 нерксіп орны мен оан ажетті жабдытар жеткізілді.Бл ксіпорындарды барлыы да республиканы Алматы, араанды, Шымкент, Петропавл, Семей, Атбе, Орал алаларында орналастырылды. рине, азастана келінген ксіпорындар те иын жадайда жмыс істегендігі, ажетті мамандарды тапшылыы боландыы аны. Сондытанда азастана майдан ірінен кптеген мамандар да кшірілді. Мселен, тек ана Донбасстан 3200-ге жуы шахтер, 2000-дай рылысшы келді. Майдан ірлерінен келген инженер- техниктерді де саны 700-ге жуытады. Осылайша, азастан КСРО-ны негізгі скери-нерксіп базасына айналды.Оан мына деректерді зі наты длел болады. Атап айтанда, 1942 жылы Одата ндірілген орасынны 85 пайызын, кмірді 18 пайызын, молибденні 60 пайызын, октанды мнайды 1 млн. тоннаа жуыын азастан берді. Соыс кезіндегі он оты тоызы азастанда ндірілген орасыннан йылды. Елімізде соыс жылдарында 19 жаа шахта, жылды уаты алты миллион тонналы ш кмір разрезі салынып, пайдалануа берілді. лкеде кмір ндіру 1940 жылы 6,6 млн. тоннадан 1944 жылы 11,2 млн. тоннаа жетті. Жалпы, соыс жылдарында 460 зауыт, фабрика, шахта салынды. Петровский машина жасау зауытыны екінші кезеі, Атырау теіз порты мен мнай деу зауыты, Текелі орасын-мырыш комбинатыны алашы кезеі, Белоусов байыту фабрикасы. Амола ауыл шаруашылыы машинасы зауыты, Алматы вагон жасау зауыты, Атырау мнай деу зауыты іске осылды. ару-жара, клік, киім-кешек, азы-тлікті майдана жылдам жеткізу масатында ыса мерзімде андыааш-Орск, Жамбыл- Шолатау, Талдыкоран-Текелі темір жол желілері тартылды. Соны нтижесінде шикізат кздері нерксіп ошатарымен жаласты. азастанны ораныс абілеті армияны киім-кешек, азы-тлікпен жабдытаумен де аныталды. Соыс мтаждытарын анааттандыруа жеіл жне тама нерксібіні ндіріс орындары да бейімделді. Жеіл нерксіпте тігін, тоыма, тері, ая киім салалары жылдам дамыды. 1941 жылы Алматыда тігін-тоыма жне тері-былары фабрикалары, майдан шін жмыс істей бастаан фурнитура зауыты іске осылды. 1943 жылды басында республиканы жеіл нерксібі нім ндіру клемі жаынан брыны КСРО-да Ресейден кейінгі екінші орына шыты. 1945 жылы 1940 жылмен салыстыранда шлы бйымдарын ндіру - 11,3 есе, мата-мата - 7,4 есе, тоыма бйымдары - 4 есе, жн мата - 2 есе, былары ая киім ндіру 1,3 есе сті. Соыс жылдары 500-дей дивизия солдаттары жазы киім-кешекпен, 70 дивизия - шинельмен, 67 дивизия - ысы ая киіммен, 59 дивизия - жылы киіммен, 25 дивизия - шола тонмен амтамасыз етілді. Соыс кезіндегі дивизиялардаы скер саны 10000 адама жеткенін ескерсек, тауарларды келтірілген тізімі бойынша андай млшерде нім дайындаланын есептеу иын емес. Толытай аланда, республика нерксібі ндірісі соыс жылдары 37 пайыза сті. Бл нтижелерге лкен ажырлы ебекті арасында ол жеткізілді. Республика индустриясыны одан ары дамуы, оны жаа салаларыны, сіресе жетекші салаларыны пайда болуы азастанды майданны уатты арсеналына, маызды экономикалы аудандарды біріне айналдырды. 1986 жыла дейін, яни соыс кезі мен одан кейінгі уаытты оса аланда 1792 адам Социалистік Ебек Ері атаын алан. Соыстан кейінгі онжылдыта жары крген зерттеулерден бішев, О. Малыбаев, А. Нсіпбековті ебектерін атап ту ажет. Бл ебектерде лы Отан соысы кезіндегі елді дамуы, азастандытарды майдан мен тылдаы жеіске осан лестеріне лайыты баа беріліп, «азастан – майдан арсеналы» деген орытынды жасалды.

73. Соыс жылдарындаы азастан мдениеті мен ылымы. Совет Одаы лы Жеісін шабыттана жырлаан, XX асырды Гомері атанан Жамбыл бастаан дебиет пен онер айраткерлеріні ебектері де - з аддына бір тебе. Осы кезде лы жазушы Мхтар уезов "Абай" эпопеясыны 1-кітабын жазып, аты елге жайылды. С.Манов, .Мсірепов, .Мстафин, Б.Блышев, Ж.Саин, П.Кузнецов сияты жазушылар, Шашубай, Нрпейіс, Кенен сынды аындар халытар достыыны жыршысы бодды. Республикамыза уаытша келген 90 жазушы (Алексей Толстой, С.Михалков, С.Сергеев-Ценский, Ф.Панферов, О.Форш, К.Паустовский, С.Маршак, М.Зощенко таы басалар), "Мосфильм" мен "Ленфильм", 23 театр мен музыкалы коллективтер жеіс шін ебек етіл ана оймай, азаты лтты нерін жаа жанрлармен, ксіби шеберлікпен байытып, жан-жаты дамуына септігін тигізді.аза совет поэзиясыны алыбы Жамбыдцы "Ленинградты рендерім" деп аталатын мгі шпес патриотты шыармасын бкіл еліміз толана оыды. М.уезов, С.Манов, .Мсірепов, .Аманжолов, Б.Блышев, Т.Жароковты, азастанны баса да жазушылары мен аындары-ны соыс кзіндегі жазан шыармалырыны жігерлендірушілік мні болды.аза артистері майданны алы шебінде 2 мыа жуы концерт берді. дебиет пен нерді, ылымды дамытуда азак мдениет айраткерлерімен досты атынас жасаан орыс ылымы мен мдениетіні крнекті кілдері А.К.Толстой, СЯ.Маршак, КГ.Паустовский, Ф.И.Панферов, С.Н.Сергеев-Ценский, И.П.Бородин, Л.С. Берг, В.И.Вернадский, Н.Ф.Гамалея, Н.Д.Зелинский, Л.И.Мандельштам, Ю.А.Завадский, С.М.Эйзенштейн, Н.Д.Мордвин, В.П.Марецкая, Н.К.Чер-касов, С.С.Прокофьев, С.С.Туликовты жне басаларды лкен ыпалы болды.Соыс жылдары азастана туысан республикалардан 13 ыльши мекеме, 19 театр, 30-астам жоары оу орны кшіп кедці. Аса иын жадайлара арамастан 1941 жылы Алматыда шет тілдері институты, 1943 жылы Шымкент крылыс материаддары технологаялы институты, 1944 жылы Алматы ыздар педагогикалы институты, азак физкультура институты ашыдды. Интеллигенция Отана шексіз берілтендікті негесін крсетті. алымдар азастанны байлытарын майдан ажеті-ежаратты, жаа ару-жара трлерін ойлап шыарды, ндіріске жаа технологиялы процестерді енгізді, жаралы жауынгерлерді басым кпшілігін тез арада сауытырып атара осты. 23 типті авиация, моторлы, тедесі жо Т-34 танкісі, ататы "Катюшасы", жаа артиллериялы ару-жаратар, автоматты атыс ару трлері т.б. совет алымдарыны сол кезедегі жеіске осан оматы лесі еді. Идеология майданыны жауынгерлері Отанды орау туралы, халыты жеіске деген сенімін ныайтты, барлы кш-жігерін майдана кмек беруге жмьщырылды, тыл мен майданны біршгін арпырды, тылда да, мацанда да, партизан лкелерінде хеісті шындады. Орталы радио тулігіне 18 саат хабар дургізді. КСРО халытарыны 70 тіліде, 28 шетел тілдерінде срапыл соысты барысы туралы аиатты хабарлады.

74. Тарих ылымындаы лы Отан Соысыны даулы мселелері

Осыан орай айта кетер кінішті жайт, кейбір тарихшылар екінші дниежзілік соыс таырыбымен арнайы жне тере айналыспаандытан, кейбір сенім тудырмайтын деби шыармалара сйеніп ана, лы Отан соысыны сипаты мен масаты жнінде алып-ашпа пікірлер айтып жр. Маала клемі ммкіндік бермегендіктен, тек лы Отан соысыны кері пікір тудыратын бір-екі мселесіне ана тоталайы. Осыан байланысты біз Астанадаы Мемлекет тарихы институты даярлап, «нер» баспасында 2010 ж. шыарылан (640 б.) «аза жауынгері лы Отан соысы майданында» деген «тарихи-жатты зерттеуді» 13 беттік алы сзіндегі кейбір пікірлерді сын ктермейтіні, йткені длелсіз екені туралы з станымдарымызды айтпашымыз. Алы сзінде профессор Б.. Аяан “зіні ойынша”(осы «зерттеуді» редакторы да, алы сз авторы да, растырушыларыны бірі де, яни, орыс маалы бойынша: «и кузнец, и жнец, и на дуде игрец» – азаша: «ста да зі, орашы да зі, сырнайшы да зі» рольдерін біра атарыпты): «Біз жргізген зерттеулер Кеестік кезені идеологемасымен айшы келетін орытындылар жасауа ммкіндік берді», – [8] деп, зі ашан ылыми «жаалытарын» тізбектепті. Біра лгі бас авторымыз андай «соы документалды деректерді» тапанын, андай «жаалытар ашан» «зерттеулер» жргізгенін атын атап, тсін тстеп крсетпейді. Есесіне рметті профессор, е алдымен, «екі жа та, яни Германия да, Кеес Одаы да соыса белсенді даярланан. Сталин жне оны жатастары экономиканы милитаризациялауды кшейту арылы Гитлерді алдап сопашы болды. Алайда Гитлер большевиктер ксемдеріні алдын ораытып кетті», – деп бастап, тарихи шындыты брмалайды. Осы ретте айта кетер гп-бл пікір Б. Аяандікі емес, ол Кеес Одаы келмеске кеткеннен кейін жарыа шыан сан алуан Ресей авторларыны зертеулерінде немі айтылып жр. Б. Аяанны аталмыш «зерттеуді» алы сзінде ашан баса да «жаалытары» жнінде де айтпаса болмайды. Екіншіден, Молотов-Риббентроп пактісі Кеес Одаы шін зиян болды, шіншіден, соыс басталаннан кейін бірнеше кн И.В. Сталин Кремльден крінбеді, – деп, тртіншіден, У. Черчилльді бл соыстаы рлі сіресе те жоары болды-мыс жне т.б. «жаалытар» ашады [9]. Бл жерде «жаалы» пен «ойынша» деген сздерді тырнашаа алып отыран себебіміз, адірменді профессор аталмыш пікірлерді брін Ресей алымдарыны ебектерінен алып отыр (мааланы клемі мен атарар жгі ктермейтіндіктен, бл этикалы мселені егжей-тегжейіне тоталып жатпады). Сол профессор Б.. Аяанны Кеес Одаына таан «айыптарын» осыдан 38 жыл брын Н.М. Некрич деген «1941. 22 июня», М., 1965, деген кітабында (176 бет) жазып, біраз шу шыарып, кейіннен 1976 ж. Израиль визасымен Лондона, АШ-а кетіп тынан-ды.

75. М.Шоай жне Тркістан легионы. Тркістан лтты бірлігі йымыны негізі Тркияда аланып, жмысы 1924 жылдан Парижде жрді. Оны азамат соысынан жеіліс тапан орталы Азия елдерінен ашып келген лтшыл, трікшіл саяси эмигранттар рды. Тркістан лтты комитетіні масаты Орталы Азияда Кеес билігін лату болатын. Комитетті кейіннен М.Шоай басарды. 1930 жылдары комитет жмысы біршама тоырауа шыраса да, М.Шоай «Жас Тркістан» газетін шыарып отыруа аржы тауып отырды. Екінші дние жзілік соыс басталысымен Тркістан лтты комитетіні аморшысы пайда болды. Ол фашистік Германия болатын. Ттына тскендерден Тркістан Легионын руа кіріседі. Оан басшылы жасауа Мстафа Шоайды лайыты деп тауып, оны 1941 жылды жазында Парижден Берлинге шаыртады жне з масаттарына пайдаланысы келді. М.Шоайдан кейін легионды збек лтыны кілі Ули Каюмов басарды. Оны орынбасары болып Баймырза Хайтлы сайланды. Ал Стамбулдаы саяси эмигрант башрт Заки Валиди зін Тркістан легионыны басшысымын деп санады. Ол У.Каюмовты Германиядаы мені кілім деп есептеді. Ал У.Каюмов Заки Валидиді бл талабын орындай алмады.Легионды жасатау жмысы 1941 жылды тамыз айынан басталып, 1942 жылды соына арай аяталды. Легион рамын негізінен Орталы Азия халытары рады. Тркістан легионы фашистерді арнайы ызметіні ата баылауында болды. Сонымен атар, КСРО ны НКВД сыны назарына іліккен болатын. Белгілі тарихшы Кшім Есмаамбетов «Егемен азастан» газетінде жариялаан «Соыс ттындары» атты зерттеу мааласында мынадай деректерді келтіреді: «Тркістан Легионын басаран Баймырза Хайт зіні «Тркістан ХХ асырда» деген ебегінде: Германия жаында 181.402 тркістанды соысты» десе, неміс тарихшысы Иоахим Гофман «Шыыс легиондары» атты кітабында «неміс формасын киген кеес тріктеріні саны 250 мыдай болды деп жазады». Ал азатарды легиондаы саныны анша боландыы аныталмаан. 1942 жылды жазынан бастап Тркістан легионы зіні басты рекетіне кшті. Азиат нсіліндегі соыс ттындарын легиона арбау жне дайын-даумен айналысатын бірнеше арнайы лагерлер жмыс істеді. Соларды бірі, Варшава аласыны тбінде орналасан «Легиново» лагері мен Бреславл аласы маындаы «СС-20 жазы лагері» болатын. Лагерлерде барлау-диверциялы мектептер жмыс істеді. Кеес-герман майданына трт зондеркоманда аттандырылды. Олар ттындарды тергеу, арбау жне лагерге аттандырумен айналысты. Сонымен атар, команда агенттері Орталы Азияа да жіберілді. Олар ел арасында тышылы, антикеестік арандату, бандиттік-блікшілікпен айналысты. Біра жергілікті халыты ыраы кмек крсетуі арасында олар аныталып, арнайы ызмет, милициялар тарапынан кзі жойылып отырды.Польшадан Тркістан легионыны алты ротадан тратын бірінші батальоны 1942 жылы жазда Сум облысына партизандармен соысу шін аттандырылды. Батальонны кз айларында Калма жері арылы ырыма туге олдары жетті. 1943 жылы ыркйекте 130 адамнан тратын екі рота Макеевка аласында ызыл Армия атарына з еріктерімен тіп кетті. Олар сол мезетте а гитлершілдермен шайаса жіберілді.1942 жылды шілдесінде Ули Каюмов 300 ттынды тадап алып, олардан легионны жетінші батальонын жасатады. Польшада дайындытан ткен со желтосан айыны соында кеес-герман майданына жіберілді. Батальон 1943 жылы 27-атарда Касторное ауданында шайаса тсіп, жеіліс табады. Тірі алан 46 жауынгері ттына тседі.Тркістан Легионыны фашистік Германияа барынша адал мшелері Дрездендегі тышылы жоары мектебінде тлім алды. Оларды СС гауптштурманфюрері доктор Ольцша басарды. Дегенмен, 1943 жылы неміс скери барлау ісіні басшылыы Тркістан легионына сенімін жоалта бастады. Легионды кеес-герман соысына жіберуін тотатып, баса масаттара олдануды шешеді. Олар Каспий маына, Тркменстана диверциялы жмыстар шін жіберілді.Соыс аяталан со Тркістан легионыны жауынгерлері аылшын жне американдытара з еркімен беріле бастайды, біра оларды одатастар КСРО ны скери кімшілігіне айтарады. Аман аландары Тркияа ашты. Кейіннен оларды кейбіреулері «Азатты Радиода» жмыс істеп, антикеестік гіт-насихат жргізді.КСРО-а айтарылан легионшыларды ішінде Хамза Абдуллин, Мулікеш айбалдин, Хкім Тыныбеков секілді аын-жазушылар болды. «Тркістан легионында» рамында боланы шін олара кеестік билік аяушылы танытпады.М.Шоай Дебиса лагеріне барып ттындармен сйлескенде ондаы 40 мы тркістандытарды ауру мен аштытан шамамен 25 мыдайы ана аландыын анытайды. М.Шоай 1941 жылы 27- желтосанда Берлиндегі Виктория ауруханасында жмба жадайда кз жмады.