Таырып. лтты экономика жйе ретінде.
Дріс масаты: лтты экономика жйесіне тсінік беру. лтты есепшот жйесін тсіндіру
Жоспар:
1. оамды ндірісті нтижелері, оларды жиынты лтты нім (Ж) арылы лшеп крсету.
2. Жалпы ішкі нім жне зара байланысан крсеткшіткер жйесі.
Негізгі сздер: Ж, дефлятор, Т, ЖІ, Т, ЖТ, осымша н дісі
Иллюстрациялы материал: кесте, слаид
1. оамды ндірісті нтижелері, оларды жиынты лтты нім (Ж) арылы лшеп крсету.
оамды ндіріс нтижесіні жалпылама крсеткішіне жиынты (жалпы) оамды німді жатызамыз, себебі ол коамды ндірістін бір жылда рылан материалды игілігіні (ндіріс рал-жабдыы мен ттыну заттары) жиынтыын бейнелейді. Жиынты оамды нім (Ж) екі трде ндіріледі: натуралды-заттай жне ндылы.
Ж натуралды-заттай трінде ндіріс рал-жабдытары мен ттыну заттарынан трады. Осы трыдан барлы оамды ндіріс екіге блшектенеді: ндіріс рал-жабдытар ндірісі (І-ші блімше) жне ттыну заттары ндірісі (ІІ-ші блімше).
2. Жалпы ішкі нім жне зара байланысан крсеткшіткер жйесі
лтты ндіріс клемін лшеу шін жалпы ішкі нім крсеткіші олданылады. Ол барлы жылды нім ныны сомасын райды, сондай-а азастандаы шет ел жне зіні ндіріс фактоларын олдану арылы ралады. Оны жалпы лтты нім (Ж) ажырата білген жн. Жалпы лтты нім (Ж) жалпы ішкі німнен (ЖІ) осы елдегі олданылан ресурстар табысы сомасыны шет елдегісінен (пайыз, дивиденд, жалаы жне т.б.) арты болады.
Ж-ні кмегімен елімізді экономикалы даму дегейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруа ммкіндік туды.
Жалпы лтты німні (Ж) жиынты оамды німнен (Ж) айырмашылыы сол, ол ебек заты мен жартылай фабрикаттар ныны айталанан есеп-шотын ендірмейді. айталанан есеп-шотты енбеуін осарланан н крсеткіші амтамасыз етеді. Ол дегеніміз ксіпорынны жалпы табысы жне оны шикізат пен материала кеткен шыындары арасындаы айырмасын крсетеді.
Кесте 1 - ндіріс процесіні бес сатылы жадайындаы осарланан нны жне сырт киімді ткеруді есептеуді-мысалы (долл)
| Экономикалы процесті стадиясы | Ара уаытты баа немесе тпкі нім баасы | осарланан н | |
| есептеу | сомасы | ||
| 1.ой шаруашылыы фермасы | Арауаытты нім -60 | 60-0 | |
| 2.Жнді алашы деу фабрикасы | Арауаытты нім –100 | 100-60 | |
| 3.Тігін фабрикасы | Арауаытты нім -125 | 125-100 | |
| Сырт киімні ктерме саудасы | Арауаытты нім -175 | 175-125 | |
| 5.Сырт киім блшек саудасы | Арауаытты нім -250 | 250-175 | |
| Жалпы н (сатылан сомасы)-710 | Барлыы : 205 |
Кестеде байаландай, барлы арауаытты німмен тпкі нім ны 710 долл. раса, айталаман есеп-шот - 460 долл., ал осарланан н – 250 долл.
Халыаралы статистикада Ж-ді лшеуді негізінен екі тсілі олданылады:
1. шыын немесе ндіріс бойынша;
2. табыс немесе тсім бойынша.
Екі тсілде бірдей болып бааланады. Есеп - шотты длдігіне арай соысын ерекшелеуге болады.
Ж шыындар бойынша осы жылы тауар мен ызмет крсетуді сатып алу шыындары клемі ретілде анытайды. Ж шыындар бойынша мынаан те:
GNP = C + I + Y + X
мндаы GNP – жалпы лтты табыс, С — ттыну шыындары, G — тауар мен ызмет крсетуді мемлекетгік сатыл алуы, I - жатпы инвестициялар, X - тауар мен шзмет керсетуді таза экспорттау.
Ж табыстар бойынша осы жылы ндірілген тауардын ашалай табысы жне ызмет крсетуді сыну ретінде аныталады. Ж табыстар бойынша мынаан те:
Y = W + R + I + P
мндаы — жалпы лтты нім, W — жалдамалы жмысшыны жалаасы, Р - фирма мен корпорацияны пайдасы, R — ренталы тлемдер, I - арыз капиталына пайыз (%).
Ж-ді номиналды жне наты деп айырады. Номиналды Ж фактілік немесе аымдаы баамен лшенеді, ал реалды Ж крсеткіші инфляция немесе дефляцияны (номиналды Ж инфляция серінен тазарады, яни баа индексін олдану ажет) есептеумен аныталады.
Наты Ж = номиналды Ж / баа индексі
Номиналды Ж = ната Ж х Ж дефляторы.
Ж дефляторы = номиналды Ж/наты Ж
Ж-м дефляторыны кмегімен ндірісті наты клемі баа динамикасында инфляциялы немесе дефляторлы іс-рекет тенденциясы элеминацияланады.
Тауар мен ызмет крсетуге орташа баа пайызыны згеруін — баа индексі дейміз. Индексті белгілеуді бастаан жылды базистік жылды дейміз. Базистік жылда рбір бааа индекс белгіленеді. р трлі тауарды баа индекстері жинаталып тауар санынына блінеді. Базистік жылды баа индексі ыли да 100 те болады.
ЖІ аымдаы рынокты баалармен есептеледі, бл оны номиналды маызын сипаттайды. Бл крсеткішті наты млшерін анытау шін бааны инфляция ыпалынан арылтып, таразылау керек, яни ттыну бааларыны индексін олдану ажет, сйтіп ЖІ наты нын білуге болады. Ттыну бааларыны индексі аымды ттыну крзекесіні ныны базалы жылдаы осы крзекені нына атынасы арылы аныталады.
Номиналды ЖІ-ні наты ЖІ-ге атынасы бааны ктерілу есебін ЖІ-ні суін крсетеді жне оны ЖІ дефляторы деп атайды. ЖІ клемін лшеуде батысты экономистер мен статистика оамды ндірісті лаймалы концепциясына сйенеді. ЖІ материалды ндірісте ндірілетін игіліктер мен ызметті ана емес, сонымен атар материалды емес ызмет трлерін де, яни ылым, денсаулы сатау, білім беру т. б. амтиды