Таырып. Мемлекеттік реттеу: пайда болуы, масаты, ралдары.
Дріс масаты: Экономиканы мемлекеттік реттеу дістеріне тсінік беру. Мемлекетті монетаристік жне фискалды саясатын тсіндіру.
Жоспар:
1. Экономиканы мемлекеттік реттеуді объективті ажеттілігі мен оны мні.
2. Аша-несие жйесі.
3. Мемлекетті аржы жйесі жне азына саясаты.
Негізгі сздер:болжау, жоспарлау, монетаристік саясат, фискальды саясат, кімшілік-экономикалы реттеу, ыты реттеу
Иллюстрациялы материал: электронды оулы, интернет материалдары, кесте, слаид
1. Экономиканы мемлекеттік реттеуді объективті ажеттілігі мен оны мні.
Тиімді экономиканы шведтік моделін жасаушы жне крнекті маман Класс Эклунд «таза кйінде млдем реттелмейтін нары ешбір елде жо жне натылы айтанда, ешашан болан емес» - деп жжырым жасай келіп, жымды шаруашылытарды сырты-ішкі серлерін ескеру жне табыстарды ділетті болуді амтамасыз ету масатындаы мемлекеттік реттеу ажеттілігін кпшілік танып-білгендігін атап крсетті.
Мемлекеттік реттеуді объективті ажеттлігін анытайтын факторларды мнісін арастыруда е алдымен «таза оамды тауарлар», яни нарыты атынастар механизмдеріні серін абылдамайтын тауарлар жнінде болма. Экономиканы мемлекеттік реттеу – мемлекетті ел экономикасына атысу формаларын леуметтік-экономикалы процестерге сер етуші дістер мен тсілдерді арастырады, сйтіп тиімді рынокты атынастар алыптастыруды амтамасыз етеді. Мемлекеттік реттеуді масаты – азіргі заманы рынокты алыптастыру, яни р-трлі тауарлара сранысты анааттандыру, ызмет крсету дегейін арттыру, дефицитті жою болып табылады.
Рынок шін кімшіл-міршіл жйені ажеті жо, оан ерекше инфрарылым ажет. Ал мемлекеттік реттеу – осы инфрарылымды жасап, оны тиімді іс-рекет етуіне ол жеткізуі ажет, яни мемлекеттік реттеу рынокты экономиканы кемшіліктеріні орнын толтыруы ажет.
Мемлекетті экономикаа тікелей сер етуіне мыналар сер етеді:
- индикативті жоспарлар арылы ел экономикасы дамуыны стратегиялы масаттарын анытау;
- белгілі бір тауарды жеткізу шін мемлекеттік тапсырыстар мен келісім-шарттар;
- бадарламалар, тапсырыстар жне шарттарды мемлекеттік олдау;
- технология мен німні сапасына нормативтік талаптар ою;
- белгілі бір тауарлара ыты жне кімшілік шектеулер ою;
- тауарларды экспорты мен импортын лицензиялау.
Мемлекеттік реттеуді жанама сер ету дістері:
- салы салу жне салы дегейі, жеілдіктер жйесі;
- бааны реттеу жне оны дегейімен араатынасын анытау;
- ресурстар шін тлемдер, кредиттеге, пайызды ставкаа жеілдіктер беру;
- экспорт жне импортты кедендік реттеу;
- валюта курстары, оларды айырбастау шарттарын реттеу.
Кптеген экономистер салыты реформаны тиімді деп санайды, сонымен бірге ата реттеушіліктерді босасуы экономикаа тиімдірек жмыс істеуіне ммкіндік береді. Біра мндай проблемаларды кпшілігі Паретто бойынша жасы болып табылмайды. Жегендер немесе табысы жоарлаандар саны кп болса, салыты згерістерден кейін зардап шегетіндер табылады. Осы факт реформаны иындатады. Ерекше мдделі топтар сол салыты режимді орнату шін кптеген уаыт пен ашаларын жмсайды.
Барлы елдерде жргізіліп отыран саясат елді экономикасын дамытуа баытталуы тиіс, яни ол халыты л-ауатын жоарлатып, экономикалы тратылыа негізделуі тиіс. Сол себепті мемлекет ртрлі экономикалы саясат жргізеді, олар:
1. аржы – несие саясаты
2. фискальді саясат
3. ебек аы жне тариф саясаты
4. мемлекеттік инвестиция саясаты
5. леуметтік саясат т.б.
Меншік атнастарына байланысты: адамны оамдаы алатын орыны, оамды німдегі адамны лесі, оамды мірдегі адамны ролі жне таы баса аныталады. «Ешкімдікі емес» оамды меншік белсенді шаруашылы ызметін ынталандырмайды. Жеке меншік керісінше жеке мдделер трысынан анарым нтижелі ебекке жетелейді. Біра мнда байлы пен кедейлік жіктеліп, леуметтік шиеленіс пайда болады.
олайлы леуметтік ортаны алыптастыру шін мемлекет игіліктерді бір блігін жалпыа орта игіліктер ретінде алыптастыруы ажет. Мысалы, табии байлытар, орман, парктер т.б.
Мемлекет – оамды масатты амтамасыз ету шін шаруашылы тлалары мен рынокты баылауды амтамасыз ету шін зады жне саяси билікті іске асыратын кімет мекемелерінен трады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу – рынокты экономиканы кемшіліктеріні орнын толтыру, басару органдарыны оамды тиімді нтижеге жетуі шін жалпы ндірістік процеске сер етуі болып табылады. Басты масаты – азіргі заманы рынокты лыптастыру яни ртрлі тауарлара сранысты анааттандыру, ызмет крсету дегейін арттыру, тапшылыты жою болып табылады. Ол оам дамуыны объективті задарына сйенеді. Экономикалы ретеуді мазмнына «белсенді леуметтік саясат» жргізу (кедейшілікке арсы) кіреді.
Мемлекетті экономикаа араласу сфералары:
- бсекелестікті олдау;
- жалпы экономикалы тратылыты амтамасыз ету.
Яни, рынокта табыс бойынша бліну т.б. салдарынан халы шаруашылыында ішкі тратылы бзылады. Салалы диспропорция пайда болады. Сондытан мемлекет за мерзімді, орта жне ыса мерзімді ауытулара араласады.
- леуметтік амсыздандыру жне тепе-тедік. Жаа оамда жалдамалы жмысшылар, зейнеткерлер, балалар мен жастарды рау ажеттілігі туады. Рынокты экономикада олар ешнрсе ндірмейді жне ештее сына алмайды. Яни табыссыз, сондытан мемлекет олара кмектер крсетеуі ажет.
- микродегейдегі тапшылытарды жою. Мысалы, фирмаларды банкроттыын болдырмау, салыты кмектер беру т.б.
-Мемлекетті масаты: -экономикалы су;
- толы жымбастылыпен амтамасыз ету;
- бааларды тратылыы;
-сырты жне ішкі экономикалы тратылы.
2. Аша-несие жйесі.
Аша-несие саясаты е алдымен экономикалы лдырауды, жмыссызды пен инфляцияны болдырмауа баытталан. Мемлекет бл жерде келесі крсеткіштерге сер етеді: аша массасы (аша сынысы), жиынты шыындар, есеп млшерлемесі (ставка рефинансирования).
Несие-аша саясатыны масаттары:
1. ндіріс клемін лайту.
2. жмыспен толы амтылу
3. инфляцияны тмендету.
Несие-аша саясатыны ралдары:
1. ашы рыноктаы операциялары
2. Мндетті резевтер нормасын згерту
3. есептік млшерлемені згеруі.
Несие (кредит) сзбе-сз аудармада сенім деген тсінік береді. Бны белгілі бір капиталды баса бір ксіпорындаы соларды айналымы деп жне сол ксіпорынмен келісім деп тсінуге болады. Несиелік келісім — бл тлемі мезгілінен кешіктірілген сатып алу-сату болып табылады.
Несие туралы оны мнін ашып крсету шін мынадай жайт-тарды айту керек: несие дегеніміз арыз орыны болмысыны (озалысыны) формасы, арыз орына меншікті жзеге асы-рылуыны ерекше формасы.
арыз орын орталытанан аша орыны блшегі деуге болады жне ол кейбір жадайда аша ретінде есептелмек, солай болып елестейді. Одан тере талдау орды крделі айшылыы мол екі процестермен байланысты атынас екенін айындатады: айтарылып берілетін уаытша олданылатын аша ралдарыны алыптасуы жне оларды пайдалануымен байланысты атынастар екенін аартады. Бл — айшылыта болатын бірлік жне тек арыз орыны айшылытарынан несие пайда болады.
Абстракцияны бдан жоары сатысында несие несиелік аты-настара айналады. Осы атынастар арыз орыны озалысы туралы кредитор мен кредит алушылар арасында пайда болып алыптасады. Бл атынастар, айталы венчур капиталына дем беріп, дамуа импульс бере алады немесе олар экономика дамуы-ны кедергісіне айналуы ммкін.
Микро- жне макроэкономикалы тепе-тедікті орнатуда несие маызды ызметтер атарады. Несиені кмегімен р трлі салалар жне ксіпорындар арасывда капиталды айта болінуі жріп отыра-ды. Несие беруді негізгі принциптері — белгілі мерзімге берілуі жне оньщ айтарылуы — несиені нары механизміні тртіп сатаушы тиімді ралы болып ызмет атаруына жол ашады.
Несие зіні озалысын р трлі формада жргізеді. Несиені классикалы формаларына коммерциялы жне банктік несие жатады.
Коммерциялы несие толем мерзімі кешіктірілген тауарды сатылуында олданылады. Оны объектісі — тауарлы формадаы ралдар. Масаты - тауарлар мен ызметтерді туін тездету. Коммерциялы несие формасында жасалатын келісім жатыны ызметін вексель атарады.
Вексель — нды ааздарды бір трі. Ол белгілі уаыт мерзімі ткеннен кейін, сонда корсетілген соманы тленуін талап етуге ы береді. Вексельді жабайы жне аударма трі болады. Жабайы вексель — осыны берген адамны белгілі соманы вексельді стаушыа корсетілген мерзімде тлеймін деген міндеттемесі.
Аударма вексель, немесе тратта,вексельді стаушыны (трас-сантты) тлеушіге (трассата) озіне толем жасау міндеттемесін алан, немесе, вексель бойынша тлем жасау кепілдігін зіне алан шінші жаа — акцептанта, вексельде крсетілген аша сомасын тле деген жазбаша бйрыы.
Банк несиесін ксіпкерлерге жоне баса арыз алушылара ашалай арыз формасында банктер береді. Кредитор ызметін банк атарады.
Банк несиесі бір жылды мерзімге дейін берілетін ыска мерзімдік жне одан за мерзімге берілетін за мерзімдік болып блінеді.
Мемлекеттік несие — бнда арыз алушы мемлекет, ал кре-дитор кбінесе халы болады. Осы несие мемлекетгік арыз (заем), масатты процентсіз арыздар, азыналы міндеттемелер трін алады.
Нарыты алыптасу кезеінде, трмыстык жадайлар шін берілетін ттынушылы несие жне мемлекеттер арасындаы бай-ланыстара ызмет ететін халыаралы несие дами бастайды.
Несие атынастарыны еркениетті елдерде ке олданылатын жаа формалары дамып отыр: лизинг-несие, факторинг, фарфей-тинг жне т.б.
Лизинг — несиені ашалай емес формасы. Бнда машиналар, жабдытар жне баса материалды ралдар жала беріледі, ал кейін осыларды ны бірте-бірте тленіп боланнан со, олар жала алушыларды меншігіне айналады. Лизингті олданылуы меншік ызметтеріні блінуіне негізделеді. Млікке меншік ы жала берушіде алады, ал жала алушы осы млікті нын толы телгенше оны пайдаланады.
Лизшгтік келісімдер 1 жылдан 10-15 жыла дейін жасалады. детте, компаниялар техниканы здері емес, лизингтік фирмалар арылы береді. Лизингтік компаниялар ызметін р трлі йымдар аткдрады — башсгер жоне оларды болімшелері, немесе, нерксіптік корпорацияларды филиаддары мен еншілес компаниялары. аза-станны нарыты механизмінде несиені осы формасыны дамуы ойдаыдай болып отыран жок. Кбінесе жабдытарды ыса мерзімді бір жыла дейінгі (рентинг) прокаты (жала берілуі) олданылып отыр.
Коммерциялы банктер несиені факторинг деген формасьш пай-далана бастады. Факторинг — бтенні арызын сатып алу (сату), немесе, сенімхат арьшы коммерциялы операциялар жргізу. Банк немесе баса комиссионер ксіпорныны, ассоциацияны жне т.б. «дебиторлык, есепшотын» колма-ол ашаа сатып алады, бдан со, ассоциацияны сатан тауарын немесе крсеткен ызметін накды сатып алушыдан арызды ндіріп алады.
Фарфейтинг — арызды банкке сатумен байланысты за мерзімді факторинг, арызды ндіріп алу мерзімі 1-5 жылдан кейін келеді.
Несиелік механизмнін алыптасуыны бастапы кезеі тура-лы мселе несиені теориясы мен практикасыны дамуында басты рл атарады. Несиелік механизмді несиелік атынастарды йым-дастыруды формасы деп жне пайдалану тсілі деп арастыран жн. Несиелік механизм — арыз орына меншікті жзеге асыру-ды экономикалы механизмі болып табылады. Несиелік аты-настар несие саясатыны негізін райды.
тпелі экономиканы несие механизмі дамыан нарыты несиелік атынастара парапар келмейді. Бгін нарыты аты-настара баытталан, біра кімшілдік басаруды элементтерінен толы тылмаан несиелік механизмні тек тпелі нысандары женінде гіме руа болады.
3. Мемлекетті аржы жйесі жне азына саясаты.
аржы дегеніміз – оамны ашалай аржы орларын ру мен пайдалану жніндегі экономикалы атынастар жиынтыы.
аржы жйесі мемлекетті кптеген аржыландыру институттарын амтиды. Олар р трлі баыттаы несие институттарымен тыыз байланыс негізінде рекет жасайды.
аржы механизмі арылы мемлекет зіні саяси, экономика-лы жне леуметтік сфералардаы кптеген ызметтерін атаруа ажет ашалай каражаттар орын жасап олданады.
аржы жйесіні крсеткіштері жалпы лтты экономикадаы жадайды сенімді индикаторы болып табылады. Осында шаруашылы рекеттерді барлы маызды аспектері тікелей не-месе жанама трде бейнеленеді: ндірісті рылымы, салааралы жне территориялы пропорциялар, жеке салаларды іс-рекетгеріні тиімділігі жне т.б.
аржы деп аша аражаттарын (аржы ресурстарын) блу жне пайдалану туралы атынастарды жйесі аталады. Басаша айтанда, залысы ерекше орлар арылы жріп отыратын акша атынастары.
аржы атынастары бл:
• мемлекет пен зады жне жеке тлалар арасындаы;
• физикалы жне занды тлалар арасындаы;
• занды тлалар арасыцаы;
• жеке мемлекеттер арасындаы атынастар.
Осы атынастар жйесі аржы жйесі деп аталады. аржы жйесіні буындары: р дрежедегі бюджеттер, леуметгік, млікгік, жеке адамдарды сатавдыру орлары, мемлекетгі валюта резерві, ксіпорындарды, йымдардьщ, фирмаларды, баса коммерциялы жне коммерциялык емес рьшымдарды аша орлары, баса арнаулы аша орлары.
аржылар шаруашылы субъектілеріні, трындарды, мемлекетті аржысы болып болінеді. Шаруашылы субъектілеріні аржысы — бл занды тлалар арасындаы, занды тлалар мен мемлекет, занды тлалар мен физикалы тлалар арасындаы аржы атынастары. Осы аржы атынастарыны болмысыны негізгі крсеткіші — ол жеке шаруашылы субъектілеріні пайдалары мен шыындарыны есепшоты.
Турындар аржысыпы табыс болігін отбасыларыны біріншілік
табыстары, шыындар блігін - трындарды барлы шыында-
ры мен жинатары крайды. Мемлекетшік аржылар барлы
каржы жйесіні басты блігін крады, ал мемлекет аржылары-
ны жетекші буыны — мемлекетті табыстары мен шыындарыны мемлекеттік (федералды) бюджеті болып табылады. Осы арылы мемлекет жалпы лттык німге территориялы жне сала-аралы блу жоне айта блу жргізеді.
аржы жйесіні рылуыньщ принциптері ор трлі болады.
Кп тараан принципке фискалды федерализм жатады. Осы принцип азастанда аржы жйесін алыптастыруда олданыла-ды. Бны мні — аржы жйесіні жеке буындарыны ызметтерін анытап айыру, кім андай ызмет атаруына шек кою. Демек, мемлекет ттас лта кдтынасы бар органыса, арыша, мемлекетгі сырты байланыстарына шыьшдарды белгілеуде толы туелсіз болады. кіметті жергілікті органдары мектептерді, оамды тртіп сатауды жне т.б. аржыландырады.
Жергілікті бюджеттер здеріні табыстарымен жне шыында-рымен, мемлекеттік бюджетке кірмейді. Мысалы, АШ-та феде-ралды бюджетгі табыс жаын кбінесе тікелей салытар (45%), жмыскерлер жне жмыс берушілер тлейін салытар жне жар-налар (35%), акционерлік компаниялар пайдасына салынатын са-лытар (10%) рады. Жанама салытарды лесі кп емес: ак-циздер — шамамен — 5%, баж салытары — 1,5—2%, Штаттарды бюджеттеріні табыстары кбінесе жанама салытардан трады, ал жергілікті бюджет табыстарыны айнар кзіне неше трлі жергілікті салытар жатады. азастанны тпелі экономикасында осыан сас рылым алыптасып келеді.
Сонымен, аржылар акшалай ралдар орыны алыптасу, болу жне пайдаланумен байланысты атынастарды крсетеді.
Аша орларыны жасалып пайдалануына болу атынастары сер етеді. Осы жадай аржылы баылауды объективтік трде ажеттігін талап етеді. нды, аржылык крсеткіштерді алыптасуына жне пайдаланылуына баылау жргізу ксіпорындар мен йымдарды ндірістік, жабдытау жне откізу іс-рекеттеріні р трлі жатарын амтиды. Сондытан, аржылык баылауды экономикалы баылаудан ажырату оай болмайды, ойткені ар-жы операциялары ксіпорындары мен йымдарды экономикалы ызметтерінде крсетіледі.
Нарыты атынастар жадайында ыты мемлекетге ар-жы — экономикалы баылауды ажеттігі те зор болады. Баылауды мемлекет кіметті е жоары органдарыны тарапынан жргізуге тиісті. Бл жадайды маызы осіресе бгін оте жоары болып отыр, йткені азастанда бюджеттік тапшылы сзылып кетті. Бндай баылау осы кнге дейін отын-отын ана, кобінесе бюджет жобасы жоне оны орындалуы туралы есеп бергенде жргізілетін.
Бюджетгі табыс блігіне баылауды аржы, салы, кеден жне баса органдар жргізеді — азастан Республикасыны аржы министрлігі, азастан Республикасыны кіріс министрлігі, т.т.с.
Меншікті акционерлік нысандарыны дамуы тоуелсіз сырты аржылы бакылауды бізді ел шін жаа институтын — аудитті дниеге келді. Аудиторлы фирмалар жйесі каржылы баылау-ды аиат экономикалы принциптерін олдануа жол ашты.
Мемлекеттік бюджет - елді негізі аржы жаты, онда за жзінде бекітілген жне наты мерзімге шыындар мен кірістер крсетілген. Бл орталытандырылан ірі аша оры, шыындарды блу арылы мемлекет з ызметін іске асырады.
Салытар дегеніміз мемлекеттік бюджетке зады жне жеке тлалардан белгілі бір млшерде жне мерзімде тсетін міндетті тлемдер болып табылады.