Арамшптермен крес

Ауыспалы егістер: бір ккніс сімдіктерін бір жерде сіре берсе, оларды тсімі азаяды, мны себебі, топырата оай оректік заттарды оры таусылады. Оны стіне, тамыр жайылатын абатта сол даыла ілеспелі тамырлар мен микрофлораларды тіршілігіне зиянды нрселер жинаталады (топыраты ажу былысы). Сондытан ауыспалы егісті – бір жерде сірілетін даылдарды кезектестіріп ауыстырып отыруды жргізу ажет. Ауыспалы егісті ошылдану топыраты арамшптерден тазартады, ауру тудыратындар мен зиянкестерден сауытырады, нарлылыын арттырады. Негізгі тамырлары р трлі тередікте орналасатын, топыратаы оректі элементтерді р трлі дрежеде сііре алатын даылдарды кезектесуі топыраты айдау абатындаы жне айдау абатыны астындаы, сондай-а жоары абаттаы оректі заттарды аса толы жне біркелкі пайдалануа ммкіндік береді: сол орларды айта алпына келтіруге жадай туызады. Мселен, жрта млім, пияз бен иярды тамырлары кбінесе айдау абатында орналасан, сондытан оларды сііру абілеті біршама онша жоары емес, ал кеш пісетін орамжапыраты, сбізді, ызылшаны, баша даылдарыны тамыр жйелері кбісі айдау абатынан тереге кетеді. сімдікті осы екі тобын кезекпен сіру арылы айдау абатынан оректік элементтерді німмен бірге кетуін азайтады жне тамырлары тереге орналасатын даылдарды сіргеннен кейін азайып алан осы орларды айдау абатыны астында айтадан алпына келтіруге жадай туызады.

Даылдарды жаа органикалы тыайтыштарды абылдау абілеті мен оны келесі жылы тигізер сері р трлі. Ете ккністерді сірген кезде кзді кні тгілген жас и жазды басына таман бзылып лгірмейді, сондытан ол німге сер ете де алмайды деуге болады. Ал асаба тымдас сімдіктер (ияр, арбыз, ауын, асаба, кді, самсар), сондай-а кеш пісетін орамжапыра жас и тгіп сірсе, німді кбірек береді. Сбіз иды серімен и тгілген жылы жне келесі маусымда да німді бірдей кп береді. Ал пияз жас имен тыайтылса, за піседі жне оны саталуы да нашарлайды.

Жер бетінде лкен болып сетін сімдіктерді (орамжапыра, картоп) жер бетінде кішкентай болып сетін сімдіктерге (пияз, сбіз, тапмыржемістілер) араанда арамшптер кбірек басады – топыраты тптеп, аттыра клекелеу арылы арамшптерді жояды. Сондытан лгі даылдарды кезектестіріп сіру топыраты арамшптерден тазартады.

Жерге ерте егілетін ккніс сімдіктерін (тамыржемістілер, пияз, кшетсіз орамжапыра) егістікті ерте босататын алы даылдардан (ертерек пісетін картоп пен орамжапыра, брша, ияр, пияз) кейін егу керек. Кеш пісетін орамжапыраты, ала тымдас жне асаба тымдас сімдіктерді кеш егеді, кеш себеді. Оларды німі кеш жиналатын (тамыржемістілер, кеш пісетін орамжапыра) даылдардан кейін орналастыру керек. Блай ету, тымды еккенге дейін жерді дайындауа ммкіндік береді [40,41].

Ауыспалы егістегі ккністерден алы даылдар. Мол нім алу шін р трлі даылдарды алы (ткен жылы осы телімде сірілген) даылдара, органикалы жне минералды тыайтыштара, арамшптерге, аурулар мен зиянкестерге деген атысын ескеру ажет. Алы даылды дрыс тадап алу – ккніс даылдарынан мол нім алуды бірден бір кепілі.

Ауыспалы егісте даылдарды кезектестіріп отыру тртібі тыайтыштар енгізу жйесімен тыыз байланысты болу керек. Органикалы тыайтыштарды (и, орда) баша даылдарыны, иярды, орамжапыраты, ызанаты, картопты жне топырата органикалы заттарды мол болуын сіресе ажет ететін кк даылдарды астына тгеді. Тамыржемістілер мен пияз детте и тгілгеннен кейін екінші немесе шінші жылы ана егіледі, йткені жас и тыайтышы тамыржемістілерді санасына сер етеді (жарылады, трпайыланады) жне пиязды пісу мерзімі зарады.

Органикалы тыайтыштарды 2-3 жыл аралатып, оларды минералды тыайтыштармен кезектестіріп енгізген жн.

азастанны р трлі облыстары шін мынадай ккніс ауыспалы егістігін сынуа болады. Республиканы отстік жне отстік шыыс шін: ияр – 1, кеш пісетін орамжапыра – 2, ызана – 3, пияз не картоп – 4, ерте пісетін ызана – 5; ерте пісетін картоп – 1, ияр – 2, ызана – 3, кеш пісетін орамжапыра – 4, ызана – 5, пияз немесе тамыржемістілер – 6.

Солтстік облыстар шін: и тыайтыштарында сірілген орамжапыра – 1, ызана не картоп – 2, сбіз – 3, пияз – 4, и тыайтышымен сірілген ияр – 5.

рбір ккніс даылдарыны топыра бетіндегі жне топыра абатындаы толы таамды мшелеріні алыптасуына оректену алаыны клемі айрыша сер етеді жне ауа кеістігіні ажетті аумаын, кн кзіні жарыын ескеріп, оректену алаыны клемін дрыс тадап орналастыранда, жоары сапалы нім береді.

Бір аланан мол нім алу шін жиілетіп егу жне айталап егу олданылады.

Жиілетіп егу – бір алада екі немесе бірнеше даыл сіріледі. Мселен, сбіз+шалам, салат немесе кеш пісетін орамжапыра+шалам, аскк, салат. Кейде здігінен жиіленуді олданады. Мселен, пияз бен сбізді суыртпатап шатарша дісімен 7,5+7,5+5,5 см схемасы бойынша егеді де шоырланып пісу фазасында орта атарды егіс жинайды. Жиілетіп егуді тікелей немесе негізгі даылды атарларында немесе негізгі даылды атар аралыынан 1-2 атарда жргізеді.

Биологиялы пайдалы жиілеткіштерді – олайлы микроклимат жасау шін жылыны ажет ететін кнбаыс, жгері сімдіктерінен ытырма егуді олданады. Жгері бршатымдас даылдармен осыланда осымша азот орегін алады жне соны мен атар брша пен оралып скен баданаа тіреу бола алады. Ытырмада ауаны салыстырмалы ылалдыы 12-20% жоары болады, ал температура 4-5 С тмен болады. Кбіне саяжай телімдерінде тар аланан дрілік, ккніс, жеміс-жидек, жне жеміс даылдарынан мол нім алу масатын кздеп, даылдарды бір-біріне пайдалы сер етуін олданады.

Аллелопатия - сімдіктерді оршаан ортаа р трлі органикалы заттар болу нтижесінде оларды бір-біріне сері. Фитонцидтерді, эфир заттарды блетін даылдарда – пиязда, сарымсата, ажелекте, ышада, ызаната аллелопатиялы сер болады. Бл даылдарды баса ккніс, жидек даылдарымен атар сіргенде оларды ауруа шалдыудан, зиянкестерді заымдануынан орайды, соны арасында оларды тсімі де артады. Мселен, блдіргенні жанына сарымса сірілсе, онда оны зиянкестер заымдай алмайды, демек, блдіргенні німі де артады, сондай-а сарымсатан да осымша нім алынады.

айтадан егу - бір вегетациялы кезеде бір алада ккніс сімдіктеріні 2 не бірнеше трлерін сіру. Мны сіресе вегетациялы кезе заа созылатын отстік аудандарда кеінен олданады. Мселен, бірінші даыл – шалам, салат, аскк кгі, пияз кгі; екінші даыл – орамжапыра, ызана, ияр, баша даылдары, тамыржемістілер. Осыларды керісінше де йлестіруге болады.

Ытырмалы егіс - ккніс сіргенде микроклиматты жасарту шін егіледі. азастанны отстігінде кеш пісетін орамжапыра отырызанда жгеріден 2-3 атарлы ытырма олданады. Жгері кндізгі ыстыты жмсартады, мны зі орамжапыраты жасы суіне ыпал етеді. Жгеріні орамжапыраты отырызбастан 15-20 туілік брын егеді. Жгеріні атарлары шыыстан батыса арай орналасады, ашытыы 8-10 м болады.

Солтстік-шыыс аудандарда жне Орталы азастанда биік сабаты сімдіктерді (жгері, кнбаыс) ытырмалары жылысйгіш ккністерді (ызана, ияр, баша даылдары) суы желдер мен аызатан орау шін олданады.

Ккніс шаруашылыында топыраты деу сапасы мен айсібір дістерді жргізу шараларына деген талапты зіндік ерекшеліктері болады. Кптеген ккніс сімдіктеріні тымдары са жне тез не алмайды, демек, топыраты стігі абатын мият деу жне ніп-се бастаан кезде оны ылалмен амтамасыз ету ажет. Тамыржемісті, тйнекжемісті жне кгентамырлы сімдіктер жерде азыты мше тзейді, ал оны формасы, сондай-а сапасы топыраты опсытылуына, делуіні тередігіне байланысты. ала берді жйекшелер, жалдар мен суару бороздаларды да олданады, олар тамырларды тіршілік ету жадайын жасартады.

Ты жерлерді трлері

Шым жері кптеген жер орналастыруды рамына кіреді. Физикалы ерекшеліктер бойынша шым жері тыыз, ауыр барлы оректік заттар бар, біра оректік заттарды мазмны бойынша ол шіріктен кедей. Бл жер е сау, себебі башалы жне сндік – глді сімдіктерді сіруде олданан жо, сондытан ауру бактериялары жне саыраулатары жо.

Шым жерін дайындауды жазды ортасында бастайды, йткені алы шп пайда болады. Шым жерін лкен емес ыртыстара кеседі, оны зындыы мен ені 20 см, алыдыы 10 см, сода со шп шпке атар етіп салады. Жерді оректік заттармен байыту шін шымды иймен, минералды тыайтыштармен, кпен (1м- 5 кг) абаттайды. Жаз бойы атарды бірнеше рет сумен немесе сйы иймен суарады. Кзде айтадан азады.Жасылап ылалдату шін атарды стіне науашы рды.

Жапырашалы жер – ааш жапыратарыны шіру нтижесінде пайда болады. Бл жеіл, жмса, оректі жер, ал негізінен тез жнек жеіл шіритін арашіріктен трады.Ол ауыр шыр жері шін жасы борпылда болады. Оны сімдіктер ийлы арашгірікті шыдай алмайтын кезде ана олданады. Жапырашалы жерді алу шін рбір жапыраты олдануа болады, біра емен жне тал ааштарыны жапыратарынан басасы, йткені оларды рамында емендік заттар бар. Кзде жапыратарды шп алдытарымен бірге жинайды жне кішкентай ймелерге немесе біліктерге райды. Кктемде жне жазда ймелерді 2 - 3 рет айта раластырады жне ысыа орында алдырады. Ысты жазда жапыратарды суару ажет. Келесі кктемде жне жазда екі рет айтадан араластырады. Жерді оректік заттармен байыту шін сйы иймен суару міндетті. Екінші жазды аяында жер дайын болуы тиіс.

Шымтезекті жер – оыр – ызылт тсті жмса, борпылда. Ол босанан шымтезектен пайда болады. Егер шымтезекті жер жоарыланан орнынан 15 см абатты ескі батпатан немесе жайылмадан алынан болса, онда оны алдаы желдетусіз олдануа болады. Егер жер тменгі батпатардан алынан болса, онда оны жасы желдету керек. Ол шін оны жаз бойы бор немесе к осып 3 - 4 рет айта азып араластыру керек(1м – 1кг).

Мал азыын дайындау

Мал азыын дайындау тсілдері. азастандаы егіншілік пен жемшп ндірісіні кейбір теориялы мселелері туралы. Жемшп деу технологиясы мен оны пайдалану туралы. Мал азытарын дайындау тсілдерімен жне оларды экономикалы тиімділігімен таныстыру; жем-шп дайындайтын машина жне оны ралдары. Мйізді ірі ара мал шін дайындалатын жем-шп. Жем ндіру технологиясы. Тек дені сау мал ана зі сіп-ніп, жоары сапалы тл жне нім бере алады. Сондытан баып отыран малыны денсаулыын сатап, оны ніп-суіне барлы жадай жасау мал ожасыны, фермерді басты міндеті.

Малды оршаан орта жан-жаты таза, мал міріне-олайлы болуы керек. Е басты оршаан орта - ауа. Атмосфералы ауада бірнеше табии газдарды осындысы бар екені млім. Мысалы, алыпты ауада 78,09 % азот, 20,9^ % оттегі, 003% кмір ышылы, таы аргон, неон, гелий, сутегі, азон сияты газдар болады. Ал мал ораларында соларды зіні мір сруіні нтижесіде ртрлі жаымсыз газдар пайда болады. Олар мал денсаулыына кері сер етеді

Кмір ышыл газы (СО₂)тссіз, иіссіз, ауадан ауырлау Мал орасыны ішінде оны млшері ауада 0,06 %-дан аспауы керек. Егер оны млшері одан кбейіп 0,5 %-а дейін барса, малды денсаулыына атты сер етіп, демалуы жиілеп, тбеті жоалып, был-сыл болып алады, оларды німділігі тмендейді.

Аммиак (NН₃)- тссіз улы газ, оны тншытыратын иісі бар. Кзге, мрына атты тиіп, демалыс органдарына атты сер етеді. Егер оны ауадаы клемі кбейіп кетсе, мал ліп алуы да ммкін. орада оны лесі 0,02%-дан аспауы керек. Аммиакты орада шыатын кзі мадцы нжісі. Сондытан орада канализация мен вентиляция те жасы істеп труы керек.

Ккірт-сутегі(Н2 S) - тссіз, шіріген жмыртаны иісін береді. Ол негізінен жануарларды орытылмаан белоктарынан ралып шыады. Бл да улы газ. Егер мал орасыны ауасында ккірт сутегі 0,015 % асып кетсе,мал уланады. Малды ысты пен суыа да алыпты кйде тзе бермейтіні белгілі. Ыстыта мал зіні ыстыын сырта шыару шін біраз энергия жмсайды, терлейді. Ауаны температурасыны ыстыы да, суыы да мала олайлы емес. Суыта жылыну шін де біраз кш жмсайды. Сондытан мала олайлы болу шін ораа жазда салынды жасайтын, ал ыста жылылы жасайтын жадай керек. Сиыр, жылы, тйе малдары шін ораны ауасы ыс айларында 8-12° С, ал тл йлерінде 14-18° С, ой мен ешкі ораларында 3-8° С, озы блмелерінде 12-15° С болуын амтамасыз ету керек. ораны ішіндегі ауа ылалдыы 60-70 % млшерінде болуы тиіс. ораны іші жары болуы шарт. Мал шін суды орны блек. Сусыз малды тіршілігі нашарлайды. Мал денесіні 60-70 %-ы судан трады. Жемшпке бір айа дейін шыдай алатын мал сусыз 4-8 кннен арты тіршілік ете алмайды. Сол мал ішетін су таза, ешандай жат, улы заттары жо, млдір, жеткілікті болуы керек. Жасы сумен жеткілікті млшерде амтамасыз етуді зі малды кп ауіпті жадайлардан сатайды. Мал басын аман сатап, сапалы нім ндіру шін оларды азіргі зоогигиеналы жне малдрігерлік-санитарлы талаптара сай ора-жайлармен амтамасыз ету керек. Мал фермалары тек ана мал сірілетін орын емес, ол жерде сонымен бірге адамзат шін тамаа пайдаланылатын німдер мен нерксіпке ажетті шикізаттар ндіріледі. Сондытан мал орасында, біріншіден, малды алыпты тіршілігіне барлы жадай жасалуы тиіс, екіншіден, ол жерде жмыс істейтін адама да жоары німді ебек етуіне ммкіндік болуы керек, шіншіден, ндірілетін мал німдері малдрігерлік-санитарлы талаптара сай болуы шарт, тртіншіден, сырты оршаан ортадан ешандай инфекцияны баса да ауіп-атерді енуіне жол бермейтін болуы керек. Мал орасы

ораны мал тріне, жасына, шаруашылы баыты мен пайдалану масатына байланысты салады. ораны іші жылы, желдетуге жне мадды жатып труына ыайлы боланы жн. ора салардан брын желді жиі тратын баытын анытап, трын йді ы жаанан, биіктеу, жер асты суы жаын емес жерден тадаан дрыс. Фермада салынатын трын й, ора, мал азыыны орны, барлыында рт сндіруші орындармен келісіп, техникалы ауіпсіздікті толы сатай отырып орналастыру керек.

Мал орасыны есігі кн тсетін жаында боланы дрыс. Кндіз, шуаты, жылы кндері малды сыртта стау шін оршаан ашы аула, оны ішін азыты жне су астауларымен ажетті млшерде амтамасыз ету керек.

Мал шаруашылыы німіні зіндік ныны басьм блігін азыа жмсалан аржы шыыны райды. Малды дрыс азытандырмау алынатын німні зіндік нын кбейтіп, кірісті азайтады. Азы трлерін, олардан жымды азы млшерін жасау мал шаруашылыымен айналысатын адам-дардан біліктілікті ажет етеді.

Мала берілетін азы су мен ра заттардан: кмірсу, май, протеин, минералды зат, друменнен трады. ра затты оректік ндылыы р трлі азы рамында ралай.

Кмірсу. Мала кш-уат береді. Блшы ет жмысына, дене температурасыны бір алыпты болуына, нім беруге (мысалы, ст) аса ажет. рамында кміртегі, сутегі, оттегі бар.

Кмірсутегіні арапайым трі -ант. Онда глюкоза бар. Табиатта глюкоза кн сулесі, су, ауадаы кмірышылынан пайда болады. сімдік глюкозадан крделі кмірсу, крахмал, целлюлоза жасап, бойына ор ретінде жинайды. Жас сімдік целлюлозаны жасушаларын бекітіп, тзуге жмсайды. сіп жеітлу барысында, жасушаларын атайтатын затты (лигнин) бойына сііріп, атая бастайды. Пісіп кеткен шпті жасныы тым кп боландытан, жымдылыы кемиді йткені жасныты кп блігі орытылмайды.

Сиыр мен ойды арны жасныты орытуа жасы бейімделген. Ал шошаны ас орыту мшесі оны орыт-пайды. Біра ас орыту жйесі бір алыпты жмыс істеуі шін, азыта аздаан жасны болуы шарт.

Мала, негізінен, сімдік тектес азы беріледі. Сондытан мал шаруашылыын оректік заттармен амтамасыз ету егін шаруашылыына тікелей байланысты.

Майлар. Кмірсулара араанда, майды уаты екі есе кп. Бойдаы арты уат мал денесінде май орына айналады. Бл май керек кезінде жмсалады.

Кейбір азытар (мысалы, уырылан жгері дні) малды денесінде жмса май жиналуына сер етеді. рамында жмса май бар еттерді сатау те иын. Сондытан малды бордаылаада, мндай азытарды кнделікті беретін жемшп рамынан шыарып, оны атты май беретін азы-пен (арпа) ауыстыру керек.

Кнделікті берілетін азыты рамында майды шамадан тыс мол болуы малды асазан жмысын бзуы ммкін. Сондытан майды уаты молдыына арамастан, мала, кп ретте, кмірсулы азытар береді.

Ауыздар (белоктар). Малдан ет алу шін, ауыз керек. Ол -ішкі азаларды, жнні, теріні негізгі тірек кзі. Денедегі жараны жазылуына кмектеседі. Сутті тзілуіне де ажет. Май, кмірсу сияты ауыз кміртегі, сутегі жне оттегіден трады. Блардан баса оны рамында азот, кейде ккірт, фосфор жне темір кездеседі.

Ауызды бірнеше трі боланымен, оларды барлыы арапайым аминьшіылдарыны жиынтыынан трады. Мал шін маызды ызмет атаратын 20-дан астам аминышылы бар. Кпшілігі малды денесінде аминышылыны бір тріні екіншісіне айналуы нтижесінде немесе азытаы азоттан пайда болады. Азы рамында "ауыстыруа болмайтын" аминышылдары аншалыты кп болса, ол соншалыты жоары, биологиялы нды жемшп деп есептеледі (мысалы, балы ны). Аминышылдарыны рамын білмей-а нерксіптік ауыз оспасын беріп, малды биологиялы ажетін атааттандыруа болады.

Малды ауызбен амтамасыз етумен атар, оны барынша жымды болуына да кіл аудару керек. Кп млшерде абылданан ауыз ана азотты кп баруына жне уатты мол блінуіне сер етеді, ал бл бйрек пен бауырды жмысын иындатады.

Минералды заттар. Мал азыыны рамына ауыз бен кмірсудан баса минералды, заттар кіреді. Олар азаларды біралыпты жмыс істеуіне жрдемдеседі.

Минералды заттар мал денесіде тмендегідей ызмет атарады. Кальций мен фосфор — сйек пен тісті сіп, алыптасуына, азадаы жмса лпаларды жетілуі мен малды сіп-нуіне; магний — жйке жйесіні ызметі мен сйектерді алыптасуына; темір —анны пайда болуына; натрий мен калий—денедегі сйытардыышылды сілтілігін реттеуге жне ас орытуа жрдемдеседі. Мине-ралды заттар мал салмаыны, 3%-ін райды. Ол оны

салмаыны 80%-і сйектен (негізінен, кальций мен фос-фор) трады. Сондытан жас малды минералды заттармен толы амтамасыз ету оны сйегіні тез сіп-алыптасуына ыпал етеді. Минералды заттарды сатып алумен атар, оны шаруашылыты зінде сйек ны, тартылан бор жне ас тзыны керекті араатынасынан жасауа болады. Блардан баса мала аздаан йод, марганец, кобальт, мыс, мырыш беріледі.

Друмендер(витаминдер). Блар — малды суі мен ден-саулыы жасы болуы шін керек заттарды (аздаан млшер-де) трлері.

А друмені.Жас шпті сары бояуында кп болады. Сондытан оны жеген малда бл друменні аздыынан болатын ауру белгісі сезілмейді. Ол жетіспесе, мал нашар седі Кзіні круі нашарлап, кейде соыр болып алады. Дене бітіміні алыптасуы бзылады. Аяын шалып басады, кейде сал болып алуы ммкін.

А друмені майда еритін друмен тобына жатады. Ол бауырда жиналады. Негізгі кздері — балы майы мен сары май.

В друмені.Ттас друмендер тобынан трады. Ауыл шаруашылы малдары бл друмендер тобын те сирек ажетсінеді. Ірі ара мен ойды асазан жйесінде пайда болады. Ал шоша з ажетін жемдегі друмендермен ам-тамасыз етеді. В₂ друменімен немесе рибофлавинмен азы-тандырса, жасы нтиже береді.

С друмені.Барлы малды бойында бар. Сондытан оны жетіспейтін белгілері сирек кездеседі.

Д друмені.Сйекті дрыс алыптасып, суіне керек. Оны жетіспеуінен сйек жіішкеріп, исаяды. Жас мал мешел ауруына шалдыады. Кнні кзінде кп болатын малдарды денесінде бл друмен здігінен пайда болады. Оны ыстыгні орада кп сталатын малдара азыа осып берген дрыс. Бл друмен балы майында кп.

Е друмені.Кк шпте жне днні тымында кездеседі. Оны жетіспеуінен мал кп зардап шекпейді ыстыгні бл друменге жарымаан сиыр кктемде бзаулаанда, тлінде осы друменні жетіспейтіндігі байалады. Е друмені жетіспесе, мал жылдам арытайды. Азыына балы майы кп осылса, Е друменіні жетіспеуі азаяды немесе млде жойылады.

Су. Мал денесіндегі сйытарды басым блігін су райды. Денедегі зат алмасу нтижесінде пайда болан керексіз заттарды шыаруда (мысалы, сйы дрет) маызды ызмет атарады.

Жаа дакылдарды кк балаусасыны жоары німі оны сапасыны да жоарлылыымен ерекшеленетінін крсетіп отыр. Оны химиялы рамдары деттегі сіріп жрген мал азыты даылдардан бірде-бір кем тспейді де, кейбір сапалы (витаминдер рамы т. б.) крсеткіштері олардан арты болады.

Жаа мал азыты сімдіктерді негізгі ерекшелігі оны кк балаусасындаы протеин млшеріні жоары болуыда. Кпшілік сімдіктерден жиналатын азыты лшем орытынатын протеинмен тиісті млшерде амтамасыз етілген, немесе одан жоары.

Жоары нім беретін сімдіктерді р гектарынан 15 ц дейін протеин жиналады.

Сондытан осы сімдіктерден дайындалан срлем мал азыына жетіспейтін белок проблемасын шешуді жолы болма. Жне де тйіндеп айтатын бір мселе, белок рамыны ауыстырылмайтын аминышылдарына бай, ал оны ішінде те аз кездесетін трлеріні болуы.

Жаа мал азыты сімдіктерді кк балаусасында баса да оректік заттар, гл элементтері, витаминдер жне микроэлементтер кптеп кездеседі. Вейрих таранында, майтамырда, аю балдыранында, атыранда жне кейбір баска да сімдіктерді рамында биологиялы белсенді заттар: глюкозидтер, фломониод осындылары, фитоэстрогендер, кумариндер, эфир майлары, гармондар, биогендік сіру тездеткіштері кездеседі жне оларды мал азытандыранда емдік профилактика ретінде пайдалануа болатыны аныкталды.

Жаа мал азыты даылдардан дайындалан срлемді мал жасы жейді. Оны оректілігі жгері срлемінен кем тспейді. Оларды срлемдік ерекшеліктері р трлі де, ол сімдік рамындаы антты млшеріне байланысты.

Е жасы срлемге салынатын сімдіктер аю балдыраныны трлері, кн тйнегі, масары сас марал шбі. Бларды рамында ант млшері срлемге салуа керекті млшерден 1,5-2,5 еседей жоары. Майлы шалан, клайыр, майтамыр сиякты сімдіктерді таза кйінде тек ана тым салан кезінде срлемге салуа болады. йткені бларды рамында ант млшері аздау, сондытан бл сімдіктерді жас кезінде баса жасы срленетін сімдіктермен осып срлемге салу тиімді.

Майтамырды, ешкі шбіні, лайырды, марал шбіні, таранны жне баса да сімдіктерді кк балаусасын оректілігі жоары жне витаминдерге бай шп нтаын дайындауа пайдаланады.

орыта келгенде жаа сімдіктерді кк балаусаа, срлемге, витаминді шп нтатарын дайындауа сіруге болатынын зерттеулер мен алдыы атарлы тжірибелер крсетті. Кпшілік жаа сімдіктер жасы бал жинаыш ретінде де белгілі. Жне де кейбір жаа сімдіктерді глдену кезеіні жруі баса бал жинайтын даылдарды глденуіні азайып кеткен кезінде болатыны аныталды.

Жаа мал азыгы сімдіктерге биологиялы трыдан арайтын болса, оларды табиатта белгілі бір жерде суіне арамай ртрлі экологиялы айматарда сіруге бейімді болатындыы.

Кпшілік сімдіктерді иыр солтстікте де жне ысты отстік климатында да сіруге болады. рашылы айматарда сіруге перспектавалысімдіктер — катыран, сида, таспашп, біржылды тйе жоыша, кнтйнегі, забайкал тараны жне т.б.

Аю балдыраны, май тамыр, марал шбі, ешкі шбі сияты сімдіктер здеріні мезофилділер тобына жатуына арамай, алашы су аркыныны, жасы жруіні нтижесінде ра (ксерофитті) айматарда да жасы нім алыптастырады.