Ауыл шаруашылы ндірісіні даылдарына жалпы сипаттама

Днді даылдарды жалпы сипаттамасы. Днді даыл е уелі адамзатты азы-тлік оры болып табылады. Сонымен атар, днді даылдар – деу нерксібіні шикізат оры (спирт ндіру, сыра айнату т.б.).

Морфологиялы ерекшеліктері. Днді асты даылдары негізінен оыр бастар тымдасына жатады. Оларда саныны кптігі мен тр згерістеріні р трлілігіне арамай, вегетативтік органдарыны рылысы мен дамуына кптеген сас белгілер бар. Днді даыл морфологиясы мен сіру ерекшеліктеріне арай 3 топа блінеді: кдімгі асты немесе днді даылдарды бірінші тобы – бидай, арпа, ара бидай, слы; тары тріздес асты немесе днді даылды екінші тобы – тары, жгері, шай жгері, кріш жне арамы; шінші тобы – днді брша даылдары (асбрша, ноат, майбрша, жасымы т.б.)

оырбастар тымдасына жататын днді даыл днді даылдарды тамыр жйесі шашаты. Тп немесе рыты тамырлар жне тйін немесе осалы тамырлар сабаты жер асты тйінінен тзіледі. Бл тамыр трлеріні екеуіні де сімдік тіршілігінде лкен маызы бар.

Жгері мен шй жгеріде сабаты жер бетіне таяу орналасан тйінінен тірек немесе ауа тамырлары тарайды. Олар сімдіктерді жапырылып алмауын тзімділігін арттырады. Днді даылдарды тамырлары топыраа 100 см жне одан да тереге бойлайды. Біра оларды негізгі топыраты жыртылатын массасы(80-90% абатында орналасады).

Днді даылдарды сабаы – сабан, ол буындардан жне буын аралыынан трады: буындар дегеніміз – сабаты аламен ажыратылан жмыр блігі; буындар арасындаы кесіндіні буын аралыы деп атайды жне оларды саны 5-7 (бидай, слы, т.б.). Кптеген днді даыл днді даыл днді даыл днді даылдар сабаныны іші кеуек, ал жгері мен шй жгеріде паренхима лпаларымен толтырылан. Саба барлы буын аралытарымен седі. Е уелі тмегі буын аралыы се бастайды, одан кейін ортаы жне жоарылары седі.

Асты даылдарыны жапыраы екі бліктен – жапыра татасы мен ынабынан трады. Жапыра ынабыны татаа ауысатын жерінде тілше деп аталатын жа абы болады. Ол жапыра ынабыны ішінде суды еніп кетуіне жол бермейді. Тілшені жан – жаына екі жартыай сияты лаша орналасан жне ол жапыра ынабын сабаа бекітіп трады. Днді даылдарды гл шоыры мас (бидай, ара бидай, арпа), сіпсебас (кріш, слы, тары, шй жгері, жгері), собы (жгері) жне шогл (арамы) трінде болады. Маса біліктен трады, оны кертпешінде кезектесіп, екі жаынан масашалар орын тепкен. Масаша екі маса абышасы (бидай мен слыда олар жалпа, ара бидай мен арпада - жіішке) мен бір немесе бірнеше глден трады. рбір глде екі гл абышасы болады: маса абышасына таяу орналасаны алыдау болады, ол сырты гл абышасы деп аталады, ал екіншісі те жа, рі нзік болады жне оны ішкі гл абышасы деп атайды. Гл абышаларыны арасында екі алаты аналы аузы бар жатыр мен ш аталы (кріште алтау) орналасан.[21, 27]

Жемісі – дн, ол рытан жне эндоспермнен ралан. Дн рыы лкен емес жне бидай, ара бидай, арпада 1,5-2,5%, слыда 2,0-3,5, жгеріде10-14 дн массасыны блігін райды.

Бидай дніні сапасын сипаттайтын маызды крсеткішке ауыз млшері мен дн уызы(клейковина) жатады. Бл крсеткіштер бидайды пайдалану сипатын анытайды. ндеу(ндіру) нерксібі мен экспорт шін кшті жне атты бидай сорттары жоары бааланады. Кшті бидайа ауызы мен дн уызы мол жмса бидай жатады. Жмса бидай сорттары н мен нанны сапасын анытайтын жинаты крсеткіш нны кшіне арай кшті, орташа жне осал(лсіз) болып ш топа блінеді.

Кшті бидай ауызыны кптілігі, уызыны жиырымдылыы жне созылымдылыы жаынан кзге тседі. Мндай ннан пісірілген нан жасы ктеріледі, трі те намды, бйір абыы жа немесе тор кзді , жмса, созылмалы болып келеді, сондай-а те дмді, сйкімді иісі болады. Сонымен атар, кшті бидайды байытушылы асиеттері бар: осал бидайды нына аздап кшті бидайды нын осанда одан шыатын нанны сапасы анарлым жасарады.Кшті бидай е тадаулы бидай болып саналады, сондытан ішкі жне халыаралы нарыта оан деген сраныс жоары.

Орташа нанды кші(уаты) бар бидай , басаша айтанда филлер, ешандай оспасыз- а жасы сапалы нан береді. Оан жататын сорттар ауызыны млшері орташа, уызыны жиырымдылыы біршама тмен, сондай- а амырыны ашытылыын кездегі ферменттік тратылыы да тмендеу болады. Мндай сорттар осал бидайды нанды асиетін жасартуа абілетті емес.

Осал (лсіз) бидайды ауызы шамалы, дн уызыны жиырымдылыы те лсіз болады. Сондытан нан сапсыны крсеткіштері тмен болады. Осал бидай наныны сапасын жасарту шін міндетті трде кшті бидай нын осады.

Жасы атты бидай астыы жоары сапалы макарон ндіруге таптырмайтын шикізат болып табылады. Жмса бидай нынан макарон німдерін жасауа болады, біра олар зіні пішінін сатай алмайды, опырылыш, піскен кезде жабыса келеді де, тиімсіз тске енеді. Сары янтарлы немесе лимон трізді сарыш тсті макарон те жоары сапалы деп есептеледі. Мндай тс каротиноид пигментіне байланысты байланысты, ал оны млшері жмса бидайа араанда атты бидайда орта есеппен екі есе кп.

Жасы макарон німдері мынадай талаптара сай болуы ажет: амыры тыыз жабыспалы, алыпа саланда жеткілікті дрежеде механикалы берік жне пішінді. Бл асиеттерді барлыы жоары сапалы атты бидай німдерінен дайындалан амыра тн. атты бидай жоары сапалы нта жармасын ндіретін шикізат болып табылады. атты бидай днін диірменге тартанда ырлы н бліктері бірыай масса болып тзіледі; н жасушалары атты, біра нзік келеді, ал жмса бидайда олар борпылда рі са саылаулары болады. Дн уызыны млшері мен оны сапасы да лкен рл атарады. атты бидайды дн уызы ыса серпімді болып келеді, сондытан оны нынан пісірілген нанны клемі аз, тор кзділігі нашар болады. Газ стау абілетіні тменділігнен атты бидайды нанды сапсы жмса бидайа араанда тмен. Днні жылтырлыына, клемдік массасына, тсіне, сары пигменттерді млшеріне, т.б. арай атты бидайа жоары талаптар ойылады. Талапа сай атты бидай екінші типке жатады жне оыр янтарлы жне ашы янтарлы болып екі подтипке блінеді. рбірподтип ш класты жне классыз бидайды біріктіреді. Класты астта кем дн уызы болуы тиіс жнедегенде 22-28% екінші топтан тмен болмауы керек, клемдік масса 770 г/л жне одан да жоары болады, бидай днінібаса типтері 15%-дан аспайды жне асты оспасы 10-15%-дан аспауа тиіс.

Бидай трлері. Бидай оырбастар тымдасына жатады да, 22 трді біріктіреді. Днні гл абышаларынан ажыратылу дрежесіне арай барлы бидай трлері жалааш днді немесе наыз бидайлар жне абыты немесе полба бидайлары болып екі топа блінеді. Жалааш днді (наыз) бидайларды масы сынбайды, алыпты жадайда бастыранда дндерді абышалардан жеіл ажыратылады (жмса, атты, карлик, персикум т.б. бидайлар).абыты (полба) трлерінімасаы опырылыш жне бастыранда те иын гітіледі (спельта, мдени бірднді, осднді, зандури, т.б. бидайлар).

Жмса бидай егіншілікте кп тараан, масаы борпылда, ылтыты жне ылтысыз, ылтыты формаларында ылтытары жан-жаына шашыраы орналасан жне мас зындыынан ыса. Масаты бет жаы бйірінен жалпа. Маса асты сабаныны блігі алыпты жадайда кеуек. Дндері жеіл гітіледі, са, орташа жне ірі болып келеді, нды немесе жылтыр. Айдары айын ажыратылады.

Арпа жне оны жалпы сипаттамасы. Арпа тама ндірісі кп салаларында пайдаланылады. Оны мала жем ретінде, жарма (арпа жармасы жне перловка), сыра, спирт жне аздап нан, уытты экстракт сияты німдер алуа пайдаланылады.

Арпа егістігі клемі бойынша дние жзінде бидай, кріш, жгеріден кейін, тртінші орында, ал бізді елімізде бидайдан кейін екінші орында (силоса егілген жгеріні есептемегенде). Арпа АШ, Канадада, ндістанда, Герианияда, Чехославакияда жне Жопонияда кп егіледі.

Ботаникалы сипаттамасы. Арпа днді даылдар тымдасына жатады. Табии жадайда кпжылды жне біржылды сімдіктер. Біржылды формасы кздік жне жазды трінде егіледі. ТМД елдерінде тек біржылды сімдік ретінде тараан, кздік оны ішінде жазды формасы 90%-дай млшерде аудандастырылан формасы 10%.

Арпа тегіне 30-а жаын трлері жатады. Оларды ішінде мдени сімдік ретінде бір ана тр – егістік арпа егіледі. Бл тр ш кіші трлерге блінген: кпатарлы, екіатарлы жне осы екеуіні ортасындаы «Орталы» атарлы арпалар. Арпаны гл шотары маса, сабаты р сатысында штен гл шыады. Кпатарлы арпада осы ш глді шеуі де дн береді, дндері алты атар орналасады. Егер оны клдене кессек, алты брышты немесе тртбрышты болып крінеді. Тртбрышты масата ш днні ортанысы лкен болып сіп, шеткі екеуі са дн береді, ал алтыбрышты масаты барлы ш дндері бірдей скен.

Екіатарлы арпада ш глді екі жаындаы глдері дн байламай семіп алады да, ортадаы бір дн ірі болып седі. Сонымен желіні секі жаында екі дн салады. Сондытан осы арпаны кбірек себеді. Олар сыра жасауа те олайлы. Барлы дндер біркелкі ніп, крахмалы бірдей ыдырап, анта айналады, яни спиртті кбірек береді.

«Орталы» атарлы немесе кп жне екіатарлы арпаларды аралыындаы арпа не ш, не екі, не бір ана дн береді. Мны кп екпейді.р кіші трді зі трді зі трлеоге блінеді. Олара абыты а, сары немесе ара днді жне абыы жо арпалар кіреді. Арпаны дні ылтыты. Кейде ылтыты орнына фурки деп аталатын ыса осалы ш жапыраты ылтыша сетін тріні болуы ммкін.

ТМД-да тараан трлері:

Паллидум – кпатарлы арпа; нутанс – екіатарлы, сары тсті, ылтыты арпа; медикум – екіатарлы, ылтыты жылтыр арпа.

Нутанс пен медикум сыра алуа арналан те сапалы уыт береді. Кптеген оымыстылар арпаны кпатарлы жне екіатарлы деп екі трге бліп жр. Ол трлерге барлыы 125-ке жаын трлі трлер жатады деп болжалуда.

Арпаны физиологиялы ерекшеліктері.

Арпа космополит сімдік – жер шарыны барлы бліктерінде седі. Ыстыа да, суыа да тзімді. Бидай мен арабидай спейтін 4500 м биіктікте де, солтстікте де се береді. Ол те тез, 70-85 кнде піседі. Сондытан жазы ыса солтстікте, биік тауларда, жазы ысты жне ра аудандарда да се алады. Бл аудандара рашылы басталанша сіп, жетіліп, пісіп лгереді. Міне осы жадай ораты 10-15 кн ерте бастауа ммкіншілік береді. Осы асиеттеріні арасында арпа кбінесе лкен алаларды айналасында сыра жасау масатымен, солтстікте жне отстікте ауа райыны ерекшеліктеріне арай кп тараан.

Кейінгі кезде жарма жне кофе алу шін абыы жо арпа сіріп жр. Оны да келешегі мол.

Арпа дніні сипаттамасы. Арпа дні абыты, ірі, зыны 10 мм-ге жетеді, клденеі мен алыдыы 4 мм-а шамасында. 1000 дніні массасы 20-65 г (орташа 30-45 г). Формасы ромбыа сайды. абытары ырлы-ырлы, сары, кейде жасыл-ср, ара тсті болып, днні 8-17% клемін алады. абытарыны алындыына арай арпаны: алы абыты – егер 12%-дан жоары болса; орташа – 10-12% болса; жа абыты – егер 10% -дан тмен болса, деп шке бліп жр.

Кейбір таулы аудандарда (Армения мен Тибетте) арпадан н тартуа а тсті сорттарын пайдаланады. Арпаны алейрон абаты 2-4 атар ірі жасушалардан трады жне ол днні 12-14% клемін алып жатады. Осы ерекшелігін оны бидай нына анша млшерде араласанын табуа пайдаланады.

Арпаны сорттары. Бізде 90 жазды жне 30-а жаын кздік арпаны сорттары аудандастырылан. Мнын кбі екі атарлы кіші трге жатады. Оларды німі жоары, ерте піседі, сыра мен спиртты кп береді. Оларды ішінде Винер, Нутанс 187, Московский 121, Южный, Ильинецкий 43, Донецкий 650, Харьковский 60, Луч сорттары кп тараан. Кп атарлы арпаны Паллидум 45, Полярный 14 сорттары бар.

Слы. Слыдан жарма, жаншыма, н жне спирт алады. Оны ны, печеньесі жас организмге те керекті толыбаала белоктардв кп стайды. Малды жас тліне де те ажет. Лизинді 0,8-1,92 кейде 8,0% -а дейін стайды. Сондытан оны диеталы жне балалар тамаына кп осады.

Слы таамдарын АШ, Англия сияты елдерде тамаа кп пайдаланады. Ол адам денесінде майды байлануын азайтады, ал блшыет тканьдарын кбейтеді. Слы егіс клемі бойынша 5-ші орында. Оны барлы егістігіні жартысы АШ-та егіледі, ал ТМД слы егісіні клемінен 3-ші орында. Бізді елде слыны 1 гектарынан алынатын нім. 20-30 ц жне одан да жоары болады. Слы жылы жне ылалды аудандарда жасы седі. Сондытан Прибалтика жне соан жаын аудандарда кп тараан. Аздаан аяза да тзімді, тамыры жер ыртысында тере орналасан. Сондытан су мен оректік заттарды жерді тменгі абаттарынан тартып алады.

Биологиялы сипаттамасы. Слы днді даылдар тымдасына слы (Avena) тегіне жатады. Трлері аз. ТМД мдени сімдіктері кітабында 16 трі бар деп крсетілген. Оны шеуі –мдени, басасы жабайы немесе арамшптер. Мдени слуа- Егістік слу, Византия жне м слулары жатады.ТМД-да тек егістік слы седі. збекстанда, зірбайжанда аздап Византия слысы кездеседі.

Слуны жаын туысы ара слы. те ауыпты жне жайылып кеткен арамшп. Отстікте отстік ара слысы седі. Отстік ара слы дніні тп жаында таа сияты табасы бар. Сондытан піскеннен кейін тгіліп кетеді. ТМД-да мдени слыны ш трі тараан. Олар: мутика, ауреа, аристата. Олар бірінен бірі сісібастарыны рылыстарына арай ажырайды. Олар жан-жаына шашылан немесе атжалды сісібасты, жалааш немесе абыты слы болып блінеді. Слы егісі жатып алса оны дні сарайып кетеді. Егер а слы мен сары слыны айыру иын болса, оны -ды оспасына 10 пайызды азот ышылыны 10 минута салып, содан кейін кептірсе, 18 сааттан кейін а слы ашыл оыр, сары слы – ашы сары болып згереді. Кейде піспей жиналан слы кк болып крінеді.

Слы дніні сипаттамасы жне химиялы рамы. Слыны жарма, жаншыма алуа, не болмаса жемге жарамдылыын ол толы піскен со, сісімеде тран кезінде анытайды. Мнда оны сырты крінісіне арай Москва, Харьков, инетрізді жне зынауызды деп бледі.

Москва типті слыны дні ірі, жалпа, жуан, белі бкірлеу, а не сары тсті болады. Дн ауызыны жоары басыны аузы ашы болады, ядросы оны ішінде бос жатады.

Харьков типі – жіішкерек,сары тсті, жоары басы жабы, оны ішінде ядросы бос жатады. Бл екеуіні ауызы тез аршылады. Сондытан оларды жарма алуа пайдаланады.

Слы дніні зыны 8-16мм-ге дейін, клденеі 1,4-4,0мм, алыдыы 1,2-3,6мм болады. Дніні химиялы рамы: белок 9-19, крахмал 31-51, клетчатка 8-19, май 3-7, минералды заттар 3-5% болады. Кейбір сорттарда днні -а дейін жетеді.майлылыы 11%.

Слыны сорттары. Слыны аудандасан сорттары 50-ге жаын. Оны ішінде кп тараан Льговский 10-26, Побияда, Надежный, Орел, Золотой Дождь, Советский т.б. жне жаа шыан – Линда, Ристо (Швеция), Тарпан (Голландия), Таежник, Геркулес сорттары кп.

Победа – мутика тріне жатады. Швециядан тараан. Сісі басы р жаына тгел шашыраан. Дні москва типті. абытылыы 29-32%.

Золотой Дождь – ауреа трі. Ескіден келе жатан те тараан сорт. Швециядан келген.

Жгері жне оны жалпы сипаттамасы. Жгері жер шарында кп тараан, німі жоары даыл. Оны дні тама нерксібінде, мала жем ретінде, техникалы салаларда кеінен олданылады. Одан жарма, жарылан жгері, ттікшелер, крахмал, декстрин, кристалды ант, спирт жне н алады. Кк жгеріні пісіріп жеуге, консервілеуге болады. Жгері мала кк болауса трінде беруге, срлем жне крделі жем жасауа олданады. Жгеріні рыынан медицина жне тамаа пайдаланатын май алады. Бдан ымбат баалы ааз алуа да болады. Жгеріден сабатарымен бірге срлем салса, ол ірі ара малды сттілігін тез арттырады.

Жгері АШ-та кп тараан. ТМД-да ол ауыл шаруашылы даылдарды ішінде алтыншы орында, 2%-а жаын клемін барлы егістікті алады.

Ботаникалы сипаттамасы. Жгері днді даылдар тымдасына жатады. Біржылды сімдік. Мдени біра трі бар, ол егістік жгері. Дні жалааш немесе ауызды. Жгеріні сырты абыыны барлыына немесе жотыына, дніні формасына, су мерзіміне, тсіне, стігі бетіні формасына, эндоспермні нтрізділік немесе мйізтрізділігіне арай 7 кіші трге бледі:

кремнилі жгері. Бл ат орысша кремнистая (кукуруза) деген сзден алынан. Ол сзді химиялы элемент кремнийге еш андай атанасы жо. Бл домала, жылтыр, эндосперміні шет жатары жарылдап тратын, ортасы нтріздес жгері. Вегетация кезеі 60 кннен 130 кнге дейін созылады. Кбінесе тама нерксбінде пайдаланады. Тсі а немесе сары болады.

Тістріздес жгері. Дні зынша, жоары сті тіс трізді. Ол піскен кезде днні стіні шгуіне байланысты. Мйізтріздес рылым тек днні сырты абаттарында, ал ортасы нтрізді болады. Бан кбінесе мал азыына пайдаланылатын сорттар мен будандар жатады. уыранда жарылып, айналып кететін жгеріге са днді, консистенциясы мйізтріздес эндоспермнен тратын кіші трлер жатады.Мйізтріздес эндосперм уыранда ысыма шыдамай бытырап, жарылып, ыршып кетеді. Кбінесе сті стмсы немесе жайда бетті домала жгерілер жатады. Блар АШ мен Мексикада кп егіледі.

ант жгеріге балауызданып пісу кезінде ттті, жмса, ал піскенде стін жім басып кететін, эндоспермі йнектрізді жгері жатады. Мны ішінде крахмал жо, ол тек декстрин мен ант кйіндегі заттардан трады.

Балауыз жгеріге екі абат эндоспермнен тратын, сырты пішіні балауыза сас, біра атты, ішкі жаы домала крахмал тйіршіктерінен тратын, нтріздес рылымды жгері жатады. Оны крахмалды бтаты малекулалы амилопектиндерден трады. Аминопектинні саны 100% -а жаын.

абыты жгері.Дн абыты. Америкада жабайы трде седі. Биік сімдік, 60 см биіктікке дейін ауалы тамыр шыарады.[27]

Осы кіші трлерді р айсысы 5-тен 25-ке дейін трлер біріктіріледі. азір 83 трі белгілі. Жгері жылы сйгіш даыл. Жер бетіні жылылыы 10-12°С-а жеткенде ана не бастайды.

Днні рылысы жне химиялы рамы. Жгеріні бір событаы дніні клемі мен массасы ртрлі - тп жаында ірі, бас жаында са. Днні зындыы 5-15 мм-ге, 1000 днні массасы 50-ден 100 г-а дейін жетеді. Жгері днінде, баса даылдардай, сайшасы болмайды, рыы те лкен – 15%-а дейін болады. Днні ры жаында событы зегімен байланысатын орнын чехлик деп атайды. Ол жгеріні гіткенде тсіп алады. Жгеріні аланшасы те лкен, рыты 90%-ын алады. Эндоспермі мйізтріздес немесе нтріздес болады.

Жгеріні сорттары мен будандары. Жгері егістігі шін будандарды маызы те зор. Будан тымны бірінші рпаы гетерозистік асиет танытады. Гетерозисті (гетеро-кп, зис-зигот жынысты деп тсінуге болады) будан сімдікті німдеріні кенеттен сіп кету абілеті деген маынада олданылады. Олар здеріні аталы жне аналы сімдіктерімен салыстыранда 10-30%-дай німді арты береді. Одан кейінгі рпатарыны німі жылдан жыла тмендеп алпына келеді.

Будандар сортаралы, линияаралы, екіеселенген линияаралы, сорт пен линияаралы т.б. деп блінеді. Будандарды бірінші рпаын алу те иын жне ымбата тседі. Кк балауса мал азыыны, срлемні жне астыты е жоары тсімін екіеселік будандар береді. Оларды алу тсілі «Селекция жне тым шаруашылыы» таырыбында берілген. Осы ыса мліметте оны теориясы мен практикалы алу жолдарын толы жазу жне тере тсіндіру ммкін емес.

Кріш жне оны жалпы сипаттамасы. Кріш ежелден сіріліп келе жатан жарма алуа арналан даыл. Біра азастан шін жаа деп айтуа болады. Тек ызылордада, Шымкент, Алматы облыстарында ана егіледі. Кріш жармасы те жымды, тез орытылатын таам. Оны рамыны 95%-ы адам бойына сіеді. Одан тек абыын алан, бетін ажаан, жылтырлаан жармалар алуа болады. Эндоспермі желім трізді крішті кондитерлік таам алуа пайдаланады.

Крішті атаанда одан са тседі. Одан спирт, фитин, ара (саке, чум-чум), сыра, дрігерлік крахмал жне пудра алуа болады. Крішті кебегінде белок, май, витаминдер, фосфорлы заттар – фитин, лецитин сияты адам жне малды денсаулыына кекректі заттар кп. Сондытан оны мала жем ретінде пайдаланады. Кріш кебегіні майлы таматарды тотыуына арсы тратын антиоксидент заттары табылан жне одан фурфурол жне сірке ышылы алынады. Одан жоары сапалы таматы жне техникалы майлар анынады. Ол майларды рамында кптеген аныпаан май ышылдары болады. Сондытан темір сырларын ерітетін олифа майы ретінде пайдаланады.Одан микробиологиялы тсілдермен ацетон, бутил спиртін алуа да болады. Кріш крахмалын 180°С-а дейін ыздырып 77%-ды декстрин алуа пайдаланады. Крішті абыынан активті кмір алады, ал сабанынан ааз таы баса кптеген керекті заттар алуа болады жне жазды алпа жасайды.

Егістік клемі бойынша дние жзінде кріш бидайдан кейін екінші орында, ал ТМД-да Солтстік Кавказда, Даыстанда, Орта Азияда жне азастанда егіледі.

Биологиялысипаттамасы жне сіру тсілдері. Кріш тегі днді даылдар тым дасына жатады. Біржылды сімдік. Тамырында ауа стайтын ттікшілері бар. Гл шотары сісібас. Ол бтатардан трады. Оны шында гл орналасан.

Кріш ылалдыты, жылылыты сйетін сімдік. Сондытан ніп шыан со, піскенше суда седі. Оны суаруды кп трлері бар. Бізді елде жайып суару тараан. Жайып суару екі трлі болады: 1. сімдік барлы уаытта суда седі; 2.отын-отын айтарып суару.

ндістанда 1000-1200 мм-ге дейін муссон жабырлары жауады. Сондытан крішті суармай-а сіреді. Ол шін осы жабыр жауарды алдында жерді дайындап, егіп ояды. Бл жабырлы мерзім біткенше кріш пісіп дайын болады. Кріш барлы уаытта суда сетін боландытан піскен кезде дніні ылалдыы жоары болады. Сондытан комбайнмен туру орып-жинау ммкін емес. Оны алдымен орып, дестеге салып, кепкен со жинап бастырады.

Кріш зімен тозаданатын сімдік. Оны дніні формасына арай нділік жне жапонды деп аталатын екі бтаа бледі. нді бтаына жататын дн зын жіішке келеді, зыныны клденеіне атынасы 3:1; 3,5:1-ге те, ал жапонды бтаы ыса, оларды атынасы 1,5:1; 2,9:1-ге те. Бізді елде жапонды бта егіледі. Бл бтатаы кдімгі жне желімтрізді кріш деп екіге бледі. Кдімгі кріш піскенде шашылып тратын ботаа, ал желімтрізді кріш пісіргенде еріп ою ботаа айналып кетеді. Крішті крахмалы кбінесе амилопектиннен трады. Сондытан ол йоден бояанда оыр тске боялады.

Днні рылысы мен химиялы рамы. Крішті аршылмаан днін азаша шалы дейді.Ол ортасында сайы жо, абыты, абыыны сырты жне ішкі дні де ырлы-ырлы болады. абыынан айыраннан кейін алынан дн сопатау келеді, тсі ртрлі, зыны 4,4-10,0мм, клденеі 2,3-4,0мм, алыдыы 1,3-2,8мм арасында болады.Эндоспермі шыны немесе нтрізді болады. азіргі егіліп жрген сорттарды эндосперміні шынылыы 90 пайыза жаын. Бидайа араанда крішті дндерінде белоктыаздау болуы ммкін, сондытан мнда ондай днні рылысы басалай болар деген болжам бар.

Крішті крахмалы ырлы-ырлы тйіршіктерден трады да, олар бірімен бірі ттасып крделі тйіршіктерге айналады. Екінші айырмасы, онда амилозадан амилопектин кп. Сондытан Жапония мен нді оымысталарыны зерттеуіне араанда кріш дніні шынылыы крахмал тйіршіктеріні крылысына байланысты деп йарылып жр. Оан айа нтрізді эндоспермде амилопектиннен амилрза кптеу жне желімтріздес кріште декстрин мен мальтоза кп. Шыны днді сырты формасынан-а тануа болады. Олар зындау келеді. Жарма аланда олар аз сынады да, жарманы шыымын кбейтеді. нтріздес эндоспермні а тсі сыртынан-а білініп трады.

Баса даылдармен салыстыранда кріште белок аздау – 6,0-11,2% -а дейін ана, ал баса заттар – крахмал – 58-80, ант – 1,5-3,0, клетчатка – 9-12%, май – 2-5, минералды заттар 5-7 шамасында болады. Егер аршылан крішті алатын болса, ондаы минералды заттар 1,5% -а дейін тмендейді.

Крішті технологиялы ерекшеліктері. Кріш піскен кезде, оны дніні р абаты ртрлі кебеді. Сырты абаттары ішкі абатттарына араанда тезірек кеуіп, тартылады да, соны салдарынан жоары абаттарында дн сынып, саа айналады, жарманы тсімі азайып, саты тсімі кбейеді. Мндай сызаттар крішті кн сулесі арылы немесе асты кептіретін агрегаттарда кептірген кезде, жоары абаттарыны тезірек кеуіп, осы абаттарыны клеміні баса ішкі абаттара араанда тез тартылуына байланысты, кп сызаттанады, ал егер ол аырын кемісе, ішкі абаттарыны суы жоары абаттарына алмасып лгереді де, сызаттанан днні саны кенет азаяды. Біра бл діспен кептіруді кптеген аудандарда іске асыру те иын жне ымбата тседі.

Сызаттар дн зіні сісібасында транда да, оймада жатанда да, тазалаанда да, тасымалдаанда да пайда болуы ммкін. Сызаттануа кндізгі кнні ысты болып, тнні салын болуы да кмектеседі.

Крішті асты осындыларында сарайан дн кездеседі. Олар дестені астыы бетіндегі сімдіктерден тседі жне асты оспаларыны астыы абаттарында да пайда болуы ммкін. Бл да оны технологиялы асиетін тмендетеді. Сарайан днні стінгі бетіндегі каротин жне баса да пигменттерді бзылуына байланысты. Сары тс одан рі арай мелоноидин сияты ара ошыл тске айналып кетуі де ммкін. Барлы осындай астыты тсіні згеруі оны товарлы жне технологиялы сапасын тмендетеді.

Крішті кейбір сорттарында (зірбайжанда сетін ызыл днді трі) ішкі днні сырты абаты ызылт болуы ммкін. Одан алынан бота да ызылт болады, езіліп кетеді. Бл днні бзылу процесіне ешандай атысы жо.

Кріш оспаларында кк, піспеген, орысша меловые зерна деп аталатын сапасы тмен дндер кездесуі ммкін. Олар тез сынып сатылып кетеді. Міне осыны брі оны технологиялы жне товарлы асиеттерін тмендетіп жіберуі сзсіз.

Крішті сорттары. ТМД-да крішті кптеген сорттары аудандасан. Оны ішінде Жапон жне Индия бтаына жататын сорттар бар. Осыларды есептей отырып, барлы крішті екі топа бледі: 1. зынднді – егер оны зыны клдененен ш есе лкен болса, оны домала днді топа жатызады. Осы топтара Алакл, дубовский 20, сантахез 52, Кубань 3, збектік 5, Краснодарлы 424, Донецкий 63, Узрос 7-13 сорттары жатады. Бларды ішінде азастанда мына сорттар тараан:

Дубовский 129 – Эрритроцерос трі. Бкілодаты кріш ылыми-зерттеу институты шыаран. сімдікті биіктігі 100-110см. Сісібасы тыыз орналасан. 1000 дніні массасы 35г шамасында, абылытыы 18-19%. Дні шыны а, домала. Ерте піседі – 75-125 кнде. р гектарынан алынатын тсім 55-70%-а жетеді. Жармасыны сапасы те жасы, а тсті. Ботасы те дмді, шашылып піседі.

Кубань 3 (Заревчанка). Сол институт шыаран. Дні ірі, 1000 дніні массасы 31-33г, шынылыы 93-94%. Жармасы мен ботасы те жасы деп бааланан.

Карамы жне оны жалпы сипттамасы. арамытан жарма жне н алады. Оны жармасы адама те пайдалы диеталы таам. Оны рамында лимон, алма, ымызды ышылдары, минералды, фосфор, темір, кальций заттары кп. Белогыны рамында лизинні млшері 8%-а дейін жететін боландытан, ол таматы жасы сііруге кмектеседі. Денсаулы сатау мамандарыны млімдемесіне араанда арамы белогы зіні сіімділігімен жне баса да асиеттеріне бацланысты днді даылдарды белогынан лде айда пайдалы, толырамды. арамы белогы ерігіш келеді. Таза суа еритін альбуминдер 58%, ал тзды суа еритін глобулиндер 28%-а жетеді. Ал оны бидаймен салыстырса, осы белоктар бидай днінде 5,2-5,8% ана болады. арамыты рыында тиамин, рибофлавин, ниацин друмендері кп жне ол эндспермні орта блігіне орналасан. Сондытан оны атап жарма аланда осы пайдалы заттар жарманы рамында тгел алып ояды. арамы глдерінен аралар бал жинайды. армыты сабаы да пайдалы. Онда рутин кп, сондытан одан Р друменін алады. Оны таы бір медициналы асиеті, оны рамында болатын лецитин заттары ан тамырыны ауруы холестериге арсы тра алады.

арамыты сабаны мен топанын мал азыына пайдаланады. Онда калий кп, сондытан оны клінен поташ (саар – сабын алуа пайдаланатын химиялы оспа) алуа болады. арамыты су дуірі те ерте басталып (ннгеннен со 60-70 кннен бастап) глдейді де, ысы аяз басталып сіп кеткенше созылады. Е алашы пайда болан дндері ірі, біра аз болады. Сондытан да бал алуа, ыста сіп кеткен кздік егістіктерді орнына себуге немесе мала кк балауса ретінде пайдалануа те олайлы. арамыты тамыры жер ыртысындаы крделі фосфор оспаларын тез арада оректік заттара айналдырады. Оны айдап тастаса тыайтыш та бола алады.

ТМД елдерінде арамы кп егіледі. Оны 70%-а жатыны Ресейде, 20%-а жаыны Украинада, 5 пайызды Белорус пен азастанда себіледі. Баса елдерде – АШ-та , Канадада, Францияда, Польшада, Германияда оны егістігі едуір клемде.

Биологиялы сипаттамасы. арамы арамытар тымдастыына жататын біржылды немесе кпжылды сімдіктер. Сабаы жалааш, бтаталан, р буын арасы тізе сияты бгілген. Глдері шоты, шаршы тозаданады. Бір сімдікте аналы аузы зын, аталы рыы ыса, ал екінші сімдікте керісінше болады. зын аналы рытар тек зын аталы рытарды тозаымен, ыса аналы рытар ыса аталы рыты тозаымен тозадана алады. Сондытан олар ара таы баса жндіктермен немесе жел арылы айас тозаданады.

Кптеген арамы тегіне жататын сімдіктерді тек біреуі ана мдени арамы мдени трге жатады. Бл егістікті ішінде, арамшп ретінде татар арамыы кездеседі. Мдени арамыты рыы ірі, ш ырлы, ал татар арамыыны рыы са, ара немесе оыртсті, дмі ащы болады. Оны тазалау те иын. Асты оспаларындаы татар арамыы жарма жасаланда аталмайды. Сондытан жарманы ішінде кп кездеседі де,оны тауарлы сапасын тмендетеді.

Мдени арамы екі кіші трге блінеді: 1. Кдімгі арамы – биік(25-100см), сабаы жіішке, жапыраы са (2-6мм) сімдік; 2. Кпжылды арамы – Примор жне Амур лкелерінде ана седі. Биік (2 м-ге дейін) сімдік, жуан ызыл сабаты (10мм), жапыратары ірі болады. азастанда спейді.

Дніні рылысы жне химиялы рамы. арамыты дні ш ырлы, кейде екі, трт, алты ырлылары да кездеседі, жалпа днділер де болады. абыы атты, тсі ср, кміс тстес, ашыл оыр, араошыл, кейде ара да болады.

арамыты шауашылы жадайда ш топа бледі. Олар: 1. ірі днді – зыны 505-6,0мм, клденеі 4,0-4,5мм, 1000 дніні массасы 24-30г; 2. са дндер – зыны 4,5-5мм, клденеі – 3,0-3,5мм, 1000 дніні массасы 12-18г болады. Бл топтара блу, оларды сорттау жне атау технологияларын жасау шін керек.

арамыты кептіргенде жне оны атау алдындаы ылалдау кезінде эндоспермі оыр тске боялып кетеді.Ол рны абыршатарында сулап ыздыранда оыр тске айналатын пигменттербар екенін крсетеді. Эндоспермі нтріздес, бос борпылда. Сондытан атау кезінде аздап гітіліп кетуі де ммкін.

Сорттары. арамыты 30-а жаын сорттары бар. Оны ішінде кп тараандары – Богатырь, Большевик, Славянка, Шатиловты 5, Калининдік, азанды, Сибирячка, Белорусты, Скороспелая 81 т.б.

Тары жне оны жалпы сипаттамасы.Солтстік жне Орталы азастанда жазды асты даылдарыны екінші тобынан тары мен арамы жармалы даылдары сіріледі.

Тарыдан аталан тары (ск), са, аздап н алады. Сыра жне спирт алуа да пайдаланады. азастанда тары деп аталатын лтты жарма жасалады. Оны шикідей айнатып, уырып, аралап, содан барып атайды. Ол те жымды, ттті таам. Тарыны мал азыына да пайдаланады. са, нтаталан кйінде шошаа жем ретінде олданады. Тарыны зін жне жарма аланда тсетін нын рама жем жасауа пайдаланады. Сабаны да мала жасы азы болады. Егер кктей орып берсе, онда екі рет орып жинауа келеді.

Тары сімдігі жылылыты жасы креді, рашылыа те тзімді. Сондытан рашылы аудандарда жне сіп кеткен днді егістерді орнына айта себуге те олайлы. Сондытан азастанны батыс, солтстік жне орталы облыстарында кп егіледі. ТМД тары егістігіні клемі мен жалпы тсімі бойынша дние жзінде бірінші орын алады. азастанны солтстік, останай, Павлодар, Атбе, Орал облыстарында кп сіріледі. Атбе облысыны ататы тарышысы Шыана Берсиев соыс жылдары тарыны бір гектарынан 100 центнерден арты тсім алып жрді.

Тарыны биологиялы сипаттамасы. Тарыны оырбастар тымдасына жатады да, днді асты даылдарыны екінші биологиялы тобына енеді. Тарыны жоары німділігіне жету шін оны биологиялы ерешеліктерін (оршаан орта факторларына оятын талаптарын) білген дрыс. Тарыны сіру технологиясын анытайтын негігі биологиялы ерекшеліктеріне мыналар жатады: жылы сйгіштігі, рашылы пен аптап ыстыа тзімділігі, оректену элементтеріне жоары ажетсінуі, арамшптерге те сезімталдыы, пісіп-жетілу кезеіні созылыылыы, т.б. Тары тымыны не бастауына ажетті е тменгі температура +8-10°С. Егін кгі -1-2°С ыса мерзімдібозырауды ктереді, ал -3-4°С-да оны негізгі массасы опат болады. Кейінгі сіп-жетілу кезедерінде де тарыны жылуды ажетсінуі жоары, оны отайлы млшері 18-24°С, ал азастандасірілетін сортттарына ажетті белсінді температура жиынтыы 1600-2000°С аралыында згереді. Бидай мен слыа араанда тары жоары температураа айтарлытай тзімді. сіресе глдегеннен кейін тары сімдігі аптап ыстыа тзімділігімен ерекшеленеді. Баса асты даылдарына араанда тары ылала тмен талап ояды: тарыны нуіне тым салмаыны 25%-дай ана су ажет, транспирациялы коэффициенті орта есеппен 200-250%. сіп-жетілуді р трлі кезедерінде тары ылалды р алуан шыындайды: сіп-жетілуді алашы штен бір блігінде тары барлы ылалды 27% пайдаланады, екінші блігінде 40% жне соы блігінде алан 33%-ы ылалды жмсайды. Тптенуден шашатануа дейін тары барынша кп млшерде ылал шыындайды. Топыраты ылалмен жасы амтамасыз етілуі тары дніні толысу кезеінде де маызды.

Тарыны рашылыа тзімділігі тамырыны суды е тмен су орынан сора алатындыына байланысты, сонымен бірге тары рашылы жадайда суін тежейді, тіпті тотатады, Жапыратары ширатылып булануды біршама тмендетеді. Осыан орай , тары жазды екінші жартысында жауатын жауын-шашынды тиімді пайдаланады, сіресе азастанны солтстік облыстарында жоары асты німін алыптастыруда бл те маызды.

Тары ыса кнні сімдігі,оны сіруге р трлі топыра жарамды. Днді асты даылдары ішінде ол – сортадау топыраа е тзімді сімдік, алайда оан барынша отайлысы ара жне ара оыр топыратар. Тарыны тптену кезеі асты даылдарыны бірінші тобына араанда айтарлытай за, ал алашы кезеде баяу седі жне бл егістікті арамшптермен ластануына ммкіндік жасйды, мны сіру технологиясын да ескеруге тура келеді. Тары ттікке шыу кезеінен шашатануа дейін прменді седі. Глденуі созылыы жне осыны нтижесінде днні толысуы мен пісуі біркелкі жрмейді. Шашаты жоары блігі піскенде оны ортаы блігі лі балауызданып пісуді басында, ал тменгі блігі сттене пісу кезеінде болады. Бл жадайды тары егістігін жинаанда есепке алуа тура келеді. Тарыны Солтстік аймаында аудандастырылан сорттарына Саратовское 3, Саратовское 6, Шортандинское 7, Омское 11 жатады.

Дніні рылысы мен химиялы рамы. Тарыны дні са, домала немесе аздап сопатау домала болуы ммкін. зыны мен жалпатыыны атынасы, 1,25-ке те.

Жарма жасайтын заводтарда тарыны 20%-дан кбі мм-лік елеуіште елеп, одан 80 тпей алса оны ірі, 80-нен 40-а дейін кем болса сатсе – орташа, 40 тары деп есептеледі. Ірі дннен жарма кп шыады.

Днні тсі ашы сарыдан бастап, а, ызыл оыр, ызыл ср, кейде ара да болады. Ср тсті тарыны абыы алы, ал баса сіресе ара, оыр тсті дндерді атау те иына тседі. Сондытан стандарттарда тарыны оны тсіне арай типтерге бледі. Ол оны абыы 12-35 сіп-нген ауданыны ауа райына, жер ыртысыны нарына, олданылан агротехникалы шаралара байланысты згеріп трады. Осы аталан жадайлар келіспесе орысша остряк деп аталатын азаша шпек немесе шы дн деп аталатын тары кбейіп кетеді. Олар сопа формада болып, жоары шеті шкір болады.

Тарыдан жарма жасаанда тсетін абытарында оректік заттар болмайды, тек таза клечаткадан трады. Біра оны гидролиз жасап, одан бірмолекулалы алты немесе бескміртекті анттар алуа болады.

Тарыны жармасы сары тсті шыны болады. Белогы кп. Баса жармалармен салыстыранда энергетикалы уаты да кп деп есептейді. Тарыны орташа химиялы рамы: су -13,5, Белогы-11,2, май-3,8, ант-2,5, крахмал-55, шамасында.клетчатка-8, клдік заттар 3 Клдік заттардан К, Са, Мg, P, Fe кп. Тары дніні бір кемшілігі, оны белогында лизин аз. Тарыны майы тез ашып, ышылданып кетеді. Сондытан оны жармасын кп сатауа болмайды, онда тіпті ащы болып кетуі де ммкін. Дегенмен, жарма жасау алдында оны рыын бліп, алып тастауа тырысады. Ол рытады жемге оспа ретінде немесе май алуа пайдаланады.

Бл блімде ауылшаруашылы ндірісі жайлы тсінік, оушыларды ауыл шаруашылы ндірісіне баулу, ауыл шаруашылы ндірісіні даылдарына сипаттама арастырылды.. Осыан негізделіп Ауыл шаруашылы даылдарын егу тсілдерні технологиясыны мні ашылады.

Тымды жылы ауада ыздыру. Толыанды, піскен, заымданбаан жне біркелкі тымдар жаппай кктейді де, жоары нім алуды астамасыз етеді. Днді жне баса екпе даылдарды танапты нгіштігіні тмендігі кейде тымны ерекше физиологиялы кйіне байланысты. Егін жинау арсаында днді асты баса даылдар тымдары шартты трде тмен нгіштігімен ерекшеленеді, йткені олардаы биохимиялы крделі рдістерді аяталмауынан крделі оректік заттар жніл сіімді жне жылжымалы трге айналып лгермейді.

Даыла, сорта, тымны алыптасу, толысу жне пісіп жетілу жадайларына арай егін жинааннан кейінгі пісіп-жетілуі 1-3 аптадан 1-2 айа жне одан да заа созылады. Салын тез тскенде егін жинааннан кейінгі пісіп-жетілуі аяталмаан жне ылалдылыы жоары тымдар осы кйінде себуге дейін алуы ытимал. Осындай тымдармен себілгенде егін кгі селдір, ркелкі болады да, німкрт тмендейді. Егін жинааннан кейінгі пісіп-жетілу аяталмаан немесе лі де тынышты кйіндегі тымдарды нгіштігін арттыру шін, себу алдында 2-3 апта брын кн кзі, жылы ауада 3-5 тулік ыздырады. Кн кзінде, жылы ауада ыздыранда тымны егін жинааннан кейінгі пісіп-жетілу кезеі ысарып ана оймайды, сонымен бірге тым біршама залалсызданады. йткені кн кзі сулелеріні бактерицидті асиеттері бар. Мндай тымны ну уаты, танапты нгіштігі жне тптеп келгенде даылды німі артады.

Тымды дрілеу. Кптеген аурулар, зиянкестер тыма арналан днні беткі абыына жабысады, не днні ішінде болады. Мысалы,аракйе ауруын алса оны споралары бидайды абыына, не айдарына жабысады, бидай оймада жатанда оны тыма ешандай зияны жо, зиянкестер дн себіліп се бастаанда зиян келтіре бастайды. аракйе не бастаан днні ішіне еніп алып оны ауруа айналдырады, кейін асты піскен кезде масата днні орнына іші ап-ара спораа толы ауыздар пайда болады.

Тымды дрілеу – тымды себуге дайындаудаы орытынды кезе. Сондытан дрілеуге дейін барлы крсеткіштнрі бойынша тымды жадыат себу кондициясына жеткізілуге тиіс. Дрілеу шін витовакс, байтан универсал, ТМТД, беномил, формалин, фентиурам жне баса азастан Республикасыны Ауыл шаруашылыы министрлігі жне елімізді баса нормативтік жаттарымен рсат етілген препараттар олданылады.

Дрілеу "Ауыл шаруашылыы даылдары тымдарын дрілеу" жніндегі дістемелік нсаулара сйкес жргізіледі. рі препараттарды физикалы кйіне ауру оздырыштарды биологиясына, рылысына жне тымдарды баса ерекшеліктері мен залалдану дегейіне байланысты дымыл, ра жне жартылай ра дрілеу болып ажыратылады.

ра дрілеу. ра жне жартылай ра дрілеу оай жне арзана тседі, сондытан кп олданылады. Тымды ра жне жартылай ра тсілмен дрілеу шін р трлі нта улар – дустар олданылады. Бларды ішіндегі бастылары гранозан, ТМТД, формалин.

Гранозан – 1 тонна бидайды, арабидайды, жгеріні, тарыны дрілеу шін 1 кг гранозан препараты олданылады, арпа, зыыр, кнбаыса – 1,5 кг, слыа – 2 кг, бршаа – 3-4 кг, ызыпшаа – 4 кг препарат жмсалады. Тым себуден 1-3 ай брын дріленеді. Бл препарат адама, малдара те зиянды. Граназонмен дріленген астыты, мал немесе адам жесе ліп кетуі ммкін. Сондытан граназонмен дріленген днге траты тс беретін бояусыз олдануа ата тыйым салынан, гранозанолданылан тым кбіне ызылттау тске айналады.

ТМТД препаратымен тымды 2-3 ай брын, не себер алдында да дрілеуге болады. Бл препаратты гранозана араанда кші тмендеу, сондытан 1 тонна тыма жмсалатын препарат млшері 3-4 есе кбірек болады.

Ылалдай дрілеу. Блай дрілеу шін формалин олданылады. Бидайды, арабидайды, арпаны, слыны, тарыны атты аракйесін рту шін 1 литр 40пайызды (проценттік) формалинді 300 литр (1:300)суа араластырады. Тымды осылай жасалан ерітіндіге 3-5минут салады. Мнан со тымды еденге, не брезент стіне тгіп, стіне брезент немесе форма