Жинаты технологиялы процестерін жобалау
Жалпы малматтар.Жинаты технологиялы процестерін жобалау кезінде бастапы деректерге жататындар: бйымны жина сызбасы, торапа кіретін детальдарды жина тізімі, бйымды жне торапты абылдап алуа ойылатын техникалы талаптар, ндірістік тапсырма лшемі жне оны орындау мерзімі, жинау жмыстарын орындау шарттары.
Жина жне жмыс сызбаларын, бйымны ызметтік арналуын, жина бірліктеріні лшемдік талдауын оып-білу нтижесінде бйымды шыару жоспарын ескере отырып, жина процесін жобалауды негізгі сатыларын белгілейді.
Жинауды технологиялы процесіне жалпы аланда мыналар кіреді:
– жинауды тактісін есептеу жне жинау процесіні йымдастыру трлерін тадау;
– торапты жне жалпы бйымды жинауды технологиялы слбаларын растыру;
– технологиялы операцияларды жобалау;
– сынатарды баылау операцияларыны рамын анытау;
– жинау процесіні тиімділігін негіздеу;
– технологиялы жаттаманы рсімдеу;
– арнайы технологиялы рал-саймандарды жобалау, оны ішінде ктеру-тасымалдау ралдарын;
– жинау цехы участоктарыны технологиялы жоспарын жасау.
Жинауды тактісі ауысым, ай немесе баса да уаыт аралыындаы есептік (болжамды) уаыт орыны осы уаыт ішіндегі бйымды шыару жоспарына атынасы ретінде аныталады. Жинау тактісіне байланысты бйымды жинауды йымдастыру формасы аныталады.
Жинауды йымдастыру формасы. Жинауды йымдастыру формасын тадау бйымды шыаруды берілген жоспарымен аныталады: бірліктік ндірісте кбінесе аынды емес (траты) жинауды, ал сериялы жне массалы ндірісте аынды жинауды олданады.
Аынды емес (траты) жинау жиналатын машинаны детальдары мен тораптары берілетін траты жмыс орнында жинау операцияларын орындаумен сипатталады. йымдастыруды мндай формасында жинайтын жмысшыларды жоары біліктілігі ажет болады, ал жинау цикліні затыы лкен болуымен ерекшеленеді.
Аынды жинау жылжымалы жне жылжымайтын болып блінеді. Жинауды аынды жылжымалы трі жиналатын нысанны жылжуыны тмендегі тсілдері арылы жзеге асады:
– здіксіз озалыстаы конвейерде;
– периодты озалыстаы конвейерде;
– механикалы рылыларды кмегімен операциялара жиналатын нысандарды біртіндеп берумен;
– жинау нысандарын олмен беру (рольгангпен, арбамен, арнамен).
Жылжымалы аынды жинау сериялы, ірісериялы жне массалы ндірісте олданылады. Жинау кезінде детальдар мен тораптарды тасымалдау рольгангпен жзеге асырылады.
Аынды жылжымайтын жинау жекелеген операцияларды затыы лкен емес кезде сериялы жне кішісериялы ндірісте, сіресе, лкен массалы бйымдарды жинау процесінде олданылады. Бл жадайда жмысшы бір жинау стендісінен келесіге те отырып, белгілі бір операцияны орындайды.
Конвейер тріндегі тасымалдау рылысын олданатын аынды жинау конвейерді здіксіз немесе периодты озалысы арылы жзеге асады.
здіксіз озалыс кезіндегі конвейер жылдамдыы, м/мин:
; (5.10)
мндаы, 
- екі жмыс орны осьтері арасындаы ашыты, м;
- жинау тактісі, мин/дана;
Жинау орындарыны (станцияларыны) саны жинау жне баылау операцияларыны, сонымен бірге жобада белгіленген осалы орындарды санымен аныталады.
Есептік уаыт орында (дана/ауысым немесе дана/саат) жиналатын жинау орындарыны німділігі:
; (5.11)
мндаы, 
- есептік уаыт оры, мин; 
- жинау орнындаы жмысшылар саны, 
- берілген операцияны орындауды даналы уаыты, мин.
Аынды жинауды зытыы, мин:
; (5.12)
мндаы, 
- жинау желісіндегі жмыс орындарыны (станцияларыны) саны.
Жинау орнын амту коэффициенті:
; (5.13)
Аынды желіні амтуды жалпы коэффициенті
; (5.14)
Аынды жинау кезінде жмысшыларды мамандандыруды жаа лгісіне олжеткізуге болады, жинау уаыты ысарады, жинау жмысшыларыны зіндік ны тмендейді.
Жылжымалы аынды жинауды йымдастыру кезінде барлы аралас жне аынды желі участоктарында ызметтерді наты йлескен жмысы ажет болады.
Жинау дістері. Жина бірліктеріні сапасын анытайтын длдікке жинауды ртрлі дістеріні кмегімен ол жеткізуге болады [9].
Толы зара ауыстырымдылы дісі бойынша жинау арапайым да немді болып келеді. Бл дісті артышылытарына жататындар:
– машинаны жинауда біліктілігі орташа жмысшыларды атыса алу ммкіндігі;
– тізбекті лшемді ру барлы рама буындарды тек арапайым трде бірігуінен тратын боландытан, тйытаыш буынны ажетті длдігіне ол жеткізуді ыайлылыы;
– детальдарды жмыс орнында соу арылы келтіру ажет болмаандытан машинаны жндеуді арапайымдылыы жне арзандыы.
– детальдар мен тораптар дайындауда кооперациялау ммкіншілігі.
Ал бл дісті кемшілігіне жинау кезінде ажет болатын осалы блшектер мен ондырыларды дайындау ныны жоарылыы жатады.
Массалы ндіріс кезінде аталан діс жинау процестерін автоматтандыру мселесіне олайлы жадайлар жасайды.
Жекелей зара ауыстырымдылы дісіні мні тйытаыш буынны ажетті длдігі барлы тізбектік лшемде алынбайды, тек кпшілігінде ана алынатындыында болып саналады. Бл дісті алдыыдаыдан айырмашылыы рамдас буындара шатамаларды лкен етіп берілуінде.
Детальдарды жмыс орнында келтіру дісі. Бл діс тізбекті лшемді райтын детальдарды негізгі лшемдеріні шатамасын алу технологиялы трыда орындау иын болан жадайда олданылады. Бл жадайда детальдарды кеейтілген шатама размерімен дайындайды, ал ажетті длдік келтіру арылы орын алады. Машинаны жинау кезінде келтіру жмыстарын тазалау, аралау, жалтырату секілді операциялармен орындайды. Келтіруді орындай отырып, жмысты беттерді жоары сапасына ол жеткізуге тырысу ажет. Бл діс бірліктік, кішісериялы жне сериялы ндірісте жне жндеу жмыстарында олданылады.
Реттеу дісі. Мнда тйытаыш буынны ажетті длдігі алдын ала тадалан буын шамасын одан металл абатын алмастан згерту арылы алынады. Мндай буындар немесе детальдар жылжымалы компенсаторлар деп аталады.
Жинауды технологиялы слбасын жасау. Бйымды жне оны тораптарын жинауды ретін анытау шін жинауды технологиялы слбасын жасайды. Бйымны жина бірлігі рылымына байланысты не жекелеген детальдардан, не тораптар мен кішітораптар жне детальдардан труы ммкін. Соан арай олар бірінші, екінші жне одан да жоары сатылы кішітораптар болып блінеді. Бірінші сатылы кішіторап торап рамына тікелей кіреді, ал екінші сатылы кішіторап тек ана жекелеген детальдардан трады.
Технологиялы слбалар бйымны жалпы жинаы шін блек жасалуы да, жеке тораптар мен кішітораптара да жекелеп жасалуы ммкін. Технологиялы слбаларды жасау принципін экскаваторды ілінісу муфтасыны торабын жинау лгісінде крсетелік [24]. 5.4-суретте ілінісу муфтасыны жина сызбасы берілген, ал 5.5, а-суретте берілген торапты жинауды технологиялы слбасы крсетілген болса, 5.5, б, в-суреттерде кіші тораптарды жинауды технологиялы слбалары бейнеленген. Технологиялы слбаларда торапты рбір элементі ш блікке блінген тік брышты тртбрышпен белгіленген.
5.4-сурет. Экскаваторды ілінісу муфтасы:
1 – тыын; 2 – стакан; 3 – дгелек гайка; 4 – тотатыш шайба;
5 – мойынтірек; 6 – втулка; 7 – білік; 8 – тісті дгелек; 9 – кернегіш саина; 10 – стакан; 11 – мойынтіректер; 12 – ымтаыш саина; 13 – брандалы тотатыш; 14 – гайка
Тртбрышты жоары блігінде элементті (деталь, кішіторап немесе торап) аталуы берілсе, тменгі сол жаында – элемент индексі, тменгі о жаында жиналатын элементтерді саны крсетіледі. Элементтерді индекстеу детальдар мен тораптара (кішітораптара) бйымны жина сызбасындаы номерлер мен индекстерге сйкес орындалады. Тораптар (кішітораптар) «ЖБ» (жина бірлік) ріптерімен белгіленеді. Базалы элементке жина басталатын элемент (деталь немесе торап, кішіторап) жатады. рбір торапа оны базалы деталіні номері беріледі. Мысалы, «Жб7» - базалы деталь №7 болатын торап. Кішіторапты сйкес сатысын «ЖБ» ріптік белгісіні алдына санды индекспен крсетеді. арастырылып отыран лгіде жинаулы стаканны «1ЖБ10» индексі бар, бл базалы деталі №10 болып келетін бірінші сатылы кішіторап дегенді білдіреді.
5.5-сурет. Ілінісу муфтасын жинауды технологиялы слбалары:
а – торапты жалпы жиналуы; , б – кіші тораптарды жиналуы
Технологиялы слбаларды келесі ережелермен сатайды. Слбаны сол блігіне базалы элемент (базалы деталь немесе базалы торап, кішіторап) крсетіледі, ал соы, яни слбаны о блігіне жинатаы бйым (торап, кіші торап) белгіленеді. Бл екі блікті горизонталь сызыпен осады. Бл сызыты жоары жаына тртбрыштара барлы детальдар жиналу ретіне арай белгіленеді. Ал сызыты тменгі жаына бйым рамына тікелей кіретін барлы тораптар крсетіледі. Торапты жина слбасында бірінші атарлы кішіторап белгіленеді (1Жб10); ал бірінші атарлы кішіторапты жина слбасында – екінші атарлы кішітораптар (мысалы, 2Жб14) крсетіледі жне т.с.с. Егер слбада айын крінбеген жадайда, технологиялы слбаларда «престеу», «пісіру», секілді т.б. сздер кездеседі.
Технологиялы слбалар ртрлі ретпен бірнеше нсада жасалуы тиіс. Оларды отайлы нсасын жинау сапасын амтамасыз ету жадайларына, берілген масштабта бйым шыару кезінде процесті німділігі мен тиімділігіне байланысты тадап алады.
Технологиялы слбалар кез келген типтегі ндірісте жинау процестерін руды барынша оайлатады жне технологиялы трыдан аланда бйым рылымын баалауды жеілдетеді.
Жинау операцияларын жобалау. Жинау операцияларын жинауды технологиялы слбалары негізінде жобалайды. Жинау операцияларын растыру кезінде рбір операцияны зіні белгілі бір технологиялы задылыы бар екендігін ескеру ажет, себебі аынды дісте операцияны ебексыйымдылыы жинау тактісіне те, шамалы кіші немесе оан еселі болуы тиіс.
Жинау операциясын жобалау барысында технологиялы тпелерді наты белгілейді жне базалау слбасы мен базалы элементті бекітуді анытайды, жмыс нормасы мен разрядын орнатады.
Жинау операцияларын жобалау кезінде жабдыты, технологиялы рал-саймандар мен жмыс режимін тадауды негіздеуге ммкіндік беретін ажетті технологиялы есептеулер жргізіледі. Бл есептеулерге натягпен отырызуа ажетті престеу кшін анытау, жылулы сері бар детальдарды жинауда ыздыру немесе салындату режимдерін бекіту, ау кезіндегі ажетті кшті есептеу жне т.б. кіреді.
Жасалан технологиялы процестерді баалау абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштер кмегімен жзеге асады.
Абсолюттік крсеткіштер – жеке операциялар мен жинау процесіні толы аландаы зіндік ны жне торапты жинауды ебексыйымдылыы. Салыстырмалы крсеткіштер – рбір жинау орныны жктеме коэффициенті (5.13-формула), жинау желісіні жктеме коэффициенті (5.14-формула), жинау процесіні ебексыйымдылы коэффиценті 
(жинау ебексыйымдылыыны жинау элементіне кіретін детальдарды дайындауды ебексыйымдылыына атынасы):
; (5.15)
коффициентіні мні бірліктік жне кіші сериялы ндіріс шін 0,5 шамасында, сериялы ндіріс шін – 0,3...0,4, массалы ндіріс шін – 0,25...0,30 аралыында болады.
Бл коэффицент кіші болан сайын, жинау жмыстарын механикаландыру дегейі жоарылайды. Жинау процесіні зіндік ны коэффиценті тмендегідей аныталады:
; (5.16)
мндаы, Сжб – жинауды зіндік ны; Сб – бйымды дайындауды зіндік ны.
Жинау процесіні техника-экономикалы крсеткіштерін жоарылататын технологиялы шаралара операцияларды механикаландыру мен автоматтандыру жне операциялы уаыт пен жинау тактісіні байланысын синхрондау операцияларына ол жеткізу жатады.
Жинау процестеріні технологиялы жаттамаларына жина сызбалары, торапты жне жалпы жинауды технологиялы слбалары жатады. Жинауды маршрутты картасында жабды пен рал-саймандар, уаыт нормасы мен жмыс разряды жайында деректер крсетілген жинау операцияларыны тізімі келтірілген. Ал операциялы картада технологиялы тпелер бойынша жмыс режимі мен уаытты есептік нормалары крсетілген операциялар мазмны беріледі.
Жинау операцияларын жобалауда сапа жне длдік мселелерін естен шыармау керек. Операцияны неше трлі нсаларын оларды німділігі мен зіндік нын салыстыру арылы анытайды.
Жинау операциясыны німділігін ктеруді негізгі шаралары – деп июластыру жмыстарыны клемін азайту, растыруды технологиялы процестерін тымды ру, оларды механикаландыру жне автоматтандыру. деп июластыруды азайту шін детальдарды те дл жасау ажет. Массалы ндірісте кпаспапты, кпорынды слбаларды пайдаланан жн.
Аспаптарды олдану ретіне арай бірізді, параллель жне бірізді-параллель слбаларын олданады. растырушылар ебегіні німділігін арттыру шін механикаландырылан жинау аспаптарын тиімді пайдалану ажет. Массалы жне ірі сериялы ндірістерді автоматтандыру ралдарын кп олданады /растыру автоматтандыру мен жартылай автоматтары, автоматты жне жартылай автоматты желілер/; блар німділікті 5 есе арттырып, ндіріс аладарын 2-3 есе кемітеді.
ндірісті автоматтандыруды маызды бір шарттары детальдарды осылыстарын бірыайландыру жне алыптастыру, осы трыда типті технологиялы жинау процестерін тымды пайдалану болып табылады.
Жинау кезіндегі е маызды операция – техникалы баылау. Мнда бйым элементтеріні зара орналасуын, жиналан осылыстарыны сапасын, детальдарды дрыс орнатылуын, бйымны жалпы жне блшектеріні массасын, айналмалы блшектерді тепе-тедігін жне сол сияты баса да техникалы шарттарды орындалуын баылайды.
Техникалы баылау ралдары ретінде мбебап аспаптарды (лшеуіштер, индикаторлар, кш лшейтін кілттер жне т.б.) арнайы баылау, лшеу жабдытарын, ондырыларын пайдаланады. Баылауды аралы жне біржолата абылдау деп бледі. Біржолата абылдауда жиналан бйымды тгел тексереді. Аралы баылау (жалпы жне ішінара) те крделі жинау операцияларын ткізгеннен кейін жргізіледі.