ТАЫРЫП БОЙЫНША СТУДЕНТТІ ЗІ ЗІ ТЕКСЕРУІНЕ АРНАЛАН ТЕСТ СРАТАРЫ
1. Егер аыс йынды болса оны... аыс деп атайды.
A. | бiр алыпты
B. |ламинарлы
C. | турбуленттi
D. |траты
E. |стационар
2. Сйыты кез келген жерiнде оны блшектерiнi жылдамдыы V=const болатын аысты ... аыс деп атайды.
A. | траты
B. |йынды
C. |згермелi
D. |турбуленттi
E. ламинарлы
3. Жрек арыншасыны блшы еттерiнi босауын ... деп атайды.
A. | пульс
B. |систола
C. |бос фаза
D. | диастола
E. |реология
4. Жректi сол арыншасы рбiр жиырылан сайын олаа ... млшерiнде ан латырылады.
A. |30-40 мл
B. |70-80 мл
C. |10-20 мл
D. |60-70 мл
E. |80-100 мл
5. анны тамыр жйесiндегi ау жылдамдыы:
A. |1-3 м/с
B. |0,6-0,7 м/с
C. |0,8-0,9 м/с
D. |0,1-0,2 м/с
E. | 0,3-0,5 м/с
6. ан ысымы тамырды абыраларын тербелiске тсiредi. Бл тербелiс артериялы тамыр жйесi бойымен ... жылдамдыпен тарайды.
A. |16-22 м/с жне оны .....
B. |6-12 м/с жне оны .....
C. |5-7 м/с жне оны .....
1 пульс деп атайды.
2. толын деп атайды.
3. тербеліс деп атайды.
7. Гемодинамика деп ...
A. | дене озалысыны задылытарын зерттейтiн биомеханиканы бiр блiмi. Оны басты крсеткіштері болып ....
B. |сйыты жйемен аыуыны задылытарын зерттейтiн биомеханиканы бiр блiмi. Оны басты крсеткіштері болып ....
C. | анны тамыр жйесiмен аыуыны задылытарын зерттейтiн биомеханиканы бiр блiмi. Оны басты крсеткіштері болып .... +
1. ысымы жне аысыны жылдамдыы
2. рамы жне млшерi
3. ан ысымы.
8. ан ысымы - бл ...
A. |ан тарапынан тамырды бiрлiк ауданына сер етушi кш. +
B. |ан тарапынан тамырды абырасына сер етушi деу.
C. |анны жылдамдыын анытайтын шама.
D. |анны рамын баалайтын шама.
E. |ан тарапынан тамыра сер етушi жылдамды.
9. Сызыты жылдамды ... рнегiмен аныталады.
A. | v = L-t
B. |v = L*t
C. | v = L/
D. |v = L+t
E. |v = t/L
10. Клемдiк жылдамды Q ... рнегiмен (мндаы V- сйыты клемi) аныталады.
A. Q=V*t
B. |Q=V-t
C. | Q=V/t
D. |Q=V*t
E. |Q= t / V
11. Сызыты (v) жне клемдiк (Q) жылдамдытарды арасындаы байланыс ... рнегiмен сипатталады.
A. |Q=vS
B. |Q=v-S
C. |Q=v+S
D. |Q=v/S
E. |Q= S/v
12. ан ысымын алпына келтiретiн негiзгi фармакологиялы дрi-дрмектер ... негiзделген.
A. | анны ттырлыын кбейтуiне
B. |анны рамын згертуге
C. | тамырларды iшкi уыстылыын кеітуге
D. |анны млшерiн згертуге
E. |тамырларды абыраларын жасартуа
13. Тамыр жйесiнi р- трлi блiгiндегi гемодинамикалы крсеткiштердi бiреуi W - гидравликалы кедергi. Бл шама ... туелдi болады.
A. |тамырды радиусына
B. |анны ысымына
C. |тамыр абырасыны серпiмдiлiгiне
D. |анны млшерiне
E. |анны ттырлыына
14. анны баяу аысы кезiнде капиллярлы жйеде ...
A. |ан мен лпа арасында зат алмасу мах мнге ие болады.
B. |ан мен лпа арасында энергия алмасу мах мнге ие болады
C. |ан мен лпа арасында апарат алмасу мах мнге ие болады
D. |анны рамыны згеруi мах мнге ие болады
E. |лпа рамыны згеруi мах мнге ие болады
15. Тамыр жйесiнi бойымен ан жылжыан сайын оны ...
A. | орташа ысымы згермейдi.
B. |жылдамдыы артады.
C. | орташа ысымы кемидi.
D. |жылдамдыы згермейдi.
E. |орташа ысымы артады.
16. ан ттырлыы алыпты жадайда ... болады.
A. |1,7 - 22,9 мПа/с
B. |8,6 - 9,6 мПа/с
C. |4 - 5 мПа/с +
D. |0,2 - 0,5 мПа/с
E. |10 - 15 мПа/с
17. Науас адам аныны ттырлыы ... мПа*с те болады.
A. |10,4-17,8
B. |1,3-12,3
C. |4,2-20,5
D. | 1,7-22,9 +
E. |20,4-30,1
18. Турбуленттi аысты дыбысы жойылан кездегi ысым ... ысым трiнде жазылады.
A. |диастолалы +
B. |систолалы
C. |динамикалы
D. |статикалы
E. |гидростатикалы
19. ан ысымы ...... е лкен мнге ие.
A) венада
B) аортада +
C) артерияда
D) капиллярда
E) дрыс жауап А жне В
20. Барлы капиллярларды ауданы аорта ауданынан
A. 200-400 есе кп, сондытан ондаы ан жылдамдыы ....
B. 400-600 есе кп, сондытан ондаы ан жылдамдыы ....
C. 400-600 есе кп, сондытан ондаы ан жылдамдыы .... +
1. 200-400 есе кп
2. 1 мм/с
3. 20 м/с
6 лекция. ЖАРЫТЫ ЗАТТАРМЕН РЕКЕТІ. ЛЮМИНЕСЦЕНИЯ. ФОТОБИОЛОГИЯЛЫ ПРОЦЕСТЕР.
Лекция жоспары
1. Жарыты жтылуы
2. Бугер-Бер –Ламберт заы.
3. Ертіндіні оптикалы тыыздыы.
4. Жтылу спектрі.
5. Люминесценция, оны трлері
6. Хемилюминесценция.
7. Фотобиологиялы процестер жне фотохимиялы реакциялар.
8. Ультраклгін сулені биологиялы сері. УК сулені медицинада олдану.
Лекция масаты:жарыты денеде жтылу былысын, люминесценция, хемилюменесценция былыстарын арастыру. Жарыты серінен жретін фотобиологиялы былыстарды талдау. УК сулені денеге серін жне оны медицинада олдануды арастыру.
Жары аыны зат арылы ткенде, оны энергиясыны бір блігі ортаны атомдары немесе молекуларын оздыруа жмсалады, нтижесінде жары энергиясы азаяды. Бл былысты жарыты жтылуы деп атайды, шын мнінде жарыты жтылыу деп жары сулесіні бір ортамен тарау барысында жары энергиясыны энергияны баса тріне ауысуы нтижесінде жары интенсивтілігіні тмендеуін атайды.
Енді жарыты интенсивтілігіні азаю (кему) задылыын арастырайы (1сурет).
1 сурет
алыдыы dl болатын жа абаттан монохроматты жары ткенде оны бастапы интенсивтілігін кемуі dI, жары сулесі ткен абат алыдыына dl, тскен жарыты бастапы интенсивтілігіне I пропорционал болын делік. Осы шамалар арасындаы байланысты мына трдегі дифферциалды тедеу арылы рнектейік:
dI = -kl Idl,
мндаы kl- ортаны жарыты жту абілетін сипаттайтын пропорционалды коэффициент, оны жтылуды натуралды крсеткіші деп атайды, ол жары толыныны зындыына l туелді, біра интенсивтілігіне туелсіз. Тедеудегі минус табасы жары интенсивтілігіні азаятындыын (кемитіндігін) крсетеді. Бл тедеуді шешімі мына трде жазылады:
e-kll
мндаы I0 – тскен суле (бастапы суле) интенсивтілігі, I- зат алыдыы l абаттан ткен суле интенсивтілігі. Бл жарыты жтылу немесе Бугер заы деп аталады.
Егер Бугер рнегін логарифмдесек ln(I0/I) = -kll рнегі келіп шыады, мндаы l=1/kl те деп алса, онда соы рнек мына трге келеді I=I0/e. Мнан kl физикалы мні келіп шыады: жтылуды натураль крсеткіші сан жаынан жарыты жтылуын «е» есе азайтатын абат алыдыына кері шамаа те.
Енді жарыты ертіндіде жтылуын арастырайы. Жары толыны ертінді арылы ткенде, оны фотондары еріткішті де, еріген затты да молекулаларымен рекеттеседі, энергиясыны бір блігін орта молекулаларыны кйін згертуге жмсайды, нтижесінде жары интенсивтілігі кемиді, жары жтылады. Жарыты ертіндіде жтылуын сипаттайтын жтылуды натураль крсеткіші cl ертінді концентрациясына тура пропорционал екендігін алым Бер аныталды: kl= clС. Мндаы 
жтылуды натуралды молярлы крсеткіші, ол еріген зат тріне, жарыты толын зындыына туелді, біра ерітінді концентрациясына туелсіз. Бл тжырымды Бер заы деп атайды. Концентрациясы жоары ертінділер шін бл заы орындалмайды, йткені жоары концентрациялы ерітіндіде молекулалар арасы жаындап, оларды з ара рекеттесуі орын алады да жарыты жтылуында згерістер байалады. Енді Бугер рнегіндегі коэффициент орнына Бер рнегін ойса:
e-cll С
Бл рнек жары жтылуыны Бугер-Бер-Ламбер заы деп аталады.
Лабораториялы зерттеулерде Бугер-Бер-Ламбер рнегін бл трде олданбайды, оны орнына негізі 10 болатын дрежелі рнек трінде жазады:
I =I0×10-e Сl
Бл рнекті логарифмдейік, сонда ол мына трге келеді: lg(I0/I) =eСl,мндаы e= c/2,3 жтылуды молярлы крсеткіші Соы рнектегі lg(I0/I) = D деп белгіліп жне ол шаманы ертіндіні оптикалы тыыздыы деп атайы, сонда Бугер-Бер –Ламберт заы мына трге келеді D =e Сl.
Жарыты заттарда жтылу былысы фотометрия мен спектрофотометрия деп аталатын дістерде олданылады.
Жтылу спектрі деп затты жарыты жтуыны жары жиілігіне D =f(n) немесе оны толын зындыына D =f(l) туелділігін атайды.
Бір атомды сиретілген газ бен металл буыны жтылу спектрі арапайым болып келеді. Бл кйдегі заттарды атомдары бір бірінен те алша жатандытан, оларда з ара серлесу байалмайды. Заттан ткен жары кванты жеке атомдармен рекеттеседі, жтылу спектріне сйкес келетін толындар hn = EK –Ei шартына сйкес аныталынады. р атома сйкес келетін энергетикалы дегейлерді арасы бір бірінен за, сондытан оларды спектрлері бір бірінен алша жатан жеке жеке сызытардан трады, мндай спектрлерлі сызыты деп атайды(2 сурет).
Молекуласы кп атомды газдарды жтылу спектрлері сызыты спектрлардан крделі болып келеді. йткені, зат рамындаы атомдарды з ара ректтесуі мен озалысы крделі, сондытан мндай заттарды жтылу спектрлері бір ібірінен алша оранласан жолатар трінде болады. Мндай спектрларды жола спектр деп атайды (3 сурет).
Бір жне кп атомды газдармен салыстыранда тыыздыы жоары газдар мен атты денелерді райтын блшектерді з ара рекеттесуі кшті, сол себепті оларды блшектеріне сйкес келетін энергетикалы дегейлеріні арасы те жаын болып келеді, кей дегейлер бір бірімен беттесіп кеткен. Максимум жне минимумдардан тратын мндай спектрларды ттас деп атайды (4 сурет).
 |  |  | |||
 |
2 сурет 3 сурет 4 сурет
Жары шыару себебі жылулы былыса жатпайтын, кез келген температурада байалатын жары трін люминесценция деп атайды. Кру аймаында жататын жылулы жарытар 103 -104 К температудан басталады. Сол себепті люминесценция жарыын «суы жары» деп те атайды. Люминесценция жарыыны пайда болу себептеріні бірі ретінде, дене молекуласын оздыратын сырты жары кзіні серін атайды. Мндай жары кздеріне крінетін суле, ультраклгін сулесі, рентген т.б. сулелер жатады. Денеге сер етуші суле з серін тотатан мезгілде люминесценция былысы бірден тотамайды, ол біраз уаыт сулененуін жаластыра береді, люминесценция былысын сулені шаылуы мен шашыру былысынан ерекшелелігі осында.
Жтылан энергиясын люминесценттік жары шыаруа жмсайтын заттарды люминофорлар деп атайды.
Кристалл атомдарыны, молекулаларыны озыу нтижесінде квантты орын ауыстыруы денені люминестенттік жары шыаруыны басты себебі.
Дене атомдарын, молекулаларын оздыру себептеріне байланысты люминесценция мынадай трлерге блінеді:
· Фотолюминесценция- жары (крінетін сулені ыса аймаы, УК суле) серінен атомдарды озуы нтижесінде пайда болады;
· Рентгенолюминесценция- рентген жне гамма сулелері серінен атомдарды озуы нтижесінде пайда болады (рентген аппаратыны экраны, радиация индикаторлары);
· Катодолюминесценция- электрондар аыны серінен атомдарды озуы нтижесінде пайда болады (кинескоп, осциллограф, монитор);
· Электролюминесценция- электр рісі серінен атомдарды озуы кезінде пайда болады(электр разрядымен газ молеккласын оздыру-газ разрядты лампа);
· Хемилюминесценция- химиялы реакция серінен молекулаларды озуы кезінде пайда болады;
· Биолюминесценция - биохимиялы реакциялар серінен биологиялы жйені озуы кезінде пайда болады;
· Сонолюминесценция - ультрадыбыс серінен атомдарды озу кезінде пайда болады.
Жоарыда атап ткендей, люминесценция былысы сырты сер тоталса да жаласа береді, алды сулелену затыына байланысты люминесценция: флуоресценция жне фосфоресценция деген трлерге блінеді:
· Флуоресценцияда алды сулелену затыы 10-9 – 10-8 с.
· Фосфоресценцияда сулелену затыы 10-4 – 104 с.
Енді люминесценцияны кей трлеріні пайда болу механизімін талдайы.
1) Фотолюминесценция былысы жиілігі n жарыты фотондарыны зат атомдарын немесе молекулаларын оздыру нтижесінде байалады. Нтижесінде, зат атомы озбаан негізгі энергетикалы 1 кйден, озан 2 кйге кшеді, ары арай процесс 3 трлі жолмен жруі ммкін.
1. озан кйдегі атом немесе молекула жиілігі жтан жары жиілігіне nл = n фотон шыарып брыы негізгі кйге айта келеді. Мндай люминесценция резонансты деп аталады (5 сурет).
2. озан кйдегі атом немесе молекула зін оршаан орта атомдары немесе молекулаларымен рекеттесіп, суле шыармай тмен жатан озан кйдегі 2/ энергетикалы дегейге орын ауыстырады. Онан со, ол жиілігі тмен nл < n фотон шыарып негізгі кйге кшеді. Мндай люминесценция стоксты деп аталады (6-сурет).
3. озан кйдегі атом немесе молекула зін оршаан орта атомдары немесе молекулаларымен рекеттесіп, жоары энергетикалы дегейде жатан 3/ озан жаа кйге орын ауыстырады. Онан со, ол жиілігі жоары nл > n фотон шыарып негізгі кйге кшеді. Мндай люминесценция антистоксты деп аталады ( 7-сурет).
5 сурет 6 сурет 7 сурет
2) Хемилюминесценция. Химиялы реакцияда блінген энергия нтижесінде байалатын люминесценцияны хемилюминесценция деп атайды. Бл кезде химиялы энергияны жары энергиясына ауысуы орын алады жне блінетін жары не реакцияа тскен заттардан немесе зат рамындаы озан денеден шыады. Хемилюминесценция жарыыны интенсивтілігі химиялы реакция жылдамдыына пропорционалды. Биологиялы жйелерде байалатын хемилюминесценция трін биохемилюминесценция деп атайды. Биохемилюминесценция тірі жанулар мен жндіктер леміне тн былыс, азігіт тада оны 250 тарта трі кездеседі. Биохемилюминесценция былысы тотыу реакциясы нтижесінде, мысалы, липидтерді еркін радиклдар реакциясында байалады.
Люминесценция былысы медицина мен биологияда заттарды рамына санды жне сапалы талдау жргізуде олданылады.
Биологиялы жйлерде жарыты жтылуы ол жйелерде ерекеше фотохимиялы реакциялар жруімен абаттасып келеді, з кезегінде бл реакциялар фотобиологиялы процестерді басы болуы ммкін. Фотобиологиялы реакциялар деп – биологиялы жйені молекулалары жары квантын жтуымен басталып, аза немесе лпаны сйкес жауап реакциясымен аяталатын былысты атайды. Фотобиолгиялы реакциялара мыналар жатады:
· Фотосинтез - кн сулесі энергиясыны серінен органикалы молекуларды синтезделуі;
· фототаксис- кн сулесіне немесе оан арсы жаа арай тірі жндікті (мысалы, бактериялар) озалуы;
· фототропизм- сулеге немесе оан арсы баыта арай жапыраты, шп дігегіні брылуы;
· фотопериодизм- тірі жндіке «жары-араы» циклымен сер ету арылы оны сткелік жне жылды циклын реттеу;
· кру- кзге тскен жары энергиясын нерв импульсіне айналдыру;
· тері кйіні жары серінен згеруі: эритема, эдема, кнге кй, пигментация, теріні кйуі, тері рагы;
Барлы фотобиологиялы процестер мына ретпен жреді:
· жары квантын жтан молекуланы озуы;
· бірінші реттік фотохимиялы реакциялар нтижесінде пайда болан заттарды жарысыз химиялы реакциялара тсуі;
· екінші реттік химиялы реакциялар;
· лпа немесе азаны физиологиялы жауабы.
Енді ультраклгін сулесіні тірі азалара серін арастырайы. Ультраклгін сулесі (УК) оптикалы диапазонны е ыса аймаы 180 нм ден 400 нм дейінгі аралыты алып жатыр. УК сулені биологиялы серлерін байланысты 3- аймаа бледі:
· 400-320 нм, зын толынды УК (УК) «А» айма деп аталады;
· 320-280 нм, орта толынды УК (ОУК) «В» айма деп аталады;
· 280-180 нм, ыса толынды УК (УК) «С» айма деп аталады.
Осы айматардаы УК сулесіні фотоныны энергиясы тмен боланымен оны денеге тере ене алатын аблеті жоары, ал УК сулесіне сйкес келетін кванты энергиясы басаларынан кп, біра денеге ену аблеті тмен. Жалпы УК суле квантыны энергиясы баса сулелер квантына салыстыранда жоары боландытан, оны биологиялы денелерге тигізетін сер инфраызыл (И) жне крінетін жарыпен (КЖ) салыстыранда згеше болады. Кез келген суле, мейлі ол И, УК немесе КЖ болсын биологиялы денемен серлескенде трлі дрежеде жтылады.
Осы жерде мына мселеге тотала кеткен жн. лпада жтылан суле энергиясы энергияны баса тріне, жылу мен химиялы трлерге айналады, бл процесс азада жаласын одан ары тауып, фотобиологиялы процестерге ласады. Инфраызыл (И) жне крінетін жары(КЖ) энергиялары негізінен жылуа айналса, УК сулені энергиясы фотобиологиялы процестерді жргізуге ыпал етеді.
УК сулені квантарыны энергиясы жоары боландытан оны жтан лпаны атомдары мен молекулалары озан кйге кшеді, кейде мндай кванттар серінен электрондар атомнан ажырап, соны салдарынан дене молекуласыны рылымында згерістер орын алады. Осыны серінен белок молекулаларындаы лсіз байланыстар бзылып, еркін радикалдар пайда болады, крделі молекуллар арапайыма ыдырайды. Нтижесінде биологиялы белсенді: ацетилхолин, гистамин, т.б. заттар пайда болады. Ал УК сулесіні лкен дозасы серінен нуклейн ышылында рылымды згерістер байалады, жасуша мутатциясы орын алып. Сонымен УК сулесін жту нтижесінде аза лпаларында жретін атомды жне молекулалы рылымды згерістер жасушаны, лпаны, аза мшелеріні мір сруіні бзылуына себеп болады. Сонымен атар УК сулесіні витамин жасаушы да аблеті бар екендігі аныталды. Тері абатындаы 7-дегридрохолестерин, эргостерин т.б. витаминге жаын заттар 280-310 нм аралытаы УК суле серінен «Д» витаминіне айналады. УК сулесіні мнанда баса кптеген серлері бар екендігін де арастыру ажет.
Енді ультраклгін суле серінен ауыз молекуласыны рылымыны згеруін арастырайы. УК сулені cерінен ароматты ккірт рамды ауыздар мен пиримидин негізді нуклейн ышылдарыны еркін радикалды пайда болады. Еркін радикалдар деп............................ Мысалы, триптофана УК сер еткенде мына трдегі реакция жреді:
|
|
АН + hn AH* AН+ + e- А + H+ + е-
|
мндаы АН – триптофан молекуласы, hn - УК суле кванты, AH+ - пайда
|
болан аралы катион- радикал, A нейтрал радикал, e- сольватарлы электрон. Сольваторлы электрон деп...................
Пайда болан блшектер те реакцияшыл болып келеді, мысалы e- сольватарлы электроны цистин ауызымен серлесіп, оны дисульфидті байланысын бзып, цистеин еркін радикалын пайда етеді. Бл еркін радикалдар мембрананы ткізгіштік абілетін бзады, теріні кйуіне алып келеді жне т.б. былыстар орын алады.
УК сулені кварцты-сынапты, газразрядты шамдар арылы ндіреді. ндірілетін УК сулені рамына сйкес мндай шамдар: интегралдыжне селективтіболып блінеді. Интегралды шам УК сулені барлы спектрін, ал селективті- тек белгілі бір аймаын ана шыарады. Интегралды УК жары кзіне ДТР-100 Вт - ДТР-1000 Вт типті шамдары жатады, ал селективті УК жары кзіне ЛУФ-153 шамы жатады, ол 320-400 нм аралытаы, ал ЛЗ-153 шамы 310-320 нм жары толындарын ндіреді. Мнан баса ОУК-1, УУД-1, УФО-1500, т.б. шамдар да олданылады. Жеке блмелерді, аураханалардаы палаталарды залалсыздандыруда селективті УК суле шыаратын, электр доалы бактерицитті ДБ-15, ДБ-30 жне ДБ-60 . шамдары пайдаланылады, олар 200-280 нм аралытаы УК толындарды таратады.
Соы кездері кварц ыдыс арылы аан ана УК сулемен сер ету арылы емдеу шараларын ткізілуде. Мндай суле серінен анны формалы элементеріні функционалды белсенділігі артуы нтижесінде, азадаы абыну процестеріні серінен эритроциттерді мембрана абатына жабысан бгде заттардан тазаруы жреді. Мндай емдік шаралар УФОК, МД-73М,ЛК-5И, «Изольда», т.б ралдар арылы орындалады. УК сулесін азаны трлі инфекциялы аурулара арсы труын кшейтуде, балаларда рахит кеселін болдырмауда, тері ауруларын емдеуде, азаны иммундік жйесін алпына келтіруде олданды.