умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 2 страница

Адал басару дегеніміз – билікті ашы жне млдір болуы. Билікті адал болуы халыты баылауы арылы ныаяды, сонымен бірге басаруа халыты зі араласады.

Басару процесінде абылдаан задармен баса да нормативтік актілер іске асады. Ол шін органдар мен мекемелер сйкес дістер олданады. Басаруда билікті орындаушы буындар, парламент палаталарыны комиссиялары, сот органдары, мемлекеттік корпорациялар рылады.

Басару жйесі ртрлі элементтерді бірігуі арылы алыптасады, ттас бірлік жасалынады. рбір даму сатысында тепе-тедікті болуы жне иерархия оны дрыс жмыс істеуі болып саналады.

 

3. МБТ тарихи алыптасан бірнеше мектептерге блінеді жне оны аылшынды, французды жне немістік даму баыттарын анытайды. Америкалы мектеп эмпирикалы баытты сипаттайды: яни басару теориясыны ажеттілігі мемлекеттік басару практикасын тымды йымдастырады. Осы негіздегі америкалы мектеп зіні алашы даму сатысында мемлекеттік кімшілік теорияа негізделді, сонымен бірге крнекті айраткерлер тек теоретиктер ана емес, практиктер де болды.

Мемлекетті басарудаы Американы басару мектебі зіні даму кезеіні бірнеше сатысынан тті.

Американы классикалы мектебі, американы менеджмет мектебіне сйенді. Оны негізі: басаруды отайландыру, оан жетуді жолы, басаруды экономикалы тиімділігін іздестіру, ала ойан масата аз шыын жмсап, барынша жоары тиімділікке жету болып саналады. Мемлекеттік кімшілікті негізгі станымы: мамандану, баыныштылыты санын азайту, жауапкершілікті орталытандыру, корпоративтік ызметкерлерді ндестігі. Басаруды белгілі теоретигі жне практигі Л.Уайт зіні ебегінде, негізінен, мемлекеттік кімшілікті тымды рамына иерархиялы йым ретінде назар аударды.

Мемлекет кімшілік басару – бл жанжаты процесс, бірнеше зара байланысты функцияны райды, оларды ішіндегі негізгісі – жоспарлау жне йымдастыру болып саналады.

Алайда, классикалы мектеп адам факторыны серіне назар аудармады. Басару процесіні ХІХ асырды 20-30 жылдардаы даму кезеінде леуметтік психология социологикалы басаруды жан-жатылы классикалы станымына кдік келтіре бастады. «Адамгершілік арым-атынас» мектебі кімшілік ызметіні наты жмыс істеуіне талдау жргізгенде жмыс істейтін индивидтер мен топтарды тртібіне сйенді. Мери Паркер Фоллет, Элтон Мэйо, Абрахам Маслоу 20-50 жылдардаы АШ-таы осы баыттаы белгілі алымдар болып саналады. Атап айтанда, мисс Фоллет МБТ негізін салушыларды алашыларыны бірі болды, ол басаруды ылыми трыдан анытады «Жмыспен амтамасыз ету баса адамны кмегі арылы» іске асатынына назар аударды. Жасалан кімшілік рылым жне жасы ебек аы р уаытта ебек німділігіні дамуына сер етпейді дейді оны классикалы жатаушылары. Жмыс істеу кезіндегі ызметкерлерді арасындаы алыптасан кш, басарушыны зіне ажетті басару жадайына ауыстыру рекетіне арналан кшке арсы сер етуі ммкін.

А.Маслоуды жргізген зерттеуі кп жадайда былысты себебін тсінуге жадай жасады. Ол ттыну иерархиясын жетілдірді, бл басаруды негізгі ылыми оулытарына енгізілді.

Оны тжырымдамасыны себептеріне байланысты адамдарды амалы ттынуа байланысты негізден экономикалы емес («классиктерді» жорамалдауынша) леуметтік, менмендік, амалдара арай ойысты, яни шыармашылыты іске асырумен байланысты жне т.с.с. жартылай не жанама аша кмегі арылы анааттандыруа болады. Осы орытынды негізінде А.Маслоу басаруда адамды атынастарды пайдалануды сынды, ол шін жымды психологиялы ахуалды жасарту, жмыс кезінде зіні шыармашылы леуетін іске асыру, соан байланысты ызметкерлерге кеес беру ажет.

АШ-та ХХ . 60-шы жылдарында кімшілік-мемлекеттік басаруды теориялы дамуыны жаа баыты – тртіптік йлесу пайда болды.

Адамды арым-атынас мектебінен айырмашылыы, з назарларын адамдар арасындаы арым-атынасты жасартуа, басару процесінде адамдарды ммкіндігін ашып крсету шін жадай жасауа, тртіптік ылыми тжырымдама ретінде мемлекеттік кімшілікте олдануа баытталды жне ол екі сатыдан тті.

1. Бихевиоризм – барлы субъективтік факторларды ылыми ізденістен алу. Масат, ниет, ыылас – тек ана алдыру керек азіргі байауды, басаруды дл ылыма айналдыру.

Бихевиоризм – бны анытаушылар тек натыа келтіруді ойламайды, теорияны негізі – адамдарды тртібіні жасы жатарын танып білу.

Тртіпке келтіру арнасында жептуір ойлар зерттеліп аралады, оларды біраз сыныстары мемлекеттік кімшілік басаруда жемісті олданылуда.

Тртіпке келтіру шеберінде басару тжырымдамасындаы е ызытысы Д.Макгрегорді Х жне У теориясы мен Ф.Гербергті мотивациялы гигиена теориясы болып саналады. Д.Макгрегорді ойынша, егер басарушы зіні рлін арапайым ызметкер ретінде крсетсе, басару стратегиясы негізделеді.

Х теориясы басаруды статикалы стратегиясы деген ата ие.

Оны негізгі постулаты тмендегіге саяды:

- орташа ызметкер зіні табии жадайына байланысты жмыс істеуді сймейді жне ммкіндігіне арай жмыс істеуден бас тартуды ойлайды;

- ызметкерді кп блігі жаратылысынан ебек етуді сймейді, оларды баылау, тртіпке тарту арылы ала ойан масата жетуге болады;

- орташа ызметкер, ол зіні ауіпсіздігін арты креді, тазалыты сймейді.

Д.Макгрегор есептеуінде, бл жадайда кп артышылы бар, кейбір жадайда ол туралы шынды толы длелденсе, онымен келісуге болады. Оны есептеуінше, басару тжырымдаманы олайлы теориясы. Ол икемді жне тиімді басаруды динамикалы стратегиясы деген ата ие болды;

- ала ойан масата жету шін тек сырты баылау жасау, масата жетуді бір ана ралы болып табылмайды. ызметкер абілетті жне егер зіне ойан масата жетуге ынталы болса, зін-зі баылай алады;

- орташа ызметкерді дайындыы бар жне жадайды біледі, зіне ажетті жауапкершілікті алады жне оны орындауа сер етеді;

- абілеттілік ашы кріне бастайды, шыармашылы иял. Кп адамдара байланысты дет, тек ана таза адамдара ана байланысты емес;

- басару жйесінде орташа шенеунікті ойлау алырлыын толы пайдалану кп жадайда те аз пайдаланылады.

Тменде крсетілген Д.Макгрегорды Х жне Y теориясыны негізгі айырмашылыы:

 

Х теориясы	Y теориясы
1. Басаруды статистикалы стратегиясы	1. Басаруды динамикалы стратегиясы
2. Шенеунікті алырлыын одан рі жетілдіру ммкін емес	2. Шенеунікті алырлыы одан рі жетілдірілуі ммкін
3. Жекеше толы баылау	3. Шенеунікті ттынуындаы бейім-ділікті шектеулі болуы
4. Шенеунік белсенділігіні шек-теулігі адамны зіні табии кшіне байланысты	4. Шенеунікті белсенділігі басарушыны йымдастыру абілеттілігіне байланысты
5. Жмысты йымдастырудаы тиім-сіздікті себебі, адам табиатындаы ажетті басаруды болмауы	5. Жмысты йымдастыру тиімсіздігіні себебі басаруды нашарлыы

 

Д.Макгрегор тсінігі бойынша теорияны алы шартын орындау оай, ал оны мірде олдану те иын. Жоары жне орташа ызметті орындаушыны алатын орнына байланысты ол, шешім абылдауа міндетті.

теориясын олдану басарушыны мотивациясы шін іс жзінде оларды ебектеріні мазмнын арттыру міндетін кеейту, соан сйкес ыын лайту болып саналады. Дегенмен, баынушыны басаруа атынастыру, кп жадайда зін-зі атамайды. Бл, У теориясыны дрыс еместігінде емес, оны практикада іске асыру те иын. Басарушыны басаруды оан беру себебі, кп жадайда абілеттілігіні жетіспеуі, зіні ызметкерлеріне маынасыз сратара шешім шыаруы, не олардан кеес срау, содан кейін оларды кеміту болып саналады жне осындай басарушы зін сенімдімін деп санайды. Осыан байланысты алалы басару дісін толы мегерем деп ойлайды, біра бл олай емес.

Ф.Герцберг бойынша: егер Сіз У теориясын жасанды негізде олдансаыз, онда Сізді баынушыларыыз жеіл мір среді, егер Сіз Х теориясына олдансаыз, теориясына араанда тиімсіз деп ескертті.

Ф.Герцберг тжырымдамасы адамдарды басару процесіндегі тртіптік мотивациясына арналан. Осымен байланысты Ф.Герцберг бірнеше зерттеулер жргізді, соны негізінде ызметкерлерге анаат келетін ебек денсаулы психикасына сер етеді. Оны тжырымдамасы гигиена мотивация деген ата алды. Гигиена – белгілі денсаулыты ылыми трыдан сатау, бл жадайда дені сауды психикасы жмыс процесінде жасы кіл алыптастырады.

Ебек тртібіні мотивациясына сер ететін барлы факторларды Ф.Герцберг ебекті анааттандыруа сер ететін жне сер етпейтін деп екі топа блді.

Бірінші топа: ебектегі жетістік пен табыс, ебекке лайы болу, ебектену кезінде оан жауапкершілікпен арау жне ызметкерлерді ксіби суі кіреді. Герцберг теориясы бойынша осы аталан факторлар ебек тртібі мотивін одан рі жандандырады, себебі ызметкер ебектен анаат табады. Оны ойлауынша, жеке шешім абылдауа, оны ызметіні мамандануына, ызмет бабыны суіне т.с.с ызметкерге ммкіндік жасау керек.

Басалай айтанда, ызметкерді жмыс орнын жобалаушылар ызметкерлер айтан 6 факторды орындауа жадай жасауды ынталандыру керек. Ф.Герцберг міндетті кееюінен, ебекті мазмнын сапаландыруды айыра білу керек екенін ескертті. Ебекті мазмнын сапаландыру арылы жмыс ызыты болады. Солай боландытан жмыскерлерге ке еркіндік беріледі, міндетті шеберін кеейту жмыс клемін зартады.

ызметкерлерді ебегін анааттандыруа арсы факторларды Ф.Герцберг йымдаы леуметтік психологиялы ахуалмен байланыстырады. Егер кейбіреуіні тепе-тедігі болмаса, онда жмысшылар наразы болады, ебектегі тртіпті жаымды мотиві лсірейді, жмыста анааттанысыздыты туызады. Егер осы факторлар тепе-те болса, онда ол жмысшыларды белсенділігін арттырады. Ф.Герцберг осындай мотивацияны 8 трін бліп крсетті:

- жмысты сатауа кепілдік беру;

- леуметтік мртебе;

- йымдаы ебек саясаты;

- ебек жадайы;

- бастыпен тура арым-атынас;

- жеке бейімділігі;

- зара арым-атынасы;

- ебек аысы.

Бихевиоризм принципі оны жатаушыларды кзарасы бойынша практика жзінде ана олдану, тек эксперименттік жадайда тиімді сер етеді, шаын топтарда, ал оам клемінде жарамсыз.

оамдаы саяси жне басару арым-атынасы рбір адамны психологиялы дниесімен аныталмайды, ал керісінше оамды атынас адамны леуметтік-психологиялы рылымына байланысты аныталады.

Бихевиоризм арым-атынасына байланысты жаа аым – «пост бихевиоризм», «модернизм» жне «функционализм рылымы» екінші дниежзілік соыстан кейін дамыды.

Пост бихевиоризм пікірі бойынша МБТ негізгі масаты – басару процесін талдау жне бейнелеу, оларды кзарасы бойынша леуметтік саяси ндылыын тере маынада тсіндіру. «олдану» жне «рекет» сияты басты категорияа маызды орын беру.

Ке маынадаы пост бихевиорализм мемлекеттік-кімшілік згерту кезінде оны негізгі принциптерін сатау керек екендігін анытау болып табылады.

Мемлекеттік кімшілік тсілді модернистік баыт сынады. Бихевиоризм идеясын толы бекерге шыармай шектігін анытау жне ол дісті кемшілігін зерттеу. Соны ішінде, модернистік баыт сынан институционалды баыта, мемлекеттік-кімшіліктік зерттеу кезінде ерекше кіл аудару керек.

Модернистер теориялы жне кибернетика, эмпирикалы, физика жне математика дістерін кеінен пайдаланады. Математикалы статистиканы ртрлі дістері тпелі кезедегі факторлы талдау, ртрлі модернистік баытты негізгі діс ралдары, ртрлі институционалды модельдер, талдау дісі, вербальды абстрактылы дістер, оны теориялары олданылады.

50 ж. ортасында МБТ рылымды-функционалды дісіні даы шыа бастады. Бл баытты негізін салушылар здеріні кзарасын мемлекеттік-кімшілік басаруды дамуы жне оан кедергі келтіретін жне сол жйені тратылыын сатайтын факторлара арнады.

Мемлекеттік басаруды аылшынды мектебі. Мемлекетті басару аылшынны оамды білім жйесінде ткен жз жылдыты аяына арай зерттеле бастады, Мелдан университетіні экономика жне саясат ылымдарыны Лондон мектебіні негізі аланды. Бл мектепте, содан кейін Оксфорд, Кембридж, Манчестер, Липерпуль жне баса университеттерде екінші дниежзілік соыстан кейін жинаталан трде саба беру, мемлекеттік басаруды, саяси институттар мен мемлекеттік ызметті, аылшын конституциясын, кімшілік ытарды оып білу, зерттеу жмыстары ола алынды.

Аылшынны экономикалы баыттаы кімшілік мемлекеттік басару мектебі екінші дниежзілік соыстан кейін жаа даму кезеін бастады. Социологтардан айырмашылыы, оларды зерттеу лшемі дстрлі мдени жне ндылы жйе болды. Аылшынны белгілі саясаткері Б. Барри мемлекеттік билікті экономикалы тріні тжырымдамасын жасады. Ол уде беру жне орыту арылы іске асады. оамдаы тудан шыынданатын биліктік атынасты Б.Барри арастырды. Оны ойынша биліктік атынас орын алады, егер басаа араанда оны сатау арылы тса. Соысы кнуді ммкіндігіне байланысты е аз баамен шыына шырауды олдайды. Мемлекетті басаруды екі конституциясын іске асыру жобасын жасады: Б. Барри арастыран оан-лоы не уде беру арылы оамдаы стемдік арым-атынаспен байланысты тылу, не ту. стемдік арым-атынасты сатау шін бір жаы ту керек, екінші жаы аздап тылады.

Ырына кнуді лшеу жолдарын Б. Барри келесі тжырымдамасында сынады: ырына кнуді А мен Б арасындаы айырмашылыы, оларды арасындаы сраты аымдаы айырмашылыына байланысты. Сонымен А ымыраа асады, егер оан арзан беру ны жоалан ммкіншіліктен кем болса, егер Б жаы санкция олданса Б сол жадайда жзеге асады. Кезінде кімшіл мемлекетті басарушылы: масатты жне азаматты екі тжырымдамасын жасады. М.Оукшоттаны ойынша кімшілік мемлекеттік басаруды трлері таза трде кездеспейді, себебі тамаша теориялы рылым болып крінеді.

Бл жадайда А-ны Б ырына кнуі сол жадайдаы ндылыты андай млшерде екеніне байланысты. Жоалту санкциясын олдануды ытималды млшері, сол шыынды пайдалану млшеріне байланысты шыынмен жабылады.

Аылшынны белгілі философы М. Оукшотт 50-60 жылдары Лондонны экономика мектебіні саяси ылымдар кафедрасын басарды. Еуропа халы «Ессіз масаты – тілектестік бірлестік» жолдан бастап соы ортаасырлы дуірдегі саналы азаматты айымдастыа дейінгі жолдан тті деп айтуа болады. Бгінгі кнге дейін бл процесс біткен жо, бір мемлекеттерде (батысты демократиялы) «азаматты ауымдастытар» лкен дрежеде, баса бір мемлекеттерде Батыс демократиясында болуы ммкін масатты мемлекеттік басару тртібінде аз дрежеде іске асырылуда.

Масатты мемлекеттік басаруа М.Оукшотт сипаттама береді. Осындай мемлекетті азаматтары ксіпорынны жмысшылары ретінде аралады, зіні масаттарына (л ауатына, згеріс дегейіне, мдени бірлестікке т.с.с.) жету жолын кздейді.

Немрайды тепе-тедік жо – адамдарды ндылыы оларды жалпы салымымен аныталады «Жалпы іс» арылы корпаративтік жекеше баынуды білдіреді. Задылы, кімшілік реттеуші, олданбалы сипаттаманы білдіреді.

ділеттілік тсінігі тедік болу масатында блу мселесін шешу шін, кімшілік басару жйесі тиімділігіні негізгі міндеті – те блу міндетін мойындайды.

Французды басару мектебіні алыптасуы мемлекеттік (не Конституционалды) ы ылымыны даму орытындысы ретінде дамиды. Францияда кімшілік-мемлекеттік басару теориясыны негізін салушы Анри Файола осылай деп есептейді. Оны «кімшілік теориясы» 1916 ж. басылан «Жалпы жне нерксіпті басару» кітабында баяндалан. зі негізін алаан кімшілік орталыты басарды.

ХХ асырды 30 жылдарында ылыми зерттеу негізінде мемлекеттік-ыты институттарды бейнелеп тсіндіреді, йткені кімшілік басаруды оып йренуде институционалды жаындау жолыны стемдік етуі басым еді.

30-шы жылдарды басында кімшілік-мемлекеттік басаруда бихвиоралды діс стемдік ете бастайды. Мемлекеттік кімшілдік басарудаы Бихевиоралдыты алашы даму кезінде екі рдіс – мемлекеттік жне экономикалы баыт ріс алды, адам табиатындаы тртіпті екі жадайда тсіну оны айнар кзі болатын.

Экономистерді тсінігіндегі саясат пен мемлекеттік басару –адамдарды басару ызметіні аясы, негізгі механизмі болып саналады.

Экономикалы талдауды формалды дісі олданылан, ХІХ . 50-ші жылдарына дейін, экономикалы трыдан келу екінші кезекте болды.

Соы онжылдыта леуметтік баыттаыларды ебектерінде орташа мемлекеттік институттарды траты даму проблемасы зекті таырып болып ктерілуде.

Аылшын саясаткерлеріні кбі елдегі саяси-мдени тратылыты негізі неде деген проблеманы зерттеуге ден оюда. Негізгі талдау демократиялы рсім сияты косинус тсінігі ретінде ызмет етуде.

Дж. Баджаны ойынша консенсусты дрежесі саяси мдениет пен белсенділік дегейіне байланысты. Сайланан адамдар мен шенеуніктерді пікірлері бойынша, азіргі бар институттар арапайым азаматтарды сратарына сезімтал, бл институттар сондай-а соыны олдауына ие, оларды сатау, рбір айшылы саяси партиялара пайдалы.

Д. Кэвэней ебегінен мемлекеттік рылымдаы лидерлік форманы, мдени факторды сері туралы те ызыты ойды табуа болады. Бл М. Вебер сынан харизматикалы лидерлікке сйкес келмейді.

1) лыбританиядаы жеке лидерлік абілеттілікті іске асыру дстрлі институттара толы байланысты. Тек сол барлы саяси леуметтендіру курсынан ткен арапайым парламент мшесінен бастап фракция лидеріне дейін елді басшысы бола алады. Британияны саяси жйесінде «жоары» ктерілуді баса жолы жо.

2) лидерлікті жадайы, оны ерекшелігі дстрлі институттара баынышты, лыбританияны саяси жйесінде одан «жоары» жол жо. Премьер-Министрді сайлаушылар алдында беделді болуы оны беделділігінен, не оны ызмет орны не азаматты ар-намысынан емес, оны белгілі дстрлі партиялы рамында болуынан. Елді басшысы парламентті арапайым мшесінен фракция лидеріне дейінгі леуметтендіруді барлы курсынан туі керек.

Дстрлі осындай ойын ережесі тек екінші дниежзілік соыстан кейін олданыла бастады, ол бойынша сирек кездесетін сапаа ие жаашыл, премьер орнын алуа тиіс (Черчиль).

Ол длелдеген, оны тжырымдаан басару туралы аидаттарын жан-жаты трде іс жзінде барлы практикада: экономикада, мемлекеттік ызметте жне мекемеде, скерде жне флотта олдануа болады.

А.Файоль ылыми басаруа мынадай классикалы анытама берді: «Басару, болжам жасау, бйры беру, йлестіру, йымдастыру жне баылау жасау:

- болжау, яни болашапен санасу жне іске кірісуге бадарлама жасау;

- йымдастыру, яни екі есе жасау, материалды жне леуметтік-мекемені организмі;

- йлестіру, яни бір-біріне байланыстыру ызметін біріктіру, барлы ызметті йлестіру жне адаалау;

- жарлы беру, яни жмыс жадайын жасау арылы ызмет істеушілерді жмыса жмылдыру;

- баылау, яни оны амын ойлау арылы барлы ереже мен жарлы беру толы орындалуы керек.

Файольді пайымы бойынша кез келген йымды басару (оны ішінде мемлекеттік йым) негізгі алты топты ызметін райды: техникалы, коммерциялы, аржылы, сатандыру, есептеу жне кімшілік. Е бастысы кімшілік ызмет, ол жалпы жмысты бадарламасын жасайды, мамандарды іріктейді, орындауа кш салады. Осы жмысты толыымен басарушы йымдастырады. Сондытан ол лидерлік рл атарады:

А.Фаойль басаруды жалпы 14 аидатын алыптастырды:

1. Ебек блінісі – барлы ниет пен ызмет объектіні санын азайтуа баытталады, сол ниет сапалы, рі аз шыынмен орындалуы тиіс.

2. кімет – жарлы жне кш беруге ылы, оны орындауа ытиярлы. Сонымен бірге жауапты, санкциясыз – марапаттайды жне жазалайды – барлы істі жзеге асырады.

3. Тртіп – ырына кну, ынталы атару, ішкі жадайа байланысты зін стау, сыйлау, ксіпорын мен ызметкерлерді арасындаы келісімді орындау.

4. Басарушылыты бірлігі – ызметкерлерге белгілі бір ызметті атару шін шешімді тек бір бастыты беруі керек.