аырыпты мазмны.
1.Мемлекеттік басаруды ыты реттеу субъектісі (айнар кзі) басару саласындаы ыты нормаларды басып шыарушы белгілі бір мемлекеттік органдарды ммкіндіктерін, сипатын жне оларды шектерін белгілейді.
Осыан сйкес орталытандырылан, императивті реттеу (субординация дісі)олданылады. Бл дісте реттеу жоарыдан тменге дейін міршіл-императивті негізбен мемлекетті мемлекеттік билік органдарымен толытай немесе оны субъектілерімен (федерациялык рылымда) оларды зырет шеберінде жне юрисдикция объектілерінде жзеге асырылады;
Орталытандырылмаан, диапозитивті реттеу (йлестірушілік діс) дісінде ыты реттеу келісімдер, шарттар, зара келісім мен актілерді абылдау, мемлекеттік билік органдарыны тменнен болан бастамасын олдау арылы жзеге асырылады. Басару рдісіндегі (арым-атынастардаы) мінез-лыты айындайтын ыты нормаларды мні мен мазмны ыты реттеуді дісіне байланысты.
ыты норманы, басаруды зара арым-атынаса атысушылара зады сер етуіосы дістерді мні болып табылады. Жалпы ыты реттеу діістерін мынадай етіп блуге болады:
· позитивті міндеттеу - тікелей міндеттері бар тлалара белгілі бір жаымды (жасы) рекет етуді міндеттеу;
· тыйым салу -тлалара белгілі бір трыдаы рекеттерді жасамауды тиісті ету (міндеттеу).
· рсат беру - тлаларды зіндік белсенді рекет етулеріне ммкіндік беру.
Аталан дістерді райсысы да мемлекетті басаруды ыты реттеуде пайдаланылады жне оны мемлекеттік органдарды ыты мртебесінен круге болады. Дегенмен, позитивті міндеттеу басым діс болып табылады. Себебі андай да бір болмасын мемлекеттік органа берілген зырет, оан жктелген міндет ретінде аралады. Оны ішінде белгілі бір шешім абылдауда жне рекет етуде рсат беру (шектемеу) немесе оларды жзеге асыруа тыйым салу да бар. Біра мемлекеттік органны зыретіне берілген бар нрсе міндетті трде орындалуы керек. Мемлекеттік органны азаматты ы субъектісінен айырмашылыы осында. Сондытан, мемлекеттік басару кбінесе конституциялы жне кімшілік ы нормаларымен реттеледі.
За дебиеттерінде мемлекеттік басаруды ыты реттеу мселесін арастыранда, мемлекеттік органдарды ыты мртебесін андай нормамен анытау керектігі жнінде р трлі пікірлер кездеседі. Кейбір дебиетте ыты реттеу, мемлекеттік органдара «... басасыны барлыына рсат етеді», тек тыйым салынан тарматарда жазылан, жалпы ерік беру тртібінолдаса, басасы рсат етілген тртіпті олдайды, деген пікір айтылады, ал зге бір дебиеттерде « ... басасыны барлыына тыйым салынан», зады іс-ркеттер жиынына назар аударылан. Билікпен тыыз байланысты мемлекеттік басару шін толы демократия кезінде де ыты реттеуді міндетті-ыты тртібіжн болады. Егер мемлекеттік билік жнінде сз озалатын болса, оны реттеу кшін олданса, барлы істер зады, аны, ашы жазылуы ажет; барлы еркін рекеттер мемлекет рсатымен, за шектерінде орындалуы керек.
ылыми жмыстарда жалпы ы теориясы бойынша ыты реттеуде ы нормаларыны келесідей жіктеуі жасалады:
-реттеу нормалары, ыты атынаса тсушілерге ы беру жне міндеттер жктеу арылы мемлекет пен оама пайдалы мінез-лыты белгілейді; реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу жне ыты белгілеу нормаларына блінеді. Жалпы аланда осы блініп крсетілген нормаларды айсысы болса да осы крсетілгендерді сипатында жасалып рылуы ммкін. Ал кейбір нормалар табии трде здері ртрлі сипаттарды біріктіріп трады. Мысалы, белгілі бір жадайларда ылмысты іс озау, тергеушіні рі ыы, рі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда жеке адамны міндеті ана алдыы атара шыады. Ал баса нормаларда оларды ыы, шінші бір нормаларда белгілі мінез, жріс-трыстара тыйым салуа ерекше назар аударылады.
-орау нормалары, мндай нормаларды талаптары бзылан жадайда мемлекеттік мжбрлеу шараларын белгілеу арастырылан. Парламент депутаттары Республика Президентіне азастан Республикасы задарын орындамааны шін кімет мшесін кызметтен босату туралы тініш жасай (сыныс беру) алады;
-мамандандырылан ыты нормалар, реттеу мен орау (сатау) нормаларыны арасынан мамандандырыландарын бліп арнайы арастыруа болады. Блара:1) анытамалы-пайымдылы, яни дифинитивтік нормалар жатады. Мнда мемлекеттік ыты институттарды белгі-нышандары мен анытамалары келтіріледі. 2) аидатты (принципті білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар актілерді кшін жоюа баытталан. Оларды кшін жанама атынастара олдануа баытталан жне таы сол сияты коллизиялы нормалар – нормалардаы айшылытарды шешуге ммкіндік беретін нормалар.
Осы трізді негіздерге сйеніп факультативтік нормаларды да блектеп крсетуге болады. Ол белгілі бір жадайларда мінез, жріс-трысты басты нсасынан ауытуа ммкіндік жасайды. Сйтіп, бл жадайда негізгі емес, яни осалы нсаны тадап алуа ммкіндік береді. сынысты нормалар деп аталынатындар бірнеше трлі мінез, жріс-трыс нсаларынан біреуін ана артытау немесе туірлеу деп кеес береді. Егер де норма ережені алыптастыруда оны рекет етуі мен санкциясын мейілінше толы трде жасап, рі арайы олданыстара тсуге жол берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айын норма делінеді. Керісінше, айындылыы салыстырмалы нормаларда нсаулар болмайды жне наты жадайлара байланысты басаша нсауларды олдануын да теріске шыармайды. Мндай нормалар з кезегінде жадайлы (ситуациялы) жне баламалы деп жіктеледі. Бларды алашылары норма адресатыны (арналан таайындауыны) алауын зіні білімінше істеуді немесе істемеуді жадайа арап шешуіне ммкіндік береді. Ал екіншілері – нормативтік актіде крсетілген нсаулардан алауынша тадауына ммкіншілік жасайды. Нормаларды негізгі жне туынды; траты жне уаытша деген трлері де болады. Ерекше топа мада нормалары жатады. Бл нормалар адамдарды мінез, жріс-трыстарын мадатау шараларымен (санкцияларымен) демеп, ынталандырады. Мндайларды тіпті, ылмысты ытан да табуа болады.
Осылайша, мемлекеттік басаруды ыты реттеуде мемлекеттік-ыты институттар лкен мнге ие. Осы пнге байланысты олар ыты реттеуді бірнеше діс-тсілдерін, рылымын, мемлекетке ажеттілігін, ы трлерін жне т.б. крсетеді. Бл жерде е бастысы, мемлекеттік басарудаы ыты реттеу мен мемлекеттік органдаы ыты ызметті алмастыруа болмайды.
2.ы формалары мемлекеттiк рылымдар (сонымен атар жергiлiктi зiн-зi басару органдары) мен мемлекеттiк ызметтердi заа сйенуін анытауды масат етіп ана оймай, сонымен оса жйені жмыс атаруы, оларды рылымды йымшылдыына, зара тымдылыына арай лкен мнге ие болады. ыты акт жоары жне кштірек болан сайын, мемлекеттік басаруды бірттастыын амтамасыз ету ммкіндіктері жне оны р трлі дегейдегі йымды рылымдарын йлестіру де жоары болады.
За – бл за шыарушы билік органы немесе референдум арылы ерекше тртіпте абылданан, халыты еркін білдіретін, жоары за кшіне ие жне маызды оамды атынастарды реттейтін нормативтік акт.
Заны белгілері:
1. За – бл ыты жйеге за нормаларын енгізуге, оларды жоюа немесе згертуге байланысты ышыармашылы рекеттер бекітілген за актісі.
2. За – бл мемлекеттік билікті ата аныталан жоары органдарыны актісі.
3. За жоары за кшіне ие. Бл мынаны білдіреді: а) алан барлы ыты актілер задара негізделуі жне олара арама-айшы болмауы тиіс. Кез келген баса акт заа айшы келген жадайда басымдылы соысына беріледі; ) зады кез келген баса орган бекіте алмайды; б) оны абылдаан органнан баса ешкім зады згерте немесе оны кшін жоя алмайды.
4. За – бл ыты жйеде брын болмаан жне оамды мірді маызды мселелеріне байланысты міндетті нормалардан ралан нормативтік акт.
Заны трлері:
1) Конституция – бл басаруды жне мемлекеттік рылымны нысанын, сот ділдігі жйесін анытайтын, конституциялы рылымды, адам мен азаматты ытары мен бостандытарын бекітетін негізгі саяси-ыты акт; азіргі кезде Парсы шыанаындаы кейбір абсолютті монархияларда (Сауд Арабиясында, Оманда) ана Конституция жо. Мемлекетті барлы баса задары оны аидаларына барынша сйкестендіріле отырып абылданады. Конституциялы аидаларды бзылуы те елеулі ы бзушылы болып табылады.
Болжалды олданылу мерзіміне арай Конституция траты жне уаытша Конституциялара блінеді. Уаытша Конституциялар елді тпкілікті конституциялы рылымын зірлеу ажет болатын тпелі кезеде абылданады. Кейде уаытша Конституция кптеген жылдар бойына олданыста болады. Керісінше, траты Конституцияны олданылу уаыты те ыса болуы ммкін. азіргі лемдік тжірибеде жаа Конституция абылдауды трлі тсілдері олданылады. Атап айтанда, Конституцияны парламент, рылтай жиналысы, референдум абылдайды немесе аралас тсілдермен абылданады. Украинаны, Молдованы, Грузияны, збекстанны олданыстаы Конституциялары парламенттік жолмен абылданды. Болгарияны, Румынияны, Камбоджаны, Бразилияны, Колумбияны Конституциялары рылтай жиналысында абылданды. азастанны (1995 жылы), Ресейді Конституциялары, сондай-а Беларусьті Негізгі Заыны азіргі редакциясы мемлекет басшысыны басшылыымен зірленіп, бкілхалыты референдумда абылданды. Арменияны, зербайжанны, Литваны, Тжікстанны Конституцияларын парламент абылдап, кейін референдумда бекітілді.
1995 ж. 30-тамызда ткізілген бкілхалыты референдумда абылданан азастан Республикасыны Конституциясы — конституциялы задарды аидаларын тжырымдап, бір арнаа келтірген Ата За, яни мемлекетімізді Негізгі Заы болып табылады. Ол кіріспеден жне 9 блімнен (98-баптан) трады.
2) конституциялы задар – Конституциямен кзделген жне онымен байланысты мселелерге атысты абылданады; Конституциялы за - азастан Республикасы Конституциясында конституциялы деп аталан, азастан Республикасы Конституциясы 62-бабыны 4-тармаында белгiленген тртiппен абылданатын за. йреншікті задар - бан жйелік жне аымдаы задар жатады.
3) жай задар – бл оамды мірді экономикалы, саяси, леуметтік, рухани жатарына арналан аымдаы занама актілері. Конституция осы заманы мемлекеттілікті маызды белгісі, мемлекетті бастапы саяси жне ыты жаты болып табылады.
Занама - белгiленген тртiппен абылданан нормативтiк ыты актiлердi жиынтыы; Занамалы акт - конституциялы за, азастан Республикасы Президентiнi конституциялы за кшi бар жарлыы, кодекс, за, азастан Республикасы Президентiнi за кшi бар жарлыы, азастан Республикасы Парламентiнi аулысы, Сенат пен Мжiлiстi аулылары;
Заа туелдi нормативтiк ыты актiлер - за актiлерi болып табылмайтын, азастан Республикасыны Конституциясы мен за актiлерiнi негiзiнде жне соларды орындау шiн шыарылан, зге де нормативтiк ыты актiлер;
Мемлекеттік басаруды ыты реттеу формасында заа сйкес актілер лкен мнге ие. Заа сйкес актілер – бл за нормаларынан ралан, задарды негізінде жне оларды орындау масатында абылданан актілер. Олара мыналар жатады:
1) Президентті зыреті шегінде абылданан жарлытар мен кімдер;
2) Парламентті зыреті шегінде аабылданан аулылар мен кімдер;
3) мемлекеттік ауматы жне жергілікті органдарды (кілдік органдар мен кімшілік органдар) актілері – мемлекеттік билік пен басаруды ауматы органдары немесе жергілікті зін-зі басару органдары абылдайды жне осы аумата мір сріп жатан барлы тлалара таралады;
4) ведомстволы актілер – белгілі бір органны зыреті шегінде абылданады жне осы жымны мшелеріне ана таралады.
ыты нормаларды здеріне тн арнайы рылымы болады. ыты нормаларды рылымын тануды теориялы жне тжірибелік мні те зор. Оны мегеру, білу арылы загерлер ыты олдану процесі ызметінде кеінен пайдаланады.
3.ыты норманы рылымы дегеніміз - исынды маынамен оны ішкі мазмныны элементтерін айындап крсету.
За нормаларыны трлері:
1) реттеуші жне ы ораушы;
2) ы беруші, тыйым салушы жне міндеттеуші;
3) императивтік жне 4) диспозитивтік нормалары.
Реттеуші норма – бл субъектіні субъективтік ытары мен міндеттерін, оларды пайда болу жне рекет ету жадайларын анытайтын норма.
ы ораушы норма – бл субъектіге мемлекеттік мжбрлеу шараларын олдануды жадайларын, осы шараларды сипаты мен мазмнын анытайтын норма.
ы беруші норма – бл субъектіге белгілі бір рекеттерді жзеге асыруа байланысты ытарды беретін норма.
Тыйым салушы норма – бл субъектіге белгілі бір рекеттерді жасаудан бас тартуды міндеттейтін норма.
Міндеттеуші норма – бл субъектіге белгілі бір мазмндаы рекеттерді жасау міндетін жктейтін норма.
Императивтік норма – бл ата ережелер трінде крініс табатын жне ы субъектілеріні алауларынан туелсіз трде рекет ететін норма.
Диспозитивтік норма – бл зіндік алау бостандыын білдіретін норма.
ыты норманы рылымы ш элементтен ралады: гипотеза, диспозиция жне санкция.
Гипотеза – бл ытар мен міндеттерді пайда болу жадайын крсету; диспозиция – бл ытар мен міндеттерді зін крсету; санкция – бл норманы бзудан туындайтын олайсыз салдарды крсету. Бл лгіні сздік кестесі мынадай: «егер… , онда… , блай болмаан жадайда…». Мысалы, займ шарты жазбаша нысанда жзеге асырылуы тиіс. Логикалы трде бл норманы былай руа болады: егер займ шарты бекітілетін болса, онда ол жазбаша трде жасалуы тиіс, блай болмаан жадайда, шартты кші болмайды.
ы нормасы мен нормативтік акт бабыны араатынасы. ы нормасы мен нормативтік акт бабы бір ымдар емес, кп жадайларда олар сйкес келмеуі де ммкін. ы нормасы – бл гипотезадан, диспозициядан жне санкциядан ралан жріс-трыс ережесі, ал зашыармашылы актісіні бабы – бл ы нормасыны жзеге асырылу ралы, мемлекетті ерік білдіру нысаны. ы нормасы нормативтік акті бабыны мазмны болып табылса, бап ыты норманы нысаны болып табылады. Оларды арасындаы байланыс ртрлі сипата ие.
Жріс-трыс ережесін бекіте отырып, занама ы нормасыны логикалы рылымыны ш элементін де нормативтік актіні бір бабына енгізуі ммкін,бір бапа бірнеше ы нормасын енгізуі де ммкін.
Кейбір жадайда ы нормасы элементтерін р трлі нормативтік актілерді бірнеше баптарында немесе бір нормативтік актіні бірнеше баптарында крсетуі ммкін. Крсету тсілдері бойынша ы нормасы мен нормативтік акт бабыны араатынасыны ш трі болады:
А) тікелей тсіл – ы нормасы нормативтік акт бабыны зінде тікелей крсетіледі;
) сілтемелі тсіл – нормативтік акт бабы норманы толыымен ашпастан, осы актіні баса бабына сілтеме жасайды;
Б) бланкеттік тсіл – нормативтік акт бабы наты бір бапа емес, белгілі бір нормативтік акті тріне сілтеме жасайды.
Мемлекеттік басарудаы ыты реттеуді тртібі, зіні сипаты жне мазмны бойынша йлесуі керек. Сйтіп, мемлекеттік басарудаы ыты реттеуді жйелік жиынтыын ру ажет.
Сондытан, мемлекеттік басарудаы ыты реттеу тртібіні бірнеше талаптары бар:
§ Уаыттылы
§ Тратылы
§ Толытылы
§ Ішкі йлесімділік
Бл талаптарды орындау мемлекеттік-басарушылы былыстарды, процестер мен атынастарды ретке келтіруге себебін тигізеді.
Уаыттылы –ыты нормаларды дер кезінде абылдануы жне оны маынасыны зектілігі.
Тратылы – ыты нормаларды дрыс тадалып, мемлекеттік орган мен лауазымды мртебесіні жадайын тсінуге, тануа, іс жзінде олдану мен баалауа адам мен оама ммкіншілік береді.
ыты норманы кбісі толытыымен ішкі йлесуінетуелді. Мнда е дрысы лкен кешенді ы актілерін ру жолын станан жн. Сонда басаруа тн белгілер толытай ыпен ресімделуге ммкіншілік алады.
Мемлекеттік басару элементтеріне оны мні мен алатын орнына байланысты мемлекеттік басарудаы ыты реттеуді рылымы сйкес келуі керек. Осыан орай мемлекеттік басарудаы ыты реттеуді рылымына мыналар кіруі ажет:
§ За шыарушылы реттеу. Мнда мемлекеттік басару элементтеріні арпайым трлері аныталады.
§ Жергілікті органдар арылы мемлекеттік басаруды бірнеше элементтеріні нормативті анытамасы.
§ Атарушы билікті жалпы жне арнайы органдары жргізетін басару процесін ішкі-жйелік нормалармен реттеу.
§ Аума шеберіндегі зін-зі басаруды реттеу.
§ Адам ытары мен бостандытарын орайтын, адаалайтын жне ы орау органдары мен басару процесін ы орау арылы реттеу.
ОРЫТЫНДЫ
Нормативтік актілер рекет етуді уаытты, кеістіктік жне субъектілік шектеріне ие:
1. Нормативтік актілерді уаыттаы кші оларды кшіне енген стінен бастап шін жоалтан стіне дейін таралады. Актілер не оларды абылдаан сттен бастап, не нормативтік актіні зінде немесе оны кшіне енуі туралы арнайы актіде крсетілген уаыттан бастап, немесе оларды жариялаан сттен бастап белгілі бір мерзім ткеннен кейін кшіне енеді. Актілер оларды абылдауда крсетілген рекет ету уаыты ткеннен кейін, не оларды орнына жаа акт абылданан жадайда, не наты бір органны осы актіні кшін жою туралы тікелей нсауы негізінде з кштерін жояды.
Нормативтік актілерді уаыттаы кшіне байланысты жалпы ережелерді ішінде екі ерекше ереже бар:
а) заны кері кші – жаадан абылданан нормативтік актіні з кшін бл акт зады кшіне енгенге дейінгі атынастара таратуы. Жалпы ереже бойынша, заны кері кші болмайды, алайда, заны кері кшті иеленуі екі жадайда болуы ммкін: егер заны зінде бл аталып тсе немесе за жауапкершілікті жеілдетсе немесе жойса;
)жаа задаы арнайы крсету бойынша з кшін жойан заны жекелеген мселелерге атысты кшін сатап алуы.
2. Нормативтік актілерді кеістіктегі кші олар таралатын аумапен аныталады. Мемлекетті аумаы ретінде мемлекеттік шекаралар ішіндегі оны рлытаы жне судаы кеістігі, оларды стіндегі ауа кеістігі, жер ойнаулары, сонымен атар, шетелдердегі елшілік кілдіктерді ауматары, ашы теіздегі скери жне сауда кемелері, мемлекетті аумаынан тыс жерлерде шып жрген шатар танылады. Бл мселені арастыру кезінде мынаны ескерген жн: заны белгілі бір кеістікке немесе тлалара таралмау тртібі эксауматы деп аталады.
3. Заны тлалар шебері бойынша кші нормативтік талаптарды белгілі бір актіні рекет ету аумаындаы барлы тлалара таралуын білдіреді. Алайда, бл ережеден де ауытушылытар бар:
а) мемлекеттер мен кіметтерді басшылары, елшілік жне консулды кілдіктерді ызметкерлері эксауматы ыына ие жне олара ылмысты занаманы жне кімшілік ыбзушылытар туралы занаманы бзандыы шін жауапкершілік жне мемлекеттік мжбрлеу шаралары олданылмайды;
) кейбір нормативтік актілер, мысалы, ылмысты жауапкершілікті кздейтін актілер, азаматтара, оларды ай жерде жргеніне жне оларды шетелдік занама нормаларына сйкес жазаны тегеніне арамастан, таралады;
б) мемлекет аумаында мір сруші шетелдік тлалар мен азаматтыы жо тлалар ытар мен міндеттерді ке шеберін пайдаланатынына арамастан, кейбір жадайларда ытар мен міндеттерді иелене алмайды. Мысалы, олар арулы кштер атарында борышын темейді, мемлекеттік билік органдарына сайлана алмайды жне сайлауа атыса алмайды.
сынылатын дебиеттер тізімі
Міндетті дебиеттер:
1. азастан Республикасыны Конституциясы. –Алматы: азастан, 2000, 96-б.
2. «азастан-2030» Даму стратегиясы
3. азастан Республикасыны Заы: Мемлекеттік ызмет туралы. –Алматы: Жеті жары, 1999, 44-б.
4. азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне экономиканы мемлекеттік секторын басаруды жетілдіру мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен азастан, Астана, Аорда 2006 ж., 7 шілде № 178-///РЗ
5. азастан Республикасыны Заы: азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28-б.
6. азастан Республикасыны 2007-2024 жылдара арналан орныты дамуа кшу тжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 араша № 216//Егемен азастан. -2006 ж. 17 араша.
7. азастан Республикасыны Мемлекеттік басару жйесін одан рі ретке келтіру жне оны тиімділігін арттыру жніндегі шаралар туралы: 2006 жылы 27 наурызды № 74 Жарлыы //Егемен азастан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басару жйесін жетілдіруге баытталан шараларды іске асыру жніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен азастан. -2006 ж. 13 ыркйек.
9. азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясы. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты Парламент палаталарыны бірлескен отырысында сйлеген сзі. //Егемен азастан. -2006 ж. 19 атар.
10.Корпоративтік басару, ашыты жне оам алдында есеп беру аидаттарыны негізінде мемлекеттік басаруды жаарту. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан Республикасы Парламентіні 3-ші сесиясыны ашылуында сйлеген сзі. //Егемен азастан. 2006 ж. 2 ыркйек.
11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.
12.азастан Республикасыны Мемлекеттік ызметкерлеріні ар-намыс кодексі: Мемлекеттік ызметкерлерді ызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жары, 2005, 24-б.
13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. –М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.
14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. –Ростов-на-Дону. Март, 2000. -448-б.
15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.
16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. –Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.
17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. –М.:Юрист, 2003. -320-б.
19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. –Алматы, 2005. -276-б.
осымша дебиеттер:
20.Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей? //Российские вести. 1992 ж. 11 араша
21. Атаманчук В.Г.. Современная концепция государственного управления Россией //Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993ж.
22. Атаманчук В.Г. Государственное управление: рациональность и эффективность его в период структурных перемен // Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск, 1993 ж.
23. Байгельдинов Е. Теоретические основы устойчивого развития. Евразийское сообщество. 2000г. №2, 114-121-б
24. Есентугелов А. Итоги реформ и состояние экономики: успех и ошибки, просчеты и их причины. АльПари, 1999, №4-5, 27-30-б
25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования. Экономика и статистика. 2000, №1, 117-124-б
26. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления. Проблемы теории и практики управления. 2000, №2, 46-49-б
27. Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства. Транзитная экономика, 2001, №4, 49-58-б.
Семинар сабаыны жоспары:
Семинар сабаын «дгелек стел» трінде ткізу жоспарланан, таырыпты негізгі теориялы сратары пікірталас, ауызша жауап беру, дискуссия, сра жауап жне т.б. йымдастыру дістері арылы жргізілуі тиіс.
Масаты:таырыпты негізгі теориялы мн мтінін арастыра отырып, мемлекеттік басарудаы ыты реттеу мселелерін зерттеу сратарына жауап беру жне олар туралы тере тсінік алыптастыру. Ол шін семинар сабаында таырып бойынша мына сратарды мнін ашу керек:
1. Мемлекеттік билікті негіздері
2. Мемлекет пен оам жне оны азаматтарыны арасындаы байланыс
3. Мемлекет пен шаруашылы жргізуші субъектілерді арасындаы байланыс
4. Мемлекет пен оамды-саяси йымдарды арасындаы байланыс
5. Орталы жне жергілікті атарушы органдарды арасындаы басарушылы атынастарды ыты реттеуді мні мен маызы
СЖ жне СЖО тапсырмалары:
1. Таырып сратарына ауызша жауап беруге дайындалу.
2. Таырыптара жазбаша жауап беруге дайындалыыз:
“ытык реттеу – мемлекет пен оам арасындаы басару арым-атынасы”.
“ыты реттеу – мемлекет пен азаматтар арасындаы басару арым-атынасы”.
“ыты реттеу – мемлекет жне оамды-саяси йымдар арасындаы басару арым-атынасы”.
“ыты реттеу – орталы жне жергілікті басару йымдарыны арасындаы басару арым-атынасын реттеу”.
3. “ыты реттеуді тиімділігі жне оны арттыру жолдары” таырыбыны таныстырылымына дайындалу.
4. Кейсті талылауа дайындалу: арашыана кен орны: шикізатты азу жне аршыан ортаны сатау проблемасы.
КЕЙС “ШИКІЗАТТЫ АЗУ ЖНЕ ОРШААН ОРТАНЫ ОРАУ ПРОБЛЕМАСЫ”
Кен орнын игеру тарихы. ашаан е бай кен орны, мнда мнай газконденсатыны те бай оры бар. Батыс азастан блігінде Ресеймен шектес орналасан. Оны аумаы 30 мы га, 1200мы тонна мнай жне конденсат, 1350 млрд текше газы бар. Мнай оры мен газды тередігі 3600 м-ден 5150м-ге дейін, мнай мен газды 1984ж , Ресей Федерациясы Орынбор мнай газ дейтін зауытына 130км быр арылы жіберуді жоспарлаан.
ашаан кен орнын игеру шін 1992ж басында, азастан кіметі тендер жариялады. Кен орнын игеру шін біріккен ксіпорындар рылып, “Алжит” “Бритиш газ” арылы мнайды шыару келісімі талыланды. 1997ж тамызда “Тексако” компаниясы жобаны 20% блігін, “Аджит”-32,5% , аылшынды “Бритиш газ”-32,5%, америкалы “Тексако”-20%, Ресейлік “Лукойл”-15% блігін иеленді.
1997ж арашасында азастанда арашыана Петролеум Оперейтинг рылды жне тіркелді, RUO йымыны бір блігі болып есептелді. Бл йымны штаб птері алдыны кезде Лондонда орын тепсе, содан кейін Асай кен орнын игеруді одан рі лайту, ндірістік уатын арттыру шін азастана оныс аударды. азастан шін ашаан жобасы те маызды. Республика табысы шін те маызды, салы жне бюджетке тсетін тсімі 80% райды,бл 80млрд АШ доллары.
Мнай газ кен орнын игерумен бірге экологиялы проблемалар туындады. оршаан ортаа жыл сайын 3 млрд ндірістік зиянды заттар шыарылса, 500км аынды сулар, жне 1 млрд аэрозольдар ауіп туызады. Ауаны ластаушылар жаымсыз сер етеді, денсаулыты, нашарлатып, рылыстар бзылады, зиянды бактериялар кбейеді. Кнделікті тжірибе крсеткендей газды жануы эколоияа кп зиян келтіреді. Жыл сайын оршаан ортада ышылды кбеюде, бл сімдіктерге, жануарлара, топыраа те зиянды. Оларды болуына мнайлы кешенні де лесі бар. Жыл сайын Республикада 800 млн текше метр ілеспе мнай газ жаылады. Сйы ндірістік алдытар оршаан ортаа сер етеді. Олар клдер мен топыратарды блдіреді, булану арылы атмосфераа жайылады. Мнай алу, газдалан скважиналар жне ралдар, мнай мен газды бірнеше сепарациялау, мнайды сатайтын орындар жне баса агрегаттар оршаан ортаны ластайтындар болып саналады.
арашыана Петролеум Оперейтинг тмендегідей табиатты орау жмыстарын жргізуге тиіс:
- стансаны пайдалануа беру;
- зерттеу шін скважинаны олдану;
- газды жау кезінде ГП-3 газсыздандыру;
- сіресе елді мекенді жерде ауаны ластауды техногендік сипаты бар оршаан ортаны ластауды азайту шін, скважинаны жау кезінде олайлы метео жадай жасау.
- ндірістік мониторинг ткізу.
Сонымен бірге арашыана мнай газ конденсатты кен орындарыны оршаан ортаны ластау жадайы демелі трде дамуда.
Кен орныны аймаында 10 елді мекен орналасан, оны ішінде Березовка еліні солтстігінде кен орныны санитарлы-орау аймаы орналасан, бл адам міріне ауіпті жадайды болуы ммкін экологиялы жадайды сипаттайды. Кей кезде ккіртті кбеюі белгілі болып трады, (Березовка е.м. 8-° минут кейін, ал е.м.Тунгушта 8-15 мин). Елді мекенні халына ауіп кезінде ешандай жадай жасалмайды, ал онда 2 мы адам трады. Уаытында халыты кшіретін кезекші клік жо, ккірт сутекті хабарлайтын, крсеткі (датчик) орнатылмаан.
оршаан ортада жргізілетін мониторингті нтижесі. ИПЦ «Казгидролис» Зетрханасы жргізген мониторингті нтижесі бойынша анытаан, кен орнын арынды трде игеруге байланысты 1998ж концентратты кбейгені аныталан.
Соы екі жылда елді мекендегі, ауадаы концентрат 2,0 кбейген жне 0,7 ПДК рады.
Ауаа тарайтын зиянды заттарды кбеюі байалды, бл негізінен кен орнын пайдалану мен мнайды алуа байланысты. Асай, ала маы атмосфераны траты трде баылайды, кмірсутекті млшері 0,12 ПДК. Кмірсутектін топыраты ластауы жыл сайын кбеюде: 1998-0,1999-1,0 2,0 ПДК, 2001-2,2-3,9 ПДК.
Тунгуш, Жарсуат жне анай ауылды айматарыны жерін ішінара зерттеу кезінде топыратын ластануы артандыы байалды, кмірсутегі 9,3-21,3 ПДК дегейінде. Белгілі жадайда жмыс жргізілмеуге байланысты ауыл шаруашылы німіні шыымы азаюда, суды рамы нашарлауда. Адамдарды мір сру дегейіні нашарлауы жне оршаан ортаны арынды трде ластануына байланысты Тунгуш жне Березовка елді мекендерін санитарлы-орау аймаынан шыару мселелері ктерілуі керек.
оршаан ортаны ластау туралы жергілікті атарушы органдарды іс шаралары.
оршаан ортаны орау басармасы 2002ж кесте жасаанда, онда кен орнынан шыатын улы заттардан сатайтын полигон салу кзделген болатын. Батыс азастан облысыны жне атарушы органдары санитарлы –орайтын айматы алпына келтіру туралы бірнеше ескертулер жасаса да, арашыана Петролеум Оперейтинг р трлі сылтаулар айтып, шешімді за мерзімге алдыруда.
Республикалы жне айматы органдар, оршаан ортаны, орау комитеті мен жергілікті йымдарды басшылармен бірнеше рет кездесу ткізсе де санитарлы-орау аймаын алпына келтіру туралы шешім жне ашалай компенсация кейінге шегерілуде.
Наты практикалы шешім абылданса да арашыана Петролеум Оперейтинг осы проблеманы шешуді барынша орындамауа тырысуда.
Талылауа арналан сратар
1. Сізді кзарасыыз бойынша жергілікті басару органдары мен бизнес арасындаы жадайды алай деп баалауа болады?
2. арашыана Петролеум Оперейтинг пен кімет органдары оршаан ортаны орау шін не жасауы керек?
3. азастанда зіні бизнесі шеберінде не жасауы керек ?
4. Айматаы экологиялы проблеманы шешу шін андай жолды сынар едііз?
дістемелік сыныс: Семинара дайындалу кезінде сынылан дістерді негізге алыыз. Ойланыыз, «Мемлекетті басару теориясы» пніні ытанумен зара байланысын, ытану пнін, дісін,формасын, реттеу орнын, бл категорияларды р трлі айырмашылытарын ойа тсірііз.
Таырып бойынша тест тапсырмаларыны сратарына жауап беру:
1. Мемлекеттік басаруды ыты реттеу тсілі, оны ішінде мемлекеттік басару органдарыны реттеуі жоарыдан тменге дейінгі билік – императивтік бастау арылы жзеге асады, бл алай аталады:
А) субординациялау тсілі
В) йлестіру тсілі
С) орталытан ажыратылан жне диапозитивті реттеу тсілі
Д) отайлы атынастар тсілі
Е) барлы жауаптар дрыс емес
2. Мемлекеттік басаруды ыты реттеу тсілі, оны ішінде ыты басару, келісушілік, келлісздер жргізу, екі жаты актілер жасау жне тменнен жасалан бастаманы олдау сияты жолдармен іске асады, бл алай аталады:
А) субординациялау тсілі
В) отайлы атынастар тсілі
С) йлестіру тсілі
Д) орталытандырылан жне императивті реттеу тсілі
Е) барлы жауаптар дрыс емес
3. ыты реттеу тсілдеріне жатпайды:
А) отайлы атынастар тсілі
В) тыйым салу
С) рсат ету
Д) ерік беру
Е) барлы жауаптар дрыс емес
4. ыты реттеуді е мыты тсілі:
А) тыйым салу
В) рсат ету
С) ерік беру
Д) отайлы атынастар тсілі
Е) барлы жауаптар дрыс емес
5. Мемлекеттік басаруды ыты реттеуде олданылатын, реттеуші нормалар:
А) міндеттейтін,тыйым салатын жне рсат ететін нормалар
В) орайтын нормалар
С) арнайы жасалан нормалар
Д) декларативті нормалар
Е) барлы жауаптар дрыс
6. Тменде берілген анытамаларды айсысы заа атысты емес:
А) За – бл зады акт, ыты жйеге зады нормаларды енгізуде, оларды абылдамау немесе згертуде тіркелетін ыты рекеттер
В) За – бл мемлекеттік билікті жоары орындары бекіткен, те атал аныталан акт
С) За – бл нормативтік акт, белгілі бір орган ішінде шыатын жне сол орта адамдарына ана таратылады
Д) За – бл жоары зады кшке ие акт
Е) барлы жауаптар дрыс емес
7. Аымдаы задаы ртрлі экономикалы, саяси, леуметтік жне рухани мірге арналан актілер былай деп аталады
А) Президентті нсауы мен жарлыы
В) ылмысты ы
С) конституциалы задар
Д) жай задар
Е) азаматты ы
8. Мемлекеттік айматы жне жергілікті муниципалды орган актілері (крсетілген жне кімшілік органдар):
А) белгілі ауматаы мемлекеттік билік жне басару немесе жергілікті зін-зі басару органдары шыарады, сол аумата тратын адамдар арасында таратылады
В) бір орган ішінде шыады жне сол орта адамдарына ана таратылады
С) Президент шыарады
Д) кімет шыарады
Е) барлы жауаптар дрыс емес
9. Заны кері рекеті:
А) з кшін жоалтан за, жаадан шыарылан заны арнайы нсауы бойынша баса жеке сратара атысты з ызметін жаластыра алады
В) барлы задара таралады
С) бл – айта абылданан нормативтік акт, зіні зады кшіне енгенше пайда болан рекетін айта іске осады
Д) з кшін жоалтан за, жаадан шыарылан заны арнайы нсауы бойынша баса жеке сратара атысты з ызметін жаластыра алады
Е) барлы жауаптар дрыс
10. Нормативтік актілерді кеістіктегі рекеті:
А) осы, не баса акт – территориялы аумата барлы адресаттара нормативтік талаптарды таратылуы дегенді білдіреді
В) олар таратылатын тлалар ортасымен аныталады
С) здері таралатын аума арылы аныталады
Д) ”тлалар шеберіндегі заны рекеті” терминіні синонимі
Е) барлы жауаптар дрыс емес
7-ТАЫРЫП. азастан Республикасыны мемлекеттік рылымыны жйесі
Дрісті мн мтіні
Масаты: Р мемлекеттік рылымыны ымын жне трлерін арастыру арылы Ел Президентіні Конституциялы мртебесін, Парламент кілеттілігін оны рамы мен рылымын, мемлекеттік басарудаы за шыарушы, атарушы сот билігіні рлін арастыру.
Дріс жоспары:
1. азастан Республикасыны мемлекеттік рылымыны ымы жне трлері
2. азастан Республикасы Президентіні Конституциялы мртебесі
3. Парламентті кілеттігі, рылымы жне рамы
4. Мемлекеттік басарудаы за шыарушы, атарушы, сот билігіні рлі
Негізгі тсініктер:Сенат, мжіліс, мемлекеттік аппарат, жйені бірттастылыы, билікті блінуі, демократизм, Конституциялы занама, Конституциялы Кеес, Депутатты бірлестік, азастан халы Ассамблеясы, Есеп комитеті, Министрлер кабинеті, азастан Республикасыны лтты ауiпсiздiк комитетi, Мемлекеттік ызмет жнiндегi агенттiк, Сыбайлас жеморлыа арсы крес жнiндегi мемлекеттік комиссия, Табии монополияларды реттеу жне бсекелестiктi орау жнiндегi агенттiк