ерсонализациялау технологиясы. 4 страница

Кодтан шешу абсциссте типтерді символы, ал ординат бойынша рбір типке сай айыштар белгіленген (2 сурет) графигті кмегімен іске асырылады:

2 сурет. ЛОБИ кмегімен зерттелу нтижелерін кодтан шешу мысалдары.

«Кодтан шешуге арналан пайлар» графасындаы рбір ріптік символ типті пайдасына 1 пайа сйкеседі: Г–гармониялы, –рейлі жне т.б. Екі немесе одан кп символ бір тадауа сйкес, мысалы ТН, ЗФ осы типтерді р-айсысына 1 пайдан есептеледі. осарланан символдара, мысалы ПП, РР типтерге екі балдан есептеледі. Сызбаны растырып боланнан кейін типті диагностикалауы келесі ережелермен жреді: 1.Берілген типке байланысты диагностикалы минимальді саннан аспаса ана диагностикаланады.трлі типтерге минимальді диагностикалы сандар бірдей болмайды:

атынасу типтері

Минимальді

Диагностикалы саны

2. Егер де минимальді диагностикалы сандар бірнеше типтерде бірдей немесе жоарыласа, 2-3 тип диагностикаланады.

4.2 Тиімді атынаса кедергі келтіретін бгеттер

Коммуникативті рдісті атысушыларыны тиімді атынасуына ртрлі факторлар кедергі келтіреді. Бл факторлар атынасу басталмас брын немесе кенеттен дамуы ммкін. Бны брін біз атынасу бгеттері деп атаймыз. атынасу кезінде бгеттерді анытап, салыстыра біліп жне оларды коммуникативті дадыларды кмегімен жеуге тырысуымыз ажет. рине, бл жадай атынасуды позитивті тиімділігіне жету масатына кзделсе. леуметті жне оамны мдениеті адамдар атынасуыны коммуникативті толеранттылыыны дегейімен аныталады. Медицина ксібінде мед.ызметкерлері позитивті атынасуды орната білуі міндетті. «Дрігер-науас» жне «мейірбике-науас» атынасу жйесі жатады

Жоарыда айтылан бгеттерді біз былайша жіктей аламыз:

- ішкі, адамны жйке ызметіні типіне байланысты оршаан ортаны абылдау ерекшелік кшіні болуымен жне т.б.;

- сырты, жадайа жне баса адамдарды серінен дамитын бгеттер.

Мысалы, ішкі бгеттерге естуді тмендеуі, круді нашарлауы, шындыты абылдауыны адекваттылыыны бзылуы; миды ишемиясыны салдарынан пайда болан бзылыстар – сзді, есті, жазуды, санауды жне т.б. бзылыстары.Сырты бгеттерге – тілдік жне леуметтік факторлар жатады. Тиімді атынаса трлі мдениеттік дстрлер, білімдік дегейі, адамдарды саяси жне дниетанымдылы сенімдері бгет болуы ммкін. Мндай айырмашылытарды туындылары болып, этникааралы, нсілділік бгеттер жатады. Осыан байланысты науаса кмек крсетуші медицина ызметкері науас ызыушылытарына алалысызды таныту керек. Дрігер андай да бір діни, саяси жне философиялы кз-арасты станса да, ксіби парызын орындауда оларды есепке алмауы ажет.

атынасуды ішкі бгеттерін арастырайы. дістемені бастапы блімінде біз коммуникативті дадыларды мінез жне тланы ерекшеліктеріне байланысты, орынды трде олдануды атады. Мысалы, дрігерге немесе мейірбикеге ригидтілік, рейлік жне кекшілдік тн болса, мндай сипат оларды науаспен сенімді атынас рауына кедергі жасайды. Стсіз атынасудан кейін дамыан бгеттерді шешу жолы жо болып крінеді.

Интровертирленген тлалы дрігер науаспен атынасуда салматы мселе болуы ммкін. Мінезді мндай сипаты карьералы су жолына о сер етуі ммкін. Шын мнінде интроверттер жоары білімді, эрудирленген, жетілдірілген маман иелері боланымен, атынасуда олар лкен иындытара тап болады. Интроверт-дрігерлер «тмемен жабыландай» жабы болады. Олар з кмндрін, уайымдарын ріптестерімен немесе достарымен жне де науаспен талылауды депсіздікке жатызады. Олар зіні ішкі дниесіне ешкімді абылдамайды жне баса адамны лемі оан ызысыз крінеді. Мндай дрігерде эмпатия жне симпатия те сирек кездеседі. ріптестеріне жне науастара сенбеушілік маманны зіндік жекеленуіне келеді. Ол баяу зіні коммуникативті компетенттілігін жоалтады.

Интровертке арсы экстраверт керсінше крінеді. Эмоция, проблемалар, жаалытар – барлыына бірдей азына болып табылады. Мндай ашытыа арамастан дрігер бгеттерге кездеседі.

Гормониялы емес тла типі жне дрігерді конгруэнттілігіні болмауы тлааралы шиеленіске штасуы ммкін.

Ішкі бгеттерге дрігерді жеткіліксіз эрудициясын жне рухани жетілмеушілігін жатызамыз. Дрігер кез келген рухани элитаны кілдерімен бірдей дегейде гімелесе алуы тиісті, анытап айтанда, мысалы, математикпен математика тілінде, сазгермен зіні музыкаа деген ызыушылыын танытып, жазушымен деби білім дегейін крсете сйлесе білуі ажет.ызыушылыты тарлыы науастара эмпатияны крсетуді шектейді.

Сырты бгеттер кбіне жасанды трде жасалады. Мысалы, тілдік бгеттер, бл бгеттерді дрігер здері жасайды, яни науаспен сйлесу кезінде ажетсіз медициналы терминдерді орынсыз олданады. Науаса таайындалан жмса зондпен жне оптикамен асазанды зерттеу шараларын, дрігер науаса: «Сізге фиброэзофагогастроскопияны ту аса ажет» деп жеткізеді немесе ауырсыну сезімі ай жерге таралады деуді орнына: «Ауырсыну ай жерге иррадиация береді?» деген сияты тсініксіз сздерді олданады.

Тілдік бгеттер дамыан жадайда дрігер науаса жадайды жеілдету масатында вербальді емес белгілерді олдануы ажет, сол арылы ол зіні науаса кмектескісі келіп транын крсетеді. рейді жне бгетті шеткеретін басты вербальді емес белгі ретінде клімсіреу, ашы алып, сабырлы, айырымды кз-арас жатады. Дрігерді жалпыа танымал бірнеше фразаларды жаттап алуы да жадайды бір шама жеілдетеді. Конфессиональді, этникалы, леуметтік, мдениеттік бгеттерді дрігер уаытында алдын алуы тиіс. зіні жеткіліксіздігін уаытында байап, оны міндетті трде жоюа жол беруі керек. Мндай дрігерге барлы науастар – бірінші кезекте кмек срап келегн адамдар ретінде болады. Біра-та мндай мінсіз дрігерлер барлыына жете бермейді, сондытан дрігер зіні ксіби компетентсіздігін немі жетілдіруі тиіс. Дрігерге науас жаынан дамыан бгеттерді танып білуін талап етеді.

Дрігер мен науас арасындаы тиімді атынаса кедергі келтіретін бгеттерді шешу шін, оларды андай трдегі бгеттер екенін анытауымыз ажет. Науаспен атынасу жйесіндегі дрігер жаынан дамыан блоктара зімшілдік, асыысты, патернализм, сияты згерістер жатады.

Дрігерді мінез-лыын шектейтін келесі ерекшеліктерді атап крсетуге болады:

Кздерін баса жаа кету немесе тайдыру
Беделді немесе абейілді сз, бетті тнжыраан жне кінлйтін лпеті
Науасты денесіні озалысынан дене тілін тсінбеуі.

Сонымен атар, атынасу рдісін вербальді стимуляторларда бзады:

Кінлау - Сізді ойыызша, науас басаша істеуі керек па?
Одырайу – эмоционал талыа салу,мысалы, ашу кернеу, натпау
Жасанды растау – науасты жауабыны алдында немесе реакциясыны алдында жасанды трде науаса жайлылы таныту
Зерттеу – науасты кіл-кйімен сйкес келмейтін андай да бір мліметтерге уаытынан брын араласу
Сйкес келмейтін жабы сратарды олдану
Аладын-ала тжырым жасау

5 БЛІМ. МІНЕЗ-ЛЫНДА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ БАР НАУАСТАРМЕН АТЫНАСУ. ДРІГЕРДІ АСОЦИАЛЬДІ ТЛАЛАРМЕН ЖМЫСЫ

5.1 Девиантты жне альтернативті сексуальді баыттаы науастармен жмыс жасау. Бізді оамымызда сексуальділікке атысты леуметтік нормаларды ырытануы, атап айтанда эротиканы жне жынысты атынасты гіттейтін кітаптарды, видеоматериалдарды кбеюіне байланысты, сексуальді мінез-лы кеінен таралып, жааша мселелерді туындатуда. Мысалы, кейбір адамдар здеріні жынысты стандарттара сйкес келмейтіндігін экраннан немесе кітаптан оып ерекше уайыма тседі.

Мндай адамны сексуальді сферасы эмоциональді стрестерге те сезімтал боландытан, сексуальді мселелерді негізгі себебіне, психикалы ширыу, рей, ішкі шиеленістер келеді.

"Секс" жне "сексуальдылы" терминдері жиі синоним ретінде олданылса да, оларды маыналары р-трлі. Бны білу маызды, егерде аталан тсініктерді ксіптік жмысыызда пайдалансаыз. Секс жынысты атынасты механикалы трде жзеге асуын білдіреді. Сексуальдылы ауматы сезімдерді амтиды.

Сексуальді мселелер дамыан кезінде кеес беру, сексуальді мірді алыпын жне патологиясын ажыратуа ммкіндік береді.

Сексуальді мінез-лы масатын, бізді мдени нормаларымыза сйкес крсетсек ол баса адамдарды тере тсінуге жне лззт алу немесе баланы дниеге келу масатында орындалатын маыналы жынысты атынас деп крсетеміз. Кейде алыпты немесе ауытыан сексуальдылыты шекарасын айыра алмаймыз. Бл шекараны орналасуы леуметтік мдениетке, моральді жне ыты нормалардан байланысты болады. Сексуальдылыты аныталан алыптарын леуметтік баытта згеруі, сексуальділік алыпты жааша кріністеріне келеді. Кптеген мамандар сексуальді мастурбацияны, оральді жынысты атынасты алыпты деп санайды. Сексуальдылыты психологиялы жне физикалы себептері болады. Мндай бзылыстар басада мселелерді кшейтеді.

Ер адамдарда кеінен таралан сексуальді бзылыс — бл импотенция, немесе жынысты лсіздік, яни жынысты атынас кезінде толы эрекцияа жете алмаумен сипатталады. Импотенция уаытша бзылыс болып табыландытан ер адамдарды р-трлі жас кезедерінде кездеседі. Жас млшері лайан сайын импотенцияны ммкіндігі де лаяды. Даму себептеріне органикалы жне психогенді факторлар сер етеді.

Таыда бір ерлерде кездесетін бзылыс — тым ерте дамитын эякуляция, яни жыныс мшесіні ынапа кірмей немесе кіргеннен кейін кенеттен рыты жіберуі. Себебіне психогенді факторлар жатады. Мндай бзылыс ерлерде олылы сезімін дамытады.

йелдерде жиі таралан сексуальді бзылыс — фригидтілік немесе жынысты салындылы, сексуальді анааттануды жартылай немесе толыымен болмауы. Мндай бзылыстар жынысты атынаса кедергі келтірмейді. Себебі болып, жынысты атынаса байланысты дамыан психогенді факторлар жатады. Мндай згерістер соматикалы бзылыстара келеді, мысалы, вагинизм (ынап абыраларыны еріктен тыс ысылуы).

Бл екі жыныстарда да сексуальді бзылыс гиперсексуальдылы трімен де жруі ммкін. Адамдарда болатын осындай бзылыстар сексуальді сипаттаы иялдармен жне ойлармен немі урелейді. йелді гиперсексуальдылыын нимфомания деп, ал ерлердікін – сатириазис деп атайды. Гиперсексуальдылыты этиологиясы болып жиі психогенді факторлар жатады, олар эпилепсия жне баса да неврологиялы аурулар фонында дамуы ммкін.

Сексуальді ауытуларды, леуметке рескел сексуальді мінез-лы алыптарымен тсіндіреді.

Сексуальді ауытуларды екі трін анытаймыз: объектіні тадауы бойынша (фетишизм, педофилия, зоофилия жне т.б.) жне сексуальді штарлы масаты бойынша (трансвестизм, эксгибиционизм, вуайеризм, садизм, мазохизм жне т.б.).

Фетишизм — сексуальді объектіні культі ретінде киім заттарын немесе сйіктісіні денесіні бліктері жатады. детте бл ерлерге тн болып келеді.

Педофилия — балалара патологиялы сексуальді марлы. Кбіне педофилдер мазохистік баыттаы импотент болады. Бала ауіп тндірмейтін сексуальді объект болып саналады.

Трансвестизм — арама - арсы жынысты киімін немесе баса жынысты ролінде сексуальді анааттанушылы. Жиі ерелер арасында кездеседі.

Эксгибиционизм — арама-арсы жыныс иелеріні алдында зіні жыныс мшелерін крсету арылы сексуальді анааттану. Жиі ерелер арасында кездеседі, рбаныны орыныш сезімі сексуальді анааттануа келеді. Эксгибиционизммен бірге детте мастурбация жреді.

Вуайеризм — арама - арсы жынысты сырттай баылау арылы анааттану іске асады.

Гомосексуализм деп бір жынысты адамдарды жынысты атынасын айтамыз (йелдік гомосексуализм — лесбиялы атынас деп аталады). Сонымен атар, гомосексуалистерге бисексуалдарды да жатызамыз, яни екі жыныспен де атынаса тсетін тлалар. Гомосексуализм кеінен таралан (1-4% ерлер арасында; 1-3% йелдер арасында).

Сексуальді мселелер жайындаы гімені алай бастауымыз ажет? Науастарды дрігерге аралу себебі осы мселелер бола тра, олар гімені кбіне бастамайды. Мамандар барлы жадайларда науасты интимдік мірі жайында кеінен срастыра алмайды. Сондытан, науасты сексуальдылыын анытау стандартты сра оюмен жреді. Науас зіні сексуальдылыы жайында ешандай млімет бермесе, маман осы таырыпа келетін сратар оюы ажет: "Сіз зіізді сексуальдылы мірііз жайында ештее айтпадыыз ой". Мндай ескерту сратан грі ндыра болады. Егер де науас срапен жауап берсе: "Ал, Сіз нені білгііз келеді?", ескертуді сра ретінде айта растыруа болады: "Сіз неге жынысты мірііз жайында айтпайсыз?" Мндай сратара арсылы крсетілген болса, онда ысым жасамаймыз, тек осы тріздес талылауды болмауына байланысты баса мселелерді тсінуімізді иындайтынын ескерте кеткеніміз жн.

Сексуальді мселелері бар науастара кеесті ш трде жргіземіз: сексуальді аартушылы, сексотерапия жне адекватты сексуальді мінез-лыты растыру.

Кеес беруші барлы жас топтарындаы клиенттерге кеес жргізугедайын болуы керек. Kirkpatrik (1975; цит. пo: George, Cristiani, 1990) Сексологиялы кеес беруді тоыз ережесі аныталан. ТМД мемлекеттерінде – бл сексологтар мен психиатрлар. Сексуальді мселе жніндегі кеестер науасты талабымен жзеге асуы ажет. Біра-та бізде сексологиялы кмек дстрі алыптаспаан. Сондытан, науас мірінде мндай мселелер андай орын алатындыын дрыс тсінуіміз аса маызды. Тіпті болмаса кеес беріп,мамана баыттау керек.

Сонымен, кеесшіге науасты абылдауыны ережелері сынылады:

Кеесші сексуальді мселелер жнінде еркін жіне ашы сйлей білуі міндетті, яни сексологиялы терминологияны дрыс орынды олдана білу.

Кеесші науасты сексуальді мселелері жніндегі гімені зі бастауы керек, себебі науас жасаншаты танытуы ммкін.

Кеесші адамны сексуальділігі жніндегі сратарымен жасы таныс болуы ажет, науастара сйкес апаратты толыымен жеткізу масатында (анатомия, жыныстар психологиясы, фармакология, контрацептивті заттар).

Сексуальді бзылыстарды емдеуде кбіне сексотерапия олданылады.

5.3 асты жне агрессивті баытталан науастармен атынасу.Кеес беру кезінде негативті баытталан немесе ашы шпенділік танытатын науастар аз мселе тудырмайды. Мндай науастара кеесшілер ртрлі сезіммен жауап береді: кейбіреулері шпенділікке тітіркенумен немесе астыпен; сыпайылыпен жне достыпен; шіншілері науас жадайын елемей, ештее болмаандай здерін крсетеді.

Кейбір жадайларда науасты шынайы жадайын біліп аланнан кейін, оан ашулананны зі пайдалы болып жатады. Науаса оны ашулы немесе шпенді баытта транын айтып жеткізу маызды. Біра мндай айтылатын ой-пікіріізді зілді-кесілді айтпай, мысалы: "Сіз бірденеге кілііз толмай тр ма?", "Сізді кілііз неден алып тр?", "Сіз ештее айтыыз келмей ме?" жне т.с.. Егерде кеесші нуаасты шпенділігін сезсе, ол оны натылауы керек: "Не болды?", "Мен бірдеені дрыс айтпадым ба немесе істедім бе?". рине, науаса келекемен жне жек крініспен арауа болмайды — оны мндай ылыы терапиялы арым-атынасты жетістігіне кері серін береді.

Науасты анааттанусызды сезім себептері арапайым болып келуі ммкін – кеесшіні айтан сздеріні немесе тріні намауы,кеесшіні тым жас крінуі жне т.с.

шпенділікті зіні маынасы бар — ол зіндік оранысты рекеті болып табылады. шпенділік тек ана аіпті белгі ретінде ана емес сонымен ол агрессияны да білдіреді.

Кеесші мндай шпенділікті бастамасын білуі керек. рбір науасты мндай рекеті оны мірлік жадайларында жасырулы болуы ммкін сіресе, балалы шаында «шпенділікті зіндік стилі» ралады. Кейбір науастар дрігерді бйырып сйлеген сзінен кейін немесе аны жне наты млімет бермегендіктен; шіншіден тым арты сратар ойыланнан кейін, себебі шектен тыс марлы танытан тріздес болып крінеді. Кеесті жргізгенде кеесші науасты жадайын дрыс баалап, бл сезімдерді бастамасын науасты ішкі дниесінен арастыруы ажет. Кейде шпенділік рейлікті жасырады.Мндай жадайларда науаса з сезімдерін тсінуге кмек жасап, шпенділік ралуыны шешімін тапан жн. Дрігер зіні кейісін ортындылай біліп, науаса тиімді кмек крсетуі керек. Екі жаты тсінушілікті пайда болуы жалпы масата бірге жетуге келеді.

5.4 Дрігерді асоциоальді тлалы науастармен атынасу ерекшеліктері.Асоциальділік — бл крделі жне болжамы жаымсыз тлалы бзылыстар, ол тек симптомдармен ана емес, мінез-лыты згеруімен атар жретін рекеттер. Бл бзылыстарды "психопатиялы тла" немесе "леуметтік тла" деп арастырады. Социопаттар оама нашар бейімделген, олар оам талаптарына, моральа жне алыптара арамастан здеріні тйсікті ажеттіліктерін анааттандыру масатында ана мір среді.

Асоциальді тланы ішкі невротикалы бзылыстары бар асоциальді тлалармен шатастырмауымыз ажет. Невротиктер асоциальді тлалара жат ылы танытады, яни ол здеріні мінез-лына уайымдайды.

Асоциальді мінез-лы жасспірім кезеінде ерекше байалады, ол шектен тыс агрессиямен, бейберекет сексуальді мінез-лыпен жне алкоголь мен наркотиктерді олданумен крінеді.

Дрігер асоциальді тланы – жй арапайым адам еместігін тсінуі керек. Олар басалардан мірлік масаттарымен, баса адамдара жне зіне деген атынасымен тбегейлі ерекшеленетін тла. Mac Kinnon и Michols (цит. по: Kennedy, 1977) крсетуінше:

"Асоциальді тла баса адамдара ауіп немесе лззат алатын кз ретінде арайды. Олар здеріні ойлаандарын шыл іске асыруа тырысады. Асоциальді тла шыдамсыз, бір минутты лззата ана баытталып, ажеттіліктеріне анаат алуын шегеруге шыдай алмайды. Оларда эмпатияны жотыына байланысты агрессиялы реакцияларымен атар, мейірімсіздік жне садизм тн.