лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 1 страница

ІV

 

Кншыыс жаты сыны таадай оршай кмкерген крі аратау алыстан ара-ошылданып крінеді. Кей тстары ат жалды, тйе ркештеніп иреледеп жатыр. Селдір бу, жеіл тманнан ада, ашы аспанмен аймаласан атпар тасты ыра, адыр сті кгілдір тартады. Кешкі зауал ша. Аыры сулесін жартас басында ойнатып, кн де батып барады. аратауды батыс жа еісінде иін тірескен алы ауыл отыр. Аралары, рыс кезіндегідей, жаын. ыз емшектеніп атар келген жапар тасты ос адырды ойнауынан блып атып млдір сулы жіішке зен аып жатыр. Осы зенні саасын лдилай алаотан онан ауылды стінен быси жанан шала тезекті ттіні ккке ктеріледі. Кл жаасына ле уа онан кп ауылды біреуі ана кіле а йден. згелеріні дені кнетоз бозылт, араша й, тозыы жеткен лашы, кркелер... Сырт кріністеріне арап блендей бай деп айту да иын. Кешкі жайылыстары бірімен бірі осылып кеткен р ауылды тсында ойдым-ойдым тйе, ара мал. Тек кгілдір далаа бра-бра шимай салып аан жіішке зен бойында сонау тмендегі жалтыраан кл жаасында шашыраан тас трізді жамыратып жіберген озылар мен бірге бірталай ой-ешкі крінеді. Одан рі аратау ойнауына арай боза, ыла тсті йір-йір жылы ала-ла боп ріп барады. Кбі жарау, лынды жылы аз. Шамасы олар алыстаы жайылымда трізді. Ал мынау лын-тайлары ауы-ауы бйірден бліне шапан шаын жылы сауына арнай ауыл маына сталан трізді. Сойыл, ры стаан он шаты жылышыны анда-санда р-рлаан айайы тыны кеште сампылдап естіледі.

Бл екі жыл брын ата-мекен аратау ойнауына, осы жата алан оырат, ыпша рулары мен Бестабалы жеріне кшіп келген асым тре мен Алты, Тоа, Алтай, Уа ауылдары еді. Сонау ортадаы бозаынан ашылы басым елу й асым трені ауылы. Абылайханны бел баласыны бірі бола-
нымен асым тре асан шонжар емес, сондытан бл мада рген малды да арасы оай-а кзге тседі. Уа, Тоа, Алты да Арынны зге руларына араанда шаын ауатты рулар. Оны стіне Араны кк шалынына йренген мал, аратауды ши мен ккпек араласан бозаын жерсінбей, блендей рбіп, сіп кете алмаан.

Осы ауылдарды азырт жаындаы бір биік тбе басында бір адам тр. ой-озысы маырап, балалары жылап азан-азан болып жатан ылдидаы жрттан ашып шыандай.

Сонау кз шында ноаттай болып крінген кк тйындай иялы лдеайда алыстап кеткен.

Бл — орта бойлы, ке жаурын, арытау тарамыс денелі, жатаан келген ат жаты сары ср кісі. Сл ызылт тартан ыран кзді, жуан балуан мойынды. Ашы жзіне жараса біткен сл келтелеу ыр мрныны астында шаын ана мрты бар. ою шоша саалы сп-сйір. Саал-мрты кгірт сары. Басында жара тысты ндыз тыма, ара мапал жеіл ндыз ішігіні сыртынан бозылт тйе жн шекпен жамылан, Аяында ата мінуге ыайланып тігілген орта оныш кк салмен рнектелген саптама етік. Отыран отырысында, тран трысында ілтипатты пен ткаппарлы атар аарылады. Сл шегір тартан ткір ыраы кзі араанда адамны ту сыртынан ткендей. Сара имылы, жмыла біткен жіішке еріндері, аз сйлеп, кп тыдайтын адамды сездіреді. Егер тласына, кіл райына араса ішінде тнып жатан лкен аыл, блынып сырта шыысы келген жігер барын асы.

Бл Абылайханны немересі, асым трені ортаншы лы Кенесары еді.

Кенесары осы тбеге шыалы едуір мезгіл ткен. Ол азір алы ойда. Есіне кешегі Нысанбай жыршыны сзі тсе берді. Ел аралаан рі сыншы, рі жыршы Нысанбай аын, а кигізге малдасын рып отырып ап, асым трені алдында Шыыс шежіресіні біраз жерін исса етіп айтып берген.

Ол монолдармен іргелес Керле, Онон зендеріні бойында кшіп жрген Керей руыны алайша Шыысханны алашы жемі боланын кірене жыр етті. Бір мезет Орхон, Ом, Ертіс зендеріні жаасындаы Найман, одан тмен, осы кнгі Сарыараны солтстігі мен батыс ірін жайлаан Алшын, ыпша руларыны Шыысхана алай баынанын желдірте тті. Содан кейін Арын, Найман, Керей, ыпша, оырат, Алшын сияты белді руларды Шыысханны лкен баласы Жошыны лысына баынып, Батуханны Алтын Ордасыны негізін аласанын, Сарыара мен Еділ, Жайы бойын еркін жайлаанын бір шолып кетті. Жетісудаы йсін, Дулат, Жалайыр руларыны Жаатай рпатарыны иелігіне аланын да жыр етіп тті.

Енді Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екпіндете рып Жаатай мен Жошы рпатары нешеме жз жыл бойы осы шы-иыры жо ке даланы билегенін матан етті. Алайда бірімен бірі хандыа, баа, жерге таласып рсуа боп, Алтын Орда ыдырааннан со Жошыдан шыан Керей, Жнібек слтандар Шу бойында лімсатан бері келе жатан Арын, ыпша, йсін трізді, кне тайпалара бірте-бірте Уа, Тараты, Керей, Найман, оырат, Дулат, Жалайыр, Бестабалы секілді тркі тілдес руларды осып аза хандыын ранын мада етті. Содан кейін Жнібекті баласы асым ханны кезінде азаты айбынды ел боланын бір матаныш етіп берген. Нысанбай жыршы сл дем алып шежіреге айта кшкен. Бл жолы асым ханнан со азатар аз уа таы да быж-тыж болып келіп, тек Ханазар кезінде ана айтадан бас осып, іргелі ел боланын, Туекел, Есім, з Туке хандарды тсында тасы рге домалаан, сырт дшпандар шеніне келе алмаан айбынды мемлекетке айналанын кзі от шаша отырып жыра осты. Ке байта жерді алып жатан ш жзден ралан елді ауызбірлігі кшті боланын, немі бір жаадан бас, бір женен ол шыарып отыранын дріптей келе:

Арын болса Алтай бол,

Найман болса Матай бол,

Алшын болса Адай бол,

Бл шеуі болмаса,

айсысы болса сонысы бол,

Мейлі дай бол! —

 

деп аза еліні е жауынгер руларын шашпауларын ккке ктере бір шыр-ап, осы бірлестік Туке хан лісімен таы бзыланын, р тайпа слтандары хандыа таласып елді шырын кетіргенін айтып берді.

Содан кейін Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екілдете жылатып, іле-шала аратау мен Шу, Сарысу мен Сыр бойын жайлаан алы азаты алай Жоар ханы Сыбан Раптан шауып, «Атабан шбырынды — ала кл сламаа» шыраанын маам етті. лы жз бен Кіші жзді кп ауылдарыны Арал мен Атырау теізіні жаасына, ал Орта жзді Есіл, Нра, Тобыл зендеріні жоары саласына кшкенін дейі тотай айтып кетті. Алдымен Кіші жзді ханы білайырды, бір жылдан кейін Орта жзді ханы Смекені Россия патшасына баынанын, сонан «Атабан шбырындыдан» отыз ш жыл ткеннен кейін ытай патшасы бір миллиона таяу алматы ырып Жоар хандыын ртанын бір млім етті. Осы шата Найман, Керей рулары брын-
ы зіні ата-мекен жері Тарбаатай тауы мен ара Ертіс бойына кшіп кеткенін мам уеніне сала зарлана алды.

Осыдан со Нысанбай жыршы р жзді йгілі хандары білммбет, Бара, Нралылара ыса-ыса сз тастап, ш жзді басын осу жолында крескен, кейін Абылай деген атпен хан болан білмансра тотаан.

білмансра келгенде Нысанбай жыршыны екі кзі оттай жайнап, кре тамыры білеудей боп, ке тамаы торай жтан урай жыланны кмейіндей ісініп кетті. Домбырасын бйге атына шапандай сабалай рып, жыр шумаын ша-ша латырды. Енді Нысанбай домбырасын латыра ойнатып, Абылайды оана арсы шыанын, Сайрам, зірет, Шымкент, Соза секілді жеті аласын алып, Ташкентті алай баындыранын, зіне сес крсеткен ырызды алы олды манаптарын ызылсу, Шмсі зендеріні Шуа ятын саасында кездесіп, «Жйіл ырыны» деп аталатын рыста алай жегенін айт-анда екі кзі анталап, ояна тскен бркіттей шаылдай серпіп, тіпті долданып кетті. білммбет слтанны есігінде жргеннен бастап, торауыта крсеткен ерлігі мен ел басарар аылдылыы арасында Орта жзге хан атаына ие боланын жыр еткенінде шабар бурадай тіпті тырынып алды. Аын енді алпыса келген Абылайды ш жзден шыан ше аса мен жайсадарыны шешімі бойынша Теліклді жаасында жрт а кигізге ктеріп лкен хан сайлаанын толаанда тбесі ккке тигендей екі кзі жайнап кетті. Біра Россия атын патшасы аза еліні басын біріктіруді ауіпті екенін ойлап тек лерінен екі жыл брын ана оны Орта жзге хан етіп указ бергеніне бір тотап, сол Абылайды жетпіске келгенше ыайына арай біресе Россия патшасына, біресе ытай бодыханына икем крсетіп, Тркістаннан бастап Есіл, Нра бойына дейін кшкен алы азаты еркінділігін жоалттырмай ел ып сатап ткенін таы да бір алуан жыр ып шыратты.

Бйгеге шапан жйріктей, жыр желісінен мадай тері бршатап аан Нысанбай аын, бір мезет Абылайа Атыай — арауыл рулары алты ызын беріп, оны стіне Абылай араалпатан бір, алматан бір ыз алып, олардан отыз бір л, ыры ыз кргенін аса бір асан жыр етіп толатты.

Дауысы арлыып болдыруа айналан Нысанбай тек ел жатарда ана Абылайды араалпа йелінен туан Улиді Россияа ол шопар болып кеткенін, алма атынынан туан асым трені ке жолын уып, азаты басын осамын деп бйек болып жргенін мадатай келіп, кенет ошау отыран Кенесарыа арай:

 

Абылай жолы ауыр жол:

Батыр Кене, біліп ой.

Абылайдай берік бол,

Алам десе абырой, —

 

деп за жырын бітірген.

йдегі жрт жетпіске жуытаан асым трені бетіне арап тына алан. йткені мндай сз тре бар жерде дстр бойынша тек олбасшыа ана айтылатын. Ал асым трені соынан ерген Ўскерді олбасшысы Саржан слтан, Кенесарыны ерлігі мен айлакерлігі жрта анша аян болса да, даымен зірге о тек батыр деген ата ана ие еді. Алдында аалары боландытан зі де «олды мен басарайын» деген ойдан аула-ты. Нысанбай жрттан асан сыншы. Бны осы отырандарды брі де біледі, Нысанбай асиеті асыма да аян...

асым тре жолды зірге Саржан мен Есенгелдіге бергенмен тбі Абылай жолын алып жрер ортаншы лы Кенесары мен кіші баласы Наурызбай болар деп те міттенетін. Нысанбай сзіні з ойынан шыанына ол іштей «ателеспеген екем, мен ааранды сыншы аын да ааран екен» деп ойлады. Біра зіне самсай араан кзді байамаандай, домбырасын асына ойып терін сртіп жатан Нысанбайа:

— Кп жаса, асада жйрігім, — деді, — кілімізді бір ктеріп тастады ой.

асым тре Есенгелді менен Саржаннан бір айдан бері хабар ала алмай іші бітеу жараа толы еді. Суы хабар сумадап п-стте-а тарайды ой. Еш жаманатты естілмеуі Саржан мен Есенгелді сау дегендей жбаныш беретін.

асым трені оыс аталан Кенесарыны атын хош кргендей болуы ортаншы лына лкен сенім артатынын танытты. Жрт та мны аарса керек.

азір Кенесары осы жайларды лсін-лсін таразыа салуда. рине, азір атасы Абылай ханны заманы емес. Ол кезде Россия патшасыны скері де А Жайыты ары бетінде болатын. арт ожа шежірешіні бала кнінде, Абылай ата хан болар жылы ызылжар ораны, одан жиырма бес жыл брын Ескі Семей, сол жылдары араткел, Баянауыл, араралы бекіністері салынды деп отыратыны лі есінде.

Кенесары батыр азатарды з туелсіздігінен айрылуыны е басты себебі — «орта гізден оаша бзау арты» деп арайтын ел ааларыны ауыз бірлігі жотыынан деп білетін. Сол азаты басын осуа бола ма? деген сраа зі де жауап бере алмайтын.

Тек соы кезде ана бір жауапты шыын тапан трізді.

Ол шы Абылай атасыны заманы мен азіргі ел жадайында жатан секілді.

Абылайды тсында Россия патшасы Сарыараны тіректеп бекініс саланы болмаса, блендей ішіне кіре оймаан-ды. Сондытан атасы Абылай біресе Россияны еміндіріп, біресе ытайды дмелендіріп екі ортада бостандыын сатап жре берген. Ал азір азата ондай ммкіншілік жо. Бір жаынан бден орын теуіп алан патша скері болса, екінші жаынан аза жеріні бкіл отстігі мен Сыр бойын басып алан оан мен Атырау, Арал тсынан стірт, Маыстауа дейін кімін жргізген Хиуа хандытары тр. Абылай кезіндегіден азір аза еліні басын осуды иындыы да, жеілдігі де осында деп тсінеді Кенесары.

Ашынан жолбарыс ажалдан шошынбайды. азір азаты алы барасы осы ашынан жолбарыс трізді. ш жатан бірдей адалан найза, азаты да оятандай. Кеше сонау лытаудан дайменді батыр келген. Ол Жоламан мен Иман батырды слемдемесін келіп, азір Сарыараны ай иырында болса да а патшаа арсы шыатын жртты кп екенін айтан. Бастайтын жан болса еретін жрт бар деген. Ал Сарысу, Шу, Сыр бойы азатарыны да кйі белгілі, ран салып, ту ктерсе соынан еруге дайын. Хиуа ханыны иянатына шыдамаан Адай, Тама, Табын, Шмекей, Жаппас, Шекті рулары найзаларын жаладатып, ан жтып ол отыр.

азір бас ктеруге е бір олайлы кез. иянат жанын жеген бара ураан шп трізді, от тисе болды-а лап етіп бкіл Сарыараны, Сыр бойын, Жайы, Маыстау, стірт даласын алып кетуі ажап емес.

Абылай ханны ай атынынан тараан рпаын алса да, тастай берік, йымшыл. сіресе асым тре лы-ызы: Есенгелді, Саржан, Кшік, Мса, Кенесары, Наурызбай, білазы, Кенесарыны апасы батыр Бопай, оларды балалары дайменді, Ержан, Иса, ошарбай, білпейіз. асымны інісі Дайырды балалары Тті, ті, Сатыбалды, оны баласы алдыбай, брі зен айда йса, тамшы да сонда яды дегендей, лкені айда бастаса, згесі соынан еруге бар. Наыз бір ялы ккжал асырлар тобы дерсі. Тек аталас Кшік ана бозкпелеу. кесіні айтанына тек атігез бауырларынан орыанынан ана кнетіндей. Бір биеден ала да туады, ла да туады, бір шіріген жмырт-
а кімді блдірер дейсі дейді ішінен Кенесары.

Аа алдына тсу асым тре балаларыны арасындаы дстр емес, сйтсе де аалары Саржан мен Есенгелдіні ылыына Кенесары тсінбейді. «Несіне Ташкент шбегісіні алдына барып тізе бкпек? ас дшпаннан тіленіп не табады олар? асты аты ас, сені дос емес екеніді Ташкент шбегі білмей ме, басыды име. Одан да з керегіді зі кк найзаны шымен, а білекті кшімен тартып ал. Сонда ана жауы сеніменен санасады, ал олыды жайып, тізе бксе, сені ол л санайды. лды тілегін кім орындаан? Жо, билік зіме тиер болса, бны бірін де істемеймін. Не болса да дшпандарыммен алысып лемін. Ааларыма да соны айтам... Тек здері сау айтса екен!»

Кенесары таы да ойа шомды.

«Абылайды жолын уу — бкіл азаты басын осып, ш жзді билеу деген сз.

ш жзді билеу — слтан атаулыны аяыа жыылтып, білайыр, Смеке, Нралы, Бкей, Серазы, Ули рпатарын зіе табындырып, барлы азаты аузыа арату. ш жзді баласын ойдай ргізіп, озыдай кгендеу. Сонда ана Абылай ханны алма йелі Хочадан рбіген рпатарыны ежелгі арманы орындалады. аза еліні жаудан жерін, еркіндігін орау мен ш жзге асым тре балаларыны кімін жргізу — азір бір тілек, бір масат. Ал осы тілек, осы масатты орындалуына е олайлы кезе бгінгі кезе. зіні туелсіздігін орауа ктерілгелі тран халы, егер бастай білсе хандыты, ш жзді билеуді саан зі алып бергелі тран жо па?!»

«Бдан былай арай мндай стті кезе тумауы ммкін. Россия патшасы, оан, Хиуа хандытары трізді жауларымыз халыты есесін мытап трып бір тсіріп тастаса, ызба анды аза айтадан бас ктере алмайды.

Жо, бгінгі кн — е олайлы кн. Туекел не болса да айасты бастау керек! Біра айасты ай тстан бастаан жн?! ш дшпанны айсысыны бізге салалы тран шырысы берік, е алдымен соны зу керек!».

Кенесары енді абаы арс жабылып, зіні ойан сраына шешім іздеп ой теізіне біржолата сгіді. «оан мен Хиуа хандары мейлінше тас жрек, жеілсе ана бояйды, арамаындаы азантай азаты тгелімен ырып тас-
таудан тайынбайды. Ал Россия патшасы ондай емес. Кейбір анішер шенеунектері болмаса, алы бараны аты-жні жо ыра бермейді. Оа байлап, Сібір айдаса тек бетке шыар жасыларын ана айдайды. лкен жрт сйтіп ашан да ке пейілін танытпай алмайды. Ал оан, Хиуа хандытары ше? Блар орау асыр трізді. Жан кетіп лексеге айналса, лекседі де талай береді. Тек орыандарын ана сыйлайды. Олара бой ктеріп, кш жинаанда ана тиісу керек. Егер лдеалай ондай кн туса аянып алуа болмайды. оан мен Хиуа здері ыран он мыдай ер азамат шін жауап берсін. Ауанстана, Персияа кдікке сатан азаты ыз-атындарыны арысыны азабын тартсын.

Кенесарыны соысты е алдымен Россия патшалыымен бастауды алап алуына баса да себептері жо емес. Патша солдаттарыны бекініс, зебірек, карабин штуцерлері болса, азаты далиан жалпа даласы бар. Егер тыылар жыыл, жыпыл сайы кп болса, ыр оянын арлан тазы да стай алмайды. Араны жері мол, бір шеті араралыдан А Жайыа, екінші шеті ызылжардан Бетпадалаа дейін созылып жатыр. алай ойысса да жер жетеді, тек зегі берік, айтпас ажыры болсын. Ал зебірек сйреткен патша скеріні мндай ммкіншілігі жо. Оны стіне Орта жз кп ел. Брін бірдей ктере алмаса да, соынан еретіндер табылады. лі жетпей уына тсер кн туса, батырлыты рмет тта білетін аза, кейбір ішіндегі ззілі болмаса крер кзге стап бермейді. Е болмаса Абылай ханны аруаын сыйлайды. Ал оан мен Хиуа жерінде бндай жадай жо. Сыр бойы, стірт, Маыстау, Арал маындаы кшіп жрген азатарды шынтуайта келгенде басын осу оай іс емес. оан, Хиуа хандарын жеу шін Жетісу, Алатау, араалпа іріндегі аайындарды да бас ктеруі керек. Оан сену иын. йсін, Дулат, Алатауды жайлаан кп ырыз, Арал бойын мекен еткен араалпа сені сзіді сйлеп, жоыды жотай ма? з ошаыны басы аман болса, сені ан тккеніде несі бар. оан, Хиуа хандарыны да кштілігі осында жатан жо па, олар кімні жрегіні алай соатынын біледі. ырыз, аза, араалпа бірігіп бас оспайтынын сезеді. Бкіл Жетісуды алып жатан йсін, Дулат та дшпанымен шын белдесіп аланыда сенен блініп жауа тастап кетуі де ммкін...

Жо, олара сенуге болмайды. йсін, Дулат, ырыз, араалпа з басына Орта жз бен Кіші жзді ауыр жадайы тссе ана ата онады. Ал оны бер жаында олардан не міт, не айыр!

Кенесарыны Араа оралысы келуіне таы да бір себеп бар. Ол — кек. Смеке, Бкей, Ули тымдарынан шыан аа слтандарды асым балалары ртеп жіберуге бар. Бл ескіден келе жатан ескі егес, ел билігіне таласудан шыан баасты. сіресе асым балаларыны ші даймендіні оырлжасында, Улиді баласы Шыыс пен оны шешесі Айанымда, Бкей тымынан шыан Тукені Жамантай, сбегі мен Жантрені Ахметі мен Арыс-танында. Бл аа слтандар Кенесарыны да е аямас жаулары. Балы басынан шіриді, аза жерін а патшаа беріп отыран осы аа слтандар деп кектенеді Кенесары.

Егер Араа барса, е алдымен осыларды ауылын шауып, ежелден келе жатан ерегесті бір тйінін шешпек. ызын к, баласын л ылып, табанына бір салма. Онсыз бден ансырап алан кіл жбанар емес.

Біра олар Кенесарыа оайлыпен бой бере ме? Оларды да соынан ерген ыруар ел бар. олдарында ару-жараты жздеген жасаы, сарбаздары тр. Оны стіне ол стасан а патша скерлері де астарында.