лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 2 страница

Кенесарыны бір тірелгені е алдымен осы аа слтандар мен патша скеріні арасына ши жгіртіп кру. Шамасы келсе Сібір мен Орынбор губернаторларын зімен санасатын етіп алу.

Ол шін Кенесары барысымен соыс ашпайды. Алдымен губернаторлармен тіл табу жолын іздейді. зіні бірнеше тілегін ааз жзінде алдарына ояды. Егер губернаторлар сол тілектерді абылдаса, оырлжа, Ахмет, Жамантайларды соынан ерген жрт та бнымен санасатын болады. Ондай жадайда, алты басты айдаар болса да оырлжа, Ахметтерден ш алу оайа тседі.

рине, онымен Кенесары сйек тиген тбеттей пайым тгел деп з бетіне кетпейді. Абылай атасыны жолын уып ш жзді ханы атанбай тотамайды. Е болмаан кнде ата таын алып, Орта жзді билейді. Сондытан бір тілектен кейін бір тілек талап етіледі, брібір з дегеніне жетпей оймайды.

Ал генерал-губернаторлар алашы ойан тілектерін абыл етпесе не істейді? Онда шешінген судан тайынбайды, соыс ашады. Жне ол соысты е ас жауы оырлжаны ауылын шабудан, оырлжа приказы араткел бекінісін алудан бастайды.

Абылайды алдында ана Орта жз хан ктерген ыры мы жылы айдаан Смекені рпатары дайменді балалары десе, Кенесары йысынан шошып оянады. Аа слтан оырлжа мен Кенесары арасында тек ана ежелден келе жатан ел билеу, оныс тебуден туан ата дауы емес, бастары крге кіргенше кешірілмейтін уыты ана сіген шпендік бар. Сол шпендік, кешірілмес астыты енді а патша мен аза еліні арасындаы лкен саясата да ыпалы тимек. Кенесары орнынан трегеліп, сл ерсілі-арсылы жрді де, айтадан ой шумаын тізе берді.

«Хандыа таласуды екі жолы бар. Оны сан айастан ткен Кенесары жасы біледі. Бірі саан хан билігін перем деген халыты артында трып басара білу. Екіншісі соынан ерген олды алдында жріп ерлігімен зіе тартып алу.

Хандыа жз бен жз, ру мен ру таласса, жртты арт жаында трып елді ырына айдап салып, аыл-айламен, злымды-жауыздыпен мрата жетуге болады. Ал бгінгі таластай, алы бараны туелсіздігін орау арманы мен сені жрт билігін ола алам деген ккейкесті тілегі штасып жат-
анда, соынан ерген олды артында емес, алдына шыу ажет. Сонда ана саан ара халы сенеді, соынан ереді. Бара з басыны амы шін емес, халы шін алысып жргеніді кзбен кргені жн. Сйткен кнде ана, арманыа жетесі. Халы зі арманыа жеткізеді».

Осындай шешімге келген Кенесары, кенет тізесін бгіп беліндегі Исфаан шебері соан наркескенін суырып алып, ылшылдаан суы жзінен сйді.

— Анадан ора болып тумап едім, — деді кенет даусы дірілдеп кетіп, —арманыма жеткенше ораты білдірсем з анымды зім ішейін, осы сертіме, тсі суы наркескен, сен ку бол!

Ол наркескенін ынына салып, енді ктеріле берем дегенде, арт жаынан сыырлай шыан йел даусы естілді.

— Трем-ау, намаз оып жатырсы ба?

Бйбішесі Кнімжан екенін Кенесары арамастан таныды. Трегеліп, тізесін аты да, арсы жрді.

— Жй шейін, семсерді таса салып дзін сынап жатыр едім.

— ас болатты жау жрегіне салып сынамас па?

— Оны да жн.

Кенесары йеліні сзіне риза болып алды.

Кнімжан биыл жиырма алтыа шыан. Ойма ауыз, май кз, ара торыны слуы. Екі бала тапанына арамастан, са бойына жарасан тіп-тік ос жмырытай ос анары алтын жамбылы аласын тырсылдата керіп, аш белі зіліп кетердей талып, мыынынан тменгі бура санды бксесін мейлінше айындап тр. стінде шытырма а жібек кйлек, кгілдір тора оалы амзол, оны сыртынан шетін ндызбен діптеген дрия ызыл шапан, басында а меруерт рген, алтын тегелері кзіне тсе салбыраан ызыл барыт сукеле. Сыртынан а торын шліні кмілдіре жамылан. лаына таан ш буынды сыралары мен арасына тгіле тскен топатай алы шашыны шындаы трт атар шолпысы патшаны кіле бір сомды алтын ашасынан иыстырылан. Батырды алдында зін-зі ымсынбай стауы, был-сыл басып асына брала келуі, ерке бйбіше екенін аартады.

Расында да «жазыы атын демесе, ыздан арты салдыы» деп Жсіп ожа аын айтандай, Кнімжан Кенесарыа аылымен де, слулыымен де бден наан йелі. Шыан тркіні де асым треден салтанаты мен байлыы кем емес, арынны шонжарларыны бірі лке Байдалы тымы.

Мынау стіндегі тора, дрия киімдері мен алтын білезік, алтын шолпы, алтын жзікті брі де келіншек боп тскенде осы тркін берген жасауы.

Кенесары мен оырлжаны бітіспес ас-жау болуларыны да бір себебі осы Кнімжанда...

Кенесарыны батыр атанып, атаы Сарыараа жаа жайыла бастаан кезі еді. лытауды жайлаан Жыры руыны байы Сандыбайды Ердені осы ірге правитель болып таайындалып, ат шаптырылып, балуан белдескен лкен той болан. Осы тойа бір топ жігітпен Кенесары да келген. Ондаысы тар жол тайа кн туып, Ккшетауда бекініс салынып, кіл обалжи бастаан со, лытау маын бір шолып айту еді. Алты алашты алашы басын осан хандарыны бірі Алашахан да осы жерде айтыс болан. лы Жошы хан да осы тса ойылан, лытаумен іргелес Кішітауды басында Едіге батырды да абірі бар, Амешіт улие де осы арада жатыр. лытау аза еліні атамекен кіндігі. Бны круді Кенесары да зіне парыз санайтын. Бйгеде сойыла ат жыылып, ккпарда кісі лген лан-асыр осы тойдан айтып келе жатып, Арынны Алтай, Тртуыл рулары жайлап отыран Терісаан зеніне келіп, азыра ат шалдыруа аттарынан тсе-тсе алан. Астындаы сйглік жйрігін атосшысына беріп, Кенесары алы талды жааа баран. Та алдында ана жабыр жауып ткен-ді. Сысыан тал арасы тымырсы бк екен. Кенесары пысынап кетіп, азыра салындап алайын деп сылдырап жатан суа таяанында шаын келген Терісаанны бергі аымында кк толынмен ойнап жзіп жрген екі ызды крді. Ауыл кшіп жатан кез, сір, кшжнекей шомылып алысы келген трізді, киімдері мен шідерлеп атарып ойан аттары ары бетте. Кенесары алашыда айдалада пайда болан блар періні ыздары шыар деп ойлап алан. сіресе алдыы ыз бір адамны аузыны суы рыандай слу крінген. амшыны тіліндей етіп рілген ос брымы кк тол-
ынмен ойнап жыландай иредеп, сымбатты денесі, су астында а сазандай блысып, еріксіз кзін тартып кеткен. Тек ары беттегі аттары мен юлі тран киімдерін кргенде ана Кенесары есін жинай бастаан.

— Арсыдар ма, арулар? — деген ол ыздарды ары жааа арай брыл-
анын кріп, кетіп алады екен деп орып.

Алдыы тана кз жапала сары ыз «Ойбай, ктек!» — деп дауыстап жіберіп, суды екі аяымен сабалай ары бетке арай жзе жнелді де, соы ара торысы мойнын брып кейін арап, жаада тран Кенесарыны кріп тотап алан. Трегеліп жзіп, тек судан басын шыарып:

— Бар боларсыз, мырза, — деп слем берген.

Сйткенше жааа Кенесарыны жолдастары да келген. деттегі алжы-зіл басталан. Аш денесін жігіттерге крсетіп судан шыуа ялып тран ыздар, жаадаы Кенесары екенін естіп, не ыларын білмей сасан. Кенесары тобы зіл-алжыы аралас, егер тілегімізді орындамасадар, азір ары бетке тіп, киім-кешектеріді алып кетеміз деп орытан.

ыздар «аатайлап» кетулерін срап жалынан. алжы мар желкпе жігіттер здеріні тілегін орындамай кетпейтіндерін айтып трып алан. Су сорып бден жаураан ыздар, бларды кетпейтініне бден кздері жеткен со, жігіттерді не тілейтіндерін білгісі келген. ара торы слуы Кенесарыа арап:

— Мырза, сонда сіз менен не алайсыз? — деген.

— алааным иын болса да сзіде трасы ба, арындас?

— Сзімде трмайтын атын емеспін, айта бер.

ыз аузынан шыан «атын емеспін» деген сзді Кенесары з маынасында тсінді. Кенет жрегі алып-шып, ола тскен торайдай тыпырши жнелді..

— атын болмаса... Жарайды, біз кетейік. Тек соымыздан уып жетідер. алауымды сосын айтайын. Уде ме?

— Уде!

Кенесары тобы зен жаалай кете баран. Аздан кейін ыздар бларды уып жеткен. Он алты-он жеті жасар уыздай екі жас ызды суы жрісті бейтаныс топ жігітті астарына орыпай келгендеріне Кенесары та алан. Жне берген уделерінде трып алдап кетпегендеріне разы болан. Осы кездесуден бастап Кенесары мен Кнімжан бірін-бірі атты натан. Жаа туан айдай толысыан араны жас слуы Кенесарыа бірден лап тскен. Шлмек кнде сынбайды, бір-а сынады. Сол тнде бір шлмек сынды. Жрттан аула дгеленген араан тбінде даланы жет ызы батырды бір тілегін орындады.

Кнімжан кінбеді, йткені осыдан екі жыл брын ос атыныны стіне тоалдыа алма боп сасы рт, бзау тмсы оырлжа да тсіп, ш йір ара кк жораны алы малына тлеп кеткен. Оны стіне араойын ашырлыа ел жайлауа шыан шата рын келем деп жаында хабар
берген.

Таертеіне Терісаанны ойпаттау жаасына онан Байболат асаалды ауылына Кнімжан мен жапала сары ызды ерткен Кенесары нкерлерімен келіп тсті. Кнімжанны осы тнде Кенесары батырмен кіл осып шыанын е алдымен жегелері, одан шешесі естіп, суы хабар бірте-бірте жыландай жылжып Байболат асаалды зіне барып жеткен. Абылайды аруаынан, асым трені аарынан сескеніп, не істеуді білмей, оны стіне абыройы айрандай тгілген ызыны кйігі де арасына аяздай батып отыран Байболат асаала Кенесары кп кешікпей «Кнімжанды маан берсін» деп кісі салан.

Байболат асаал бл тілекті шыл аыла сап, олма-ол шешімін
айтан:

— ш жзге хан болан Абылай атасына Арынны, арауыл, Атыай рулары алты ызын бергенде, сол Абылайды батыр немересіне бізді жалыз ызды имаанымыз болмас, алсын — деген.

Бір апта ткеннен кейін лке Байдалы, Аошар Сайдалы боп ш бозды ксем жеккен кмістеген ара пуескемен, жасау артан тоыз нарды бір кш етіп Кнімжанды ыралтып-жыралтып Ккшетаудаы асым трені ауылына затан.

Мны естіген оырлжа намыстанып блан-талан болан. Жаса жіберіп Байболат ауылын шауып алуа да оталан. йтсе де, байлыы зінен арты Арынны шонжар руы лке Байдалымен жанжалдасуа батпаан. О баста Кнімжанды тоалдыа сраанда да оырлжа тек атын санын кбейтпек емес, Араны осы шынжыр бала, шбар тс руымен жаындаспа ойы да болатын, ал сол ойды бзыланына атты ынжылса да, тайпа рулы елді зіне жау етуді атерлі екенін ты. Сондытан Байболата берген алы малына ш тоыз айыбын осып алды да, пайым тгел дегендей, ккіректегі ызаны ішке тйіп ала берді.

Біра оырлжа енді асым балаларына бден шігіп алды. Ебін тауып, езуін алай жырам деп жргенде Ккшеден Жабайы зеніні саасында отыран Тараты еліне затылып бара жатан Саржанны лкен ызы Кнікейге жасаымен кездесіп, оны бір тн иемденіп оя берген. Аа слтан оырлжа мен асым тре балаларыны арасындаы осы бір намыс ызасы енді бір-біріне мгі кешпес анды кекке айналан. Ба таласы, жер таласы, ру таласы, ар таласы, атын таласы брі келіп, бден шиеленіскен ыл тйін болып атып алан.

Мны тек алмас семсер, ткір ылыш ана кесіп бере алатынын екі жа та жасы білуші еді.

Осы таласты бас себепкері Кнімжан слу шыан жері де, тскен жері де мыты болан со зін-зі тым еркін стайтын. Кйеуіне де айтанын істететін, мейлінше ерке...

Кнімжан аза йелдеріні салты бойынша Кенесарыны кйеуім, ерім демей тек «трем» деп ана атайды. Бнысы бір жаы кйеуіні тре тымынан екенін дріптеу болса, екінші жаынан «трем» деп зіне билігіні мол екенін ескертіп еркелетуі еді. Сол деті бойынша ол:

— Трем, сен дайменді батырды атама естірткен смдыынан хабардарсы ба? — деді сл ждей.

— Жо, андай смды?..

— Азнабайды балаларын білесі ой...

— ай Азнабай? Баянауылдаы аржас Азнабай ма, лде зімізді Ккшедегі Асары Азнабай ма?..

— аржас Азнабай. Біз Арадан кшпей трып Тайжан деген баласын патшаа арсы шыты деп Омбыда атып лтіріп еді ой, соны аасы Сейтен батырды да лтіріпті...

— Топыраы тора болсын. Есіл ер ерте кеткен екен! Мені ажалым оырлжадан келеді деуші еді. Сол итті шпенділігінен мерт болды ма екен?...

— И, солай крінеді. Азнабай аулымен Балаша арай кшіп келе жатанда, Мы Арал тірегінде оырлжаны лгі шоынан кіші баласы жол крсетіп келген скер арсы шыып стапты...

Кенесарыны клгінденген сарыш тсі ара оырланып кетті.

— ырыландары кп пе екен?

— арсыласуа ммкіндіктері болмапты. Ойда-жота ола тскен крінеді. Бір-екі жігіт сойыла жыылыпты.

— Топыратары тора болсын, есіл азаматтар. Араа оралар кн туса алармыз лі штерін.

— Сейтенмен бірге убетті Ожарын да стапты. Ол сол Омбыда абатыда жатан крінеді.

— ай Ожар? Ана оырлжаны шабарманы Ожар ма? Ол Азнабай аулынан ат йрыын кескендей еді ой?

— оырлжамен келісе алмай, араткелден айтып з еліне барыпты. анына тартпаанны ары сынсын дегендей, анына тартан ой. Жер-суынан айырылан аржасты айысы жеіп Сейтенге айта осылан екен.

— Бір кргем... айсар, иілімге келмейтін жігіт трізді еді. иянат оны да дрыс жола салан екен. ттеген-ай, ол бейшараны да ит жеккенге айдайды ой.

Дл осы кезде бларды жанына Наурызбай келді. Бл жиырма екіге жаа шыан келбетті жігіт. Бір ке, бір шешеден туса да, бітімі Кенесарыа млде самайды. Са бойлы, екі иыына екі кісі мінгендей лаш жаурын, тіп-тік келген, ат жаты, екі бетінен аны таман аба тсті. Мрын, кз, ас-абатары аза жігіттерінікінен крі мол пішілген, танадай жалтыраан сопатау келген лкен оыр кздері адама ілтипатпен арайды. ызылды-жасылды меруерт рілген айдары самай тсынан салбырап тсіп тр. Жаа тебіндеп келе жатан оыр мртты. Басында ызыл барытпен тыстаан ндыз бркі, стінде йыршытары мен тырнаты аятары салбыраан ара аса кзен ішік. Ішігіні жаасына, жеіне, шетіне ара оыр ндыз стаан. Беліндегі кміс белбеуіне былары ынды селебе таан.

Наурызбай рыса да осы киімімен шыатын. Білегіне дейін сыбанып тріп алан о олында бауыры орасын, бес батпан зілдей ауыр ара найзасын тудай ктере стап, астындаы сарылт ылшыты абоз атын ойнатата «Абылайлап!» шапанда, жан арсы келе алмайтын. Жне зілдей ара найзамен ешкімді ос олдап шаншып крген емес. О олында трт жігітті кші бар дейтін жрт. Наурызбай асан найзагер, заманында бл соыс аруынан зіне пара-пар келетін жан кездестірмеген. Жне жауа шапанда абаы арс жабылып, жзінде ерекше аар пайда болатын. Ал жайшылыта Наурызбайдан а жарын жан жо. Ол мндайда рі нші, рі зілой. Ал азір Наурызбайды алы абаынан ынжылан ре байалады. Кзі тередей, ас-абаы кіртие алан.

Оан себебі де бар еді.

Наурызбай соы кезде зі туып-скен Ккшетау туралы кп ойлайтын бол-
ан. Мндай кездерінде Араны жасыл шалынды, кк майсалы даласы, жапар-жапар з тасты, н бойы рби біткен алы араай басан тйе ркеш шаын таулары, кк толыны жар кемерін тынбай соып жатан шалар клдері, мол сулы зендері оны кз алдында елестейтін. Кенет Бурабайды кз жасындай кгілдір толыны шулаандай, кереге анат ыран бркіт алытай шан Ожетпесті басында ойнаан ерке жел жылаандай, дымыл иісі аыан Кенесары гірі кіренгендей лаына бір айылы н келетін. Сол н зін шаырандай болатын. Наурызбай мндай кезінде кктем снін, жбайы нін асаан жыл сындай, іші-бауыры елжірей, туып-скен Ккшетауын саынатын. йткені асыр салан балалы шаы, жігіт болып махаббат дегенні не екенін білген алашы баытты тні, брі де осы Ккшені кгілдір шаында ткен. Наурызбайа Ккше деген р ана туан жер емес. Ол кейде зіні жылсы болып жаратылмаанына кінетін. Егер жылсы болса сол Ккшені р кктемде бір шарлап шпас па еді! Мндайда Наурызбайды жрегі удай ашып, жанын ояра жер таба алмайды. Сол баыттан, сол уанышынан айыр-
ан сонау темір киген дшпандарымен алыса тскісі келеді. тте не керек, Наурызбай да бір, тырда тран бала бркіт те бір, шара анаты бар, біра аяындаы жібек бау жібермейді, р айрат мезеп ша-ша шаыруа ана дрмені келеді.

аратауды жыылы мен баялышы Ккшені тобылысы мен араанына жетпес, бозы менен кдесі, жпар аыан кк шалынына пара-пар келмес. Сонда неге жр блар Сырды срылт даласында? Жан сатау ма, лде ханды па кксегендері? Егер жер кегі болса, таласпай ма сол жер шін сол туан жерді зінде? Сырда жріп Араны алай алма? Наурызбай осы жйіттерді ойласа, ештееге тсінбейді. кесі асым тре, аалары Есенгелді, Саржанны бл жнінде стаан жолы оан жмба.

Наурызбайа мы оан хандыынан Сарыарасыны бір жайлауы арты. Осы айы кеше дайменді батыр келгеннен бері тіпті дей тсті. азіргі абаыны атуына да себеп осы. Аа, жегесіні тбе стінде оаша транын кріп, сйлесуге дейі келген. Наурызбайды реінен кіліні апалы екенін ааран Кнімжан оан кле арап:

— Кіші трем, неден ждей алансы? — деді, — бір жері ауыраннан саумысы?

Наурызбай апалана жауап айырды.

— Ауру екенім рас, жееше... Жаным ауырады, ккірегім ауырады, жрегім ауырады...

Інісіні немен дертті екенін кптен бері сезетін Кенесары ндеген жо. Кнімжан енді жігер бере сйледі.

— ара блттан кн де шыар, бл аурулардан айыар заманы да келер.

— ашан?!

— Оны жйрік атты шабысы, ер жігітті намысы біледі.

— Намыса шабар алысымыз болып тр ма? Біз азір апан-апана келіп тыылан брі тріздіміз. анша брі болса да, тыылан жері р ткпір...

Кенесары кенет інісіне арады.

— Апаннан атылан брі жауына ауіпті екенін білмейтін бе еді? ол-аяыды бауырыа жинап атылуа дайындала бер, Науанжан...

— Жо, Кене аа, апанынан брі тек ажалына ана атылады.

— Кейде жауын да мерт етпей ме?

— Маан ондай ит-жыысты керегі жо, — Наурызбай аасына кішілік мінез крсете аырын сйледі, — маан жауымды адып басар Ккшені ыыл-жыыл жартасы, соымнан жел де уып жете алмас шы-иыры жо Араны ке даласы керек.

Кенесары інісіні зімен пікірлес екенін брын да білетін, б жолы да ойлаан жерінен шыан со іштей уанып алды. Сйтсе де атты мінезіне салып;

— ясынан ерте шан ыран тез артаяды, — деді, — алдыда аалары барда жол тадамай тра тр.

Наурызбай Кенесарыны зге ааларынан арты сыйлайтын, сондытан арсы сзге келмей:

— ба-п, — деп тмен арады.

Дл осы кезде кншыыс тстаы белестен ойдаы ауыла арай ктерілген ша крінді. рі-беріден со тау ішінен екі салт атты сытылып шыты.

ыраы кз Кенесары тесіле арады да:

— Ойпырмай, мынау Аыбай болмаса етті, — деді кенет обалжи, — астындаысы Аыла трізді...

Наурызбай да тесіле арады.

— И, Аыбай ккем! Ал жанындаысы кім? Ат жалына жабысан трі Ержана сайды.

— И, солар.

Сйткенше йындата шапан екі атты жетіп те алды. Енді оларды «ой бауырымдаан» айайы да естілді.

Кенесары сазаран алпынан озалан жо. Наурызбай мен Кнімжан шыдай алмай келе жатандара арсы жгірді.

Аыбай пшпаына дейін терге батан атынан арып тсіп, белбеуін мойнына салып, азаты жамандыты естіртетін кне дстрі бойынша, екі олын ккке ктере, тізерлей отырып аыл-тегіл жылаан алпы суы хабарды естіртті.