лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 3 страница

— Батыр Кене, ос боздаымыздан айырылды, он сегіз асылдан айырылды. Ташкент шбегі олынан Есенгелді, Саржан аалары аза тапты. ыршын жігіттерімізді де тегіс бауыздады.

Кенесарыны трі креітіп, ерні бозарып кетті.

— ашан? алайша?

Аыбай бетінен соралаан жасын сртпестен, ауызы кемседей:

— Осыдан екі кн брын. Жауыз шбегі бізді алдап шаыран екен. Мделіхан келген кні тнде Есенгелді мен Саржан слтанды диуан сарайына шаыртып алды. Сендерді оан хандыына арсы шыатын ойлары бар екен деп бастарын алдыртыпты. Ержан екеуміз трелерді жарлыы бойынша керуен сарай ауласындаы аттарды арауа кеткенімізде рабатта йытап жатан зге жігіттерді жендеттері келіп бауыздапты. Біз зер тылды.

лсіреп алан Ержанды Наурызбай мен Кнімжан сйеп тран. Суы хабарды естісімен Кнімжан басындаы кілі сукелесі мен клгін торын шлісін жлып алып, ара шашын жая, екі белін таянып жотау айта жнелді.

 

апыда кетті ос арлан,

Жау сзіне бос нанып.

Аямады ас дшпан

Батырып ана кек алып...

Жаманды хабар соан желмен бірдей, іп-ілезде бл смдыты барлы ауылдар да естіді. Шаштарын жлып, беттерін тырнап боздаан ана, егіл-тегіл еіреген бала, й-йді асында жотау айтып топтанан атын-алаш, кзіні жасын сртіп крсінген шалдар, ашулы кздері оттай жайнап кіжінген жігіттер. Ойпатта отыран бар ауыл кл стінде тып-тыныш жзіп жрген аз-йрекке ителгі тигендей п-стте азан-азан болды да алды.

анды уаиа бігері тек ертеіне та атып келе жатанда ана басылды. Аыбайдан Есенгелді, Саржан алай аза тапанын толы естіген асым тре бір тнні ішінде у ішкендей боп ждеп шыты. лкен мрынды сарылт жзі кгілдір тартып, ою ызылт саалы ырау басандай бозарып, жайшылыта анды бала асырды кзіндей білеулене ызарып тратын шегір кздері кенет жасып аара тскен. Жетпіске келсе де, тіп-тік апсаай денесі айдалада жел тінде скен жалыз ааштай тез-а бкірейе алан. Бл кейін «Наурызбай — Ханшайым» иссасында:

 

асым хан згелерден асып туан,

Кілін дшпандарды басып туан,

арнында анасыны ан шегелдеп,

ызаран екі кзін ашып туан,—

 

деп бесігінен анмарлыы, аяусыздыы дріптелген, аузынан жалыны шыан сотар, рда-жы, атігез асым тре емес. Иленген терідей жмсарып, стіндегі жні уыс-уыс тсіп ызыл шаа болан ктерем ойдай лсіз крі-рта шал. Тек кзінде ана ыза, ашу алдыы бар.

Ол сске ктеріле Кенесары, Наурызбай, Аыбайды жне аулында онып жатан дайменді батырды шаырып алды.

Аз уаыт ндемей отырып басын ктерді.

— Жас кезімде, есер кезімде Ккшетауды мекендеген таы а бураны садапен атып лтіріп едім. Бл ылыымды естіген аузы дуалы асаалдар «Шыраым, Абылайды а бурасы Ккшетауды иесі еді, киесі рып жрмесе нетсін!» — деп еді. Ккшетауымнан айырыланымды сол ылыымнан круші едім. Есенгелдім мен Саржанымды да сол а бураны киесі атты ма? Олай болса алла таала жолыа асарбас айтып, мойныма брша салып тілеймін: аарыды, зге балаларымнан аула ет!..

асым тре ккке ктерген олын тмен тсіріп за уаыт отырып алды. зге жртта да н жо. Тек «Асарбас!» Асарбас!» деп іштерінен кбірлейді. лден уаытта барып асым тре басын айта ктерді. Кенет кзінде сніп бара жатан отты ызылындай бір лсіз шын пайда болды.

— ыран артайып лмейді, айырып леді, — дейтін еді Бар жырау. Сол кй маан да жеткен екен. Не болса соны айтып кеттім білем. — Кенет ол бойын жинап алды. — Ендігі кезек сенікі, — деді ол Кенесарыа арап, содан со алаанын жайып батасын берді, — умин!

асым тре трегеліп, кміс ынды сапысын белінен шешіп Кенесарыны алдына ойды да, керегеге сйеулі тран киік мйіз мосысы бар, білтелі лдыр мамай трке мылтыты алып:

— Бес жз адамнан жаылмай тиетін кем Абылай ханнан алан мра еді. зге ааа бермей келіп едім, енді саан бердім. Ие бол, — деді.

асым трені бнысы ендігі билік сенде, олды, Кенесары, сен басар деге-ні еді.

Кенесары мылтыты жанында тран Наурызбайа беріп, бір тізерледі де, ынынан ылшылдаан сапыны суырып алып мадайына тигізді.

— Осы сапыны алмас жзіндей дшпандарымды аямаса ант етемін.

асым тре таы да бір тілегін айтты.

— Екі аа мен он сегіз тлегітті кегін айтар. Бкіл оан хандыына шама келмегенмен, Ташкентті алуа кші жетеді. Ерте сарбаздарыды жина. Ары ата Туекел хандай Ташкентті шаыраын ортасына тсір. Сонда мен риза!

Кенесары басын тмен иді.

— Ташкенттен алатын кекті Ташкенттен бастау керек пе, лде бтен жолы бар ма, аыла сап ерте жауабын берейік.

— Мейлі.

Кенесары сол кні зіні он екі анат а ордасына Аыбай, Наурызбай, дайменді батырлар мен Нысанбай жыршыны шаырып алып за кеесті. Ертеіне жанына ш батырды ертіп асым треге келді.

«Ташкентті шап» деп ашу стінде айтып алдым ба, егер Сыр, Шу, Сарысу бойыны ер азаматтары ермесе, аз ана Алтай, Тоа, Алшын, Уа руларыны Ташкентті алуа кші жете ме деп, асым тре де а мамы тсегіні стінде тні бойы кірпік апай дбекшіп шыан. Кенесарыларды келгенін естіп, бктсіп жатан жерінен басын ктерді.

— Кке, — деді Кенесары кесіні алдына тізесін бгіп, басын иіп, — «Кппен кеесіп пішкен тон келте болмас» дегендей біз аыла салып, Ташкентті шабуа лі ерте деп тапты.

— Сонда не істемексідер?

— Кз тспей Ккшетауа кшкенді жн крдік.

асым «Ккшетауа неге кшесідер?» деп срамады. Басын шайап ндемей за отырды да, лден уаытта барып:

— Блтіріктерін алдыран асырды апанына ашылар рдайым апан рады. Ккшетауда бізді кткен лкен атер бар, ол ара енді сендерге оныс болмайды, — деді, — Араа кшкен жн, онда да лытауа... ш жзді а ортасы, бірі болмаса біріне иек артуа олайлы.

— лытау — Бааналы жері. Патшадан шен алан Сандыбайды Ерден, Дзені оныс бермесе айтеміз? Келмей жатып таы да сойыл, шопар атыыстырамыз ба?

— И, зі блініп келе жатып, тыныш жатан елге блік салса, сені жрт бйіден кем крмейді, — асым ауыр крсінді. — Сонда Абылайды а туын ктерген Сарыарадан енді бізге барар тау, басар жер алмааны ма?

йге кіргеннен бері ндемей отыран дайменді батыр тізесін бкті.

— Сандыбай тымынан жасылы ктуге болмайды, — деді ол. — Егер кшсе Терісаан бойына, араойын ашырлыа кшкен жн. Бізге ерген ой Алтай азаматтары болса, ол ара Жанайдар, Тлебай батырлар шыан ыр Алтайыны жері. Туыс туысты табады. Жне Арынны ардагер руы Абылай ханны рпаына бір ыса оныс беруі кмнсіз. Ал жаз шыа лытау тірегінен орын тепкен келісімді. Сандыбайды ос брісі Ерден, Дзенінен лытау, Кішітау маын, аракегір, Сарыкегір бойын берсе олынан, бермесе жолынан, алты арыс азуларын кк рышпен тілгілеп отырып тартып алу керек.

— Бл табылан аыл, — деді асым, — Терісааннан Кнімжан келінні тркін жрты да алыс емес.

— Онда араойын ашырлыа кні брын шабарман жіберіп хабарласан жн болар, — деді Кенесары.

асым иек аты.

— Б да табылан аыл.

араойын ашырлыны жайлаан ыр Алтайы елімен сйлесуге ос атпен дайменді батырды зі жрмек болды. алан жрт Ташкент шбегіні олынан аза тапан лдарыны жетісін берісімен Араа арай кшуді уделесті. Ер азаматтар, шал-кемпір, бала-шаа туып скен сар даласын саынып-а алан екен. Бл хабарларды уана малдады. Кешеден бері елегізіп жрген жастар енді белдерін бекем буып, ат йрыын тйіп алыс сапара дайындала бастады. орамсатарынан екі ырлы ткір шты сауыт бзар, трт ырлы озыжауырын жебелерін алып, тартылар жеріне жаадан кшігенні ойлы жні, тазараны тайла жні деп аталатын кшіген мен тазараны ауырсындарын ондырды. Ал кейбіреулері болат шты ос лаш айы найзаларыны штарын ткір айрап, ат йрыынан жасалан шаша таып жатыр. Базы біреулер беліндегі сйек сапты бйда пышатарын ылшылдата айрап, бтен арулары болмаандытан жуандыы білектей сай бойына біткен тапал араайды тзулерін тауып алып, жмыр тбірімен суырып, кеспелтек шопар жасауа кіріскен. Ара жеріне айткенмен де тынышты болмайды дегендей жауа арналып жнделген ару-жара, алыс жола деп дайындалан ер-тоым, жген-йысан, мінер ат...

аратау ойнауындаы ауыл біткен аза болан слтандарды жетісін берісімен бірден ктерілді. айтан аздай тіркеліп, сысып кшіп бара жатан жртты ту сыртынан арап д басында Кенесары тр. Бір тілегіні орындал-
анына іштей уанса да, алдымызда андай кн бар деп обалжыандай...

алы ел екі аптадан кейін Бетпадаланы кктей тіп, Сарысуды ма сііп жо болар етегіндегі ызыл жыылда отыран Бтеш ауылына жеткен кезде алдарынан Алтайды жрек жтан батыры, аталары Сегірбай, Жанза Абылайды зегілес серіктері болан. Соынан Жеке батыр атанан, Тлебай арсы шыты. астарында ел билеуші екі-ш асаалы мен он шаты сойыл ктерген жігіттері бар. Астарындаы жпыны аттары мен стеріндегі елтірі тыма, тйе шекпен, сірі етік, бларды кедей ауылдан екенін аартады. Тлебай батырды да кигені блендей мз емес, йтсе де ол ерекше кзге тседі.

Тлебай клденеі мен зындыы бірдей тртпа келген, ою, ара мрты лаына дейін жеткен лкен ара кзді, ара ср адам. Таымындаы бзау тіс шопары да зіндей шомбал, астындаы мінген ара кк аты да за шабысты, оша тя, трт таан, лаш кеуделі, жалпа жаялы мыты азаы жылы.

Тлебай батыр Кенесары тобымен кштен рын кездесіп, Араа айтан аайынды ша жая арсы алатындарын білдірді.

Кш озалалы кілі обалжып келе жатан Кенесарыны енді есесі ктеріле бастады.

Екінші блім

 

 

І

 

 

Кн сулесі тндіктен тгіле тссе де, араткелді аа слтаны оырл-
жа лі тран жо. А мамы с тсекті стінде ос жастыа кміліп алы ойа кеткелі кп болан. Бір мезет оырлжа аунап тсіп шаласынан жатты. Енді мойылдай ап-ара кішкентай кздері дл тсындаы сырлы уыа адалып, мысыты мртындай тксиген сирек асы едірейе алды. амшыны алаанындай жалпа келте мрны пысылдап, кебежедей жуан арны дем алан сайын ктеріле тсіп ыр-ыр етеді. Салпы ерінді аузын исадата шайнаанда саршнаты йрыындай жіішке зын мрты едіре-едіре ете алады. Бл жатаны кіші тоалы Зейнепті жеті анат а отауы. й іші салтанатты; жерге тгілдіре тселген ырмызы ызыл ткті кілем, трде ызылды-жасылды аылтырмен рнектелген шекейлі ос сандыты стіне керегені сірестіре жинаан шйі крпе, с жасты... Есікке таман оюлы сырлы кебеже, екі жа босаада сндік шін іліп ойан тоыз ара ндыз, тоыз ара тлкі. Табалдырыта ара ылшыты екі асыр терісі жатыр...

Аа слтан азір кйлек-дамбалша. Дамбалыны ке балаы тізесіне дейін трілген. Ышыры мен кйлегіні салпылдаан етегіні р жерінде кеуіп алан ан крінеді. Оан ымсынар оырлжа жо, тышан кзін кейде жмып, кейде ашып алы ойа шомуда.

Аа слтанны ая жанында оны бйендей жуан жнді жп-жмыр балтырын сипап, былтыр ана тскен, тора мен жібекке малынан блдіршіндей жап-жас бкселі, тыыршы кеуделі, кіші тоалы Зейнеп отыр. Ол кміс жзік, алтын саина салан мыртытау саусатарымен байыны борпыл блшы етті балтырын шымши уалайды. Шымшиды деген р аты, бір жерін ауыртып алмайын дегендей, жй шейін брай сипайды. Бетінде не уаныш, не реніш белгісі жо, бір тамыры блк етпей тнжырап алан. Тек найзадай сйір зын кірпіктерін ктеріп, оыр трені етегі мен ышырындаы ана кген кзі тсіп кеткенде ана, барыт абаы сл шытынап, піскен блдіргендей томпиан еріндері бртия алады. Біра жас тоалыны андай кйде отыранына кіл аударар оырлжа жо, шытырман ойа шомып кеткен.

«Абылай рпатарынан мені нем кем, дейді ол ішінен, атаым ба, баым ба, дулетім бе? Олар сияты мен де Шыыс ханны улетімін. лы бабам Орта жзді ханы Смекеге ыры мы жылы біткен. Бдан жз жылдан астам брын Кіші жзді ханы білайыр Россия патшасына баынам деп хат жазанда сол жылы Орта жзді ханы мені атам Смеке де хат жазан. Тек патшаны арамаыма алдым деген Указы шыанша дние салды... Орта жз содан кейін барып Тркістаннан келген Сабалаа — білмансра ауан жо па? з кем дайменді слтана да отыз мы ара кк пен кре бітті емес пе... білмансрмен хандыа таласуа уаты жетпесе оан ол айыпты ма? Мені кем дайменді абылан болса, білманср — Абылай айдаар еді. Айдаарды абыланды жеуі ажап па? Біра Абылай айдаар болса да дайменді абыланды жта алмады. Смеке ханны рпаы деп Омбы генерал-губернаторы немі араша тсті. Соны арасында ата мекен жерімізді де, арамаындаы алы арынды да дайменді ешкімге берген емес-ті.

Ба деген кйкентай спен пара-пар, ай жерде жем болса, соан онады. кеме бітпеген дреже маан бітті. Бкіл араткелге аа слтан боп Абылайды балалары емес, мына мен, даймендіні оырлжасы сайландым! Ал дулет десе, мені дулетім кімнен кем? Жиырма мы ыла мен бараным бар. Тек салыты аз тлеу шін ааза он екі мы деп крсеткем. Сегіз мы жылымды жасырып алдым. Бкіл Россияны азынасын иемденген патша а-
зама сегіз мынан тсер пайда матаанда бір кнгі салтанатты онаасына жетер. Ал маан... Сексен жылы сегіз ауылды игі жасысын сатып алуа жарайды».

«гіме сексен жылыда емес, елді билей білуде ой. Мені ызметіме а патша да, Омбы генерал-губернаторы да риза. Ал халы ше? Халы деген бір кеще жас бала, оны алдай алса боланы, соынан ере береді... Мені сол асиетім ой, осы уаыта дейін жртты уысымнан шыармай келгенім?»

оырлжа бара алдында зіні адірін ктеретін істерін ойына тсіргелі сысита жман кзін ашып алды. Жзінде ткаппарлы пайда болды. Кенет кзі ая жаында отыран тоалына тсіп кетті. «алай ызыпассы, деді ол ішінен, бден піскен блдіргендей ой мына тоалды трі... Бала таппаандытан ба екен, дене бітімі лі былтыры жаа тскен алпындаысындай. Тек бксесі шыыырап, кеудесі ктерілікіреген бе, алай... Тнде мені кетіп аланыма кпелегендей де кейіп бар ой зінде... Ой, тйірі, атын кпесі бие сауыма жете ме, бауырыа басып, бір умаштаса... лде соны ктіп отыр ма?.. Онда..» оырлжаны бойында ызу сезім кенет жар ете тсті де, п-стте сне алды. «И-и, деді ол таы да ішінен, мен жрта аз жасылы істедім бе? 1834, Жылы жылы Мамыр айыны он тоызында а патшадан бзау терісіне мр бастырып, азатан солдат алмаймын деген ант аазын келгенімді былай ойанда, патша азамны мені тінішім бойынша биылы Тауы жылы Ккек айыны бесінде жіберген Указыны зі не трады?!»

ткен Мешін жылы ыс атты болып, Балашты ары бетінде малын айдауа кшіп келе жатан Кенесарыдан жасанып, Арада тебінге алан Амола кірігіні жз ыры мыдай арасы шп жетпей жта шыраан. Оны стіне апан — атарда Ташкент шбегісіні арашылары ждеп отыран біраз ауылды шауып, Есіл, Нра азатарыны шаруашылыы бден кйзелген.

Жаа устав бойынша Амола кірігі азатары осы биылы Тауы жылынан бастап жаса тлеуге тиісті болатын. Жртты кйін крген оырлжа, салы жинау иындыынан ашып, бар халыты атынан салыты Ккшетау, араралы кіріктерімен атарласа, екі жылдан кейін тлеуді тініп ааз жаз-
ан. Бл аазбен оса кешкі серуеніне мінсін деп Бірінші Николай патшаны зіне арнап мойны удай иілген алты абоз арыма жіберген.

Арыматы слулыына риза болан патша, Амола кірігіні азатары ырыншы жыла дейін салытан босатылсын деген арнаулы Указын шыар-
ан. Бл Указ ждеп алан жртты кілін ктерумен атар аа слтан о-
ырлжаа зге слтан, билерді алдында лкен абырой перген. оырлжаны осал кісі емес екенін зге жрт та тсінген. Брын ыыр арап жрген кейбір ауылдар енді ара суытан ытаан ктерем озы-латай оырлжаны олтыына кіре тскен. Аа слтанны міндет етіп отыраны осы жайт.

«Япырмай, деді таы да ішінен оырлжа, ткен жылы ысты орасан атты боланы есіне тсіп, ысты осындай боларын есепші Жарла арт айтанда неге ла оймадым? ара малды алыса айдай алмаанмен, жылыны Баянауыл жаына ткізіп жіберуге болатын еді ой. Есепші Жарла арт алдына малта трізді зен жаасыны жылтыр ср тастарын жйіп ойып: «Міне крдііз бе, аа слтан, деп еді ой, егерде Маусым мен араша айларында Мерген ауыс жлдызы мен Егіз Зауза жлдызы атарласа крінсе ыс ауыр болады. азір араша, Маусымда Мерген мен Егіз атар крініп отыр. Сен Тяты ызы айнысаны алар жылы да осындай болан. Ол жылы Жылан еді ой, азір Мешін... Мндай ауыр ата ыс отыз жылда бір соады. апы алма деген еді ой. Артынан жауырыншы Дкір білгір де месіз ара ойды ота кйдірген у жауырыныны сызытарына арай отырып, «жеті халыты тадырын, сол жеті халыты басаратын жеті патшаны ажалын, кні брын болжай алатын ара басты ара ойды у жауырыны айтуына араанда биылы жыл Мешін жылы, Мешін жылы кні ааран, бораны аыран ауыр жыл, — биыл жт жылы болар» деген.

оырлжа мртынан клді. «Жарла есепші мен Дкір жауырыншыны тілін алмааным андай дрыс болды. Оларды дегенін істеп, жылыны тау тасалаан шыыстаы елге айдаанымда, ел мндай апата шырап, патша Указы шыып, абыройым ктерілмес еді ой. Жаратан алла бныа да шкір, жз ыры мы мал ырылса, биылы жылы жз ыры мы тл туар. Ал жрт кзінше адірімді ктеретін мндай патша азам Указы р жылда шыа бермес. Бл ата — мені абыройыма таылан бір жаа алтын теге емес пе».

оырлжаны абаы кенет тікірейе алды. «Апат демекші, апат келе жатан трізді ой, айлакер болса тылып крші енді осы апаттан?!»

«И, шешелеріні жатырынан найза стап туан, Абылайды анды бала рпатары бір жаынан бастары алынып жатса да, тубе етер емес.

Бегдербек шбегі былтыр Есенгелді мен Саржанды лтірсе, биыл Лшкр паруаншы алдап шаырып асым трені зіні басын алды. Ал біра бдан кейін тотаан айсы бар? Жараланан асырдай асымны Кенесары, Наурызбайы тіпті долданып алан жо па? Былтыр бес жз й болып ел шетіне келгеннен бері ке даланы кірентіп жатыр. Бларды жеткені зге елге ырсы болып тиді-а ой. Патшаа арсы шыуды осы жрт асым балаларынан йренеді, осы уаыта дейін кейбір оан-лоысы болмаса, негізінде тыныш жатан алы Арынны арасына да іріткі мытап тскен секілді. зі де шыуа таяу тран кз еді дегендей, Кенесарыны айтаны кесір болды. азірді зінде Амола кірігіні Байдалы, ойлыбай — Шаыр, Жанай — аламан, Темеш, Тыналы болыстары бас ктеріп отыран жо па? Оан сонау Азнабай балалары шо салып кеткен аржас руын, Бектасты Таймасы жел беріп отыран Тртара ауылдарын, араралы кірігіні ата она бастаан Жебай — Шаша, ара — Атымбет, орсын — Керней, ояншы — Таай болыстарын, алты жз отыз бес й ырызды, былтырдан бері ереуілдеп ата мінген Кіші жзді Табын, Тама, Жаалбайлы, Алшын, Жаппас, Шекті, Тртара руларын, Дулатты Иманы желіктіріп отыран Торай бойыны алы ыпшаын осса не болды? Россия патшалыымен шектескен жерді брі азір лапылдап жанан рт трізді. Бан Амола кірігіні ыпшаы мен Керейі де осылады деген сыбыс бар. Сонда б жрт айда барма? Бкіл Араны алы ртке айналдырма па? Сол ртті крігі биыл лытау маына, араойын, ашырлыа кшіп келген Кенесары. Жер дауын, салы дауын пайдаланып алы азаты патшаа арсы шіктіре тспек. Жртты шігуі сіресе мына Атау бекінісі салына бастааннан бері тым рши тскен трізді. Атау бекінісіні салынуын да Кенесары з пайдасына жаратпа, оан ммкіндігі де бар: Атау, араралы, Амола, Аягз кіріктеріні тоысан жерінде тр. Жне оны болашата атарар борышы да зор...»