лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 14 страница

Байтабын ыз-бозбалаларды жиынына жеткен кезде, Алтыншаш алтыбааннан тсті. Айлы тнде айдаладан пайда болан жас батырды кріп Алтыншаш Байтабынны асына келді. Ожармен бірге кеткен жігітті бірден таныды. уанып аландай.

— Сау-слемет айттыыз ба батыр? — деді ол Байтабына жаындай.

Кле араан Алтыншаш Байтабына хор ызынан бірде-бір кем крінген жо. Жасты мерейін, слу кркін жас батыра дейі арнап ашандай, Алтыншаш та айлы тнде бозаы тартан а бетін таай, лкен араат кздері клім-клім етеді. Байтабынны жрегі лпілдеп, бар денесі кйіп-жанып барады. Бойын билей жнелген жалын сезімді зер басып:

— зііз де амансыз ба, Алтыншаш, — деді, — Ожар аа бір шаруасы болып жолдаы ауылда алды.

Келіншек сыл-сыл клді.

— Ааыз туралы ам жемеіз. Жолын тауып айтар.... Мен сізді сау-слемет келгеніізге уаныштымын... Жрегім тым аладаулы еді.

— Неге? — деді Байтабын сз астарына тсінбей.

Бл кезде Байтабынды оршаан ыз-келіншектер айтадан алтыбаана арай беттеді. Алтыншаш пен жас батыр аз уаыт оаша алды.

— Неге дерііз бар ма, — деді крсініп Алтыншаш, — жаныыздаы серіктерііз маан ауіпті крініп еді.

— Япырмай, сіз де солай ойлап па едііз...

Алтыншаш пен Байтабын сйлесе келіп бірін бірі енді шын таныандай.

Бойды билеген асау сезім оя ма, та сыз беріп келе жатан шата, ауыла айтан ыз-бозбаладан ебін тауып блініп, блар кейін алды.

Бір апта те, шытана бастаан алы кдені арасында, екі жас бірін-бірі аймалай шатап, жасты мауытарын басты.

Кміс кеседей боп жарырай туан Шолпан жлдызы, сендер де мен трізді лем бетінде жарырай тсідер дегендей, мар шаындаы екі жаса алыс-
тан жымы аып арап трды.

Байтабын бл ылыын жрегімді ртеген лззат уанышыны алауы десе, Алтыншаш астасан еріме деген кекті алашы айтуы деп ты.

Осы бір баыт тнгі кездескен екі албырт жректі жібек жіптей нзік сезімдері бірте-бірте лкен махаббата айналды.

Ертеіне, ел жатан кезде Байтабын мен Алтыншаш осы арада таы кездесті. Ары кнгі тндері де осылай тті. Ожар келе оймады. Біріне бірі марта тскен екі жас, адыан кз бар екенін аармады. Кнде ел жата Алтыншашты ара шапанын жамылып ара тнде сай бойына баратынын жне оны та сыз бере айтатынын Ожарды о кзі мен сол кзі Смен байап алан. Лззат уанышына беріліп, тас айнардай ысты андары блысып ойнаан екі жас мны сезбеген. Кндегі кездесетін уаыттарын асай ктумен болан.

Сйтіп жргенде арада он шаты кн тіп кетті. Байтабын бгін де дадылы детінше сайа барып Алтыншашты ктті. Біра келіншек келмеді. Тн ортасы да ауып кетті. Ожарды лі айтпаанын білетін Байтабын, таа жуы аланда «Алтыншаша не болды?» деп шыдай алмай рлана келіншекті йіне арай беттеді. й маында суытан ат, не болмаса тнде келген клік крінбейді. «Ожар лі оралмаан екен» деп з ойына сенген Байтабын а отауды іргесіне етпеттей жатып, й ішіне ла салды. Аздан кейін ол йелді талмаусыраан, иналан даусын естіді. Бір смдыты боланын жрегі бірден сезді. Атып трып, есікті ішінен ілген тиегін жлып тсіріп, йге кіріп келді. Байтабынны бірден кргені, ара клеке йді ортасында теріс арап тран Ожар болды. Білегіне дейін сыбанып алан. О олында жзі суы а анжар. Анандай жерде тобылы сапты жуан рімді амшы... Аяыны астында, стіндегі кйлегі пара-пара болан, зын ола шашы йді те ортасына дейін жайылып, аппа денесі ан-ан боп етпетінен Алтыншаш жатыр...

Ожар неукні Байтабындардан дейі блініп алан. Ол Таймасты бгін-ерте келетінін білетін. Таймасты Сейтен екеуіні сзін естіген-естімегеніне кзі аны жетпейтін-ді. Сондытан бір сыбыс білінгенше бой тасалаанды жн крген. Хабардар болып труды Сменге тапсыран. Крші ауылды ыстауында тыылып жатан Ожара сазды жерді сары жыланындай сыбдырын білдірмей жрген сары жігіт неукні Кенесары мен Таймасты Алтыншашты шаыранын, Алтыншашты олардан атты ждеп шыанын, ал азір Байтабынмен кіл осып жргенін жеткізген. Ожар зіні шкереленгенін тсінген. Бірден оырлжа аулына айтып кетуге Алтыншаша деген ашу тсау бола берген. Жансыз келіп оны лтіріп, Кенесары жасаынан біржолата ашуды ойлаан. Сол тілегін орындауа атын сайды ар жаына тастап, ел бден йыа кіргенде рлана йіне келген. Бл кезде Алтыншаш жаа ана Байтабына жетпекші боп киініп жатан-ды. атыны оашада ола тскен Ожар, оан тсегіні ірге жаына тыып ойан анжарын алуа мрша бермей, іштен теуіп бірден есінен тандырып тастаан. Содан кейін Алтыншаш кзін ашан кезде аузына орамал тыып нін шыартпай, Тайжан мен Сейтенді алай стап бергенін естіртіп, «Байтабынмен ойнас болды» деп амшыны астына алан. Ол Алтыншашты енді анжармен бауыздама боп тран мезгілінде йге Байтабын кіріп келді. Мны ктпеген Ожар, артында таы кісілер бар ма деп ауіптеніп сл кідіріп алды. Осы кідіру Байтабына жетті, ол атылан арыстандай секіріп барып, Ожарды олындаы анжарын жлып алды. Содан кейін екі батыр жігіт арыстан мен жолбарыстай айаса кетті. Байтабынны олы Ожарды тамаына брын жетті. Ожар анша блынанмен, рыштай берік арулы ол босатпады. ос олымен Ожарды ешін ысан алпында Байтабын атты да алды. Тынысы тарылып, бойынан уаты ашан Ожар лден уаытта Байтабынны кеудесінен итерген ос олын босатып жіберіп, опырылан томардай дк ете лады. Байтабын Ожарды ешін сол олымен ыса тсті де, о олымен жерде жатан анжарды алып, на жрек тсынан лаштай рып сабына дейін кіргізді. Ентіге демін алып аздан со орнынан трегелді. Ол енді шып барып Алтыншашты аузына тыан орамалды жлып тастап, кеудесіне олын салды. Талысып жатан келіншекті жрегі баяу соуда екен.

Осы кезде адыр басына ызылт нрын шашырата тгіп ккжиектен кн шеті кріне бастады. Аздан со рісі ке, шалыны мол дала тойа дайындалан ыз-келіншектей, ызылды-жасылды жаз аяыны гліне бленіп, салтанатты снімен шыан кнді арсы алды. Міреген сиыр, маыраан ой, оянан ауыл зіні деттегі тіршілігімен жаа ана тыныш жатан даланы у-шуа бледі.

Енді Байтабын ауылды рейленген атын-алашын, мал ргізуге ерте оянан крі-рта крия-асаалдарын соынан ерте, ана боялан Алтыншашты жас балаша екі олымен бауырына ыса шатап зын ара шашын жерге шбалта, Кенесарыны ордасыны асына келді.

Сергек йытайтын слтан даладаы у-шуды естіп, сырттаы кзетшілерді хабарын ктпей, иыына ара ндыз ішігін іле сала асыа йден зі шыты.

— Батыр, — деді Байтабын тізе бгіп, Алтыншашты олынан тсірмей, — басымды алса мінекей, мен жаа з олыммен Ожарды лтірдім. Жазыы болды.

Кенесары сл ойланып алды. «Ожарды бтен де жазыы бар. лтіргені дрыс болан. Біра сен де маан борыштар болуы керек».

— Жасы, Байтабын, кештім бір кнді, — деді слтан лден уаытта.

— Егер ол кнмді кешсеіз, — деді Кенесарыны бетіне тіке арап, уанышын зер жасырып Байтабын, — Арадан тадаан ызыды беремін деген удеіз бар еді. Тадааным осы Алтыншаш болсын, иыыз маан.

— иды, Байтабын.

Адам баласыны сан алуан иын жадайына еті йренген Кенесары, Алтыншашты мндай кйге алай жеткенін сраан жо, Байтабынны тілегін орындады да, айтадан ордасына кіріп кетті.

Алтыншаш екі жетіден кейін жараларынан айыып, тсегінен басын ктерді. Терісаан мен лытау маын жайлаан алы Алтай, арауыл, Тараты, Тртуыл, озан, Бааналы болып жиналып, Алтыншаш пен Байтабынды лан-асыр той жасап осты. Ат шаптырылып, балуан крес те болды. Бл тойа жорытан айтан Аыбай, Жекебатыр, Жанайдар, дайменді, Барбай атынасты. Тойды Кенесары зі басарды.

Кенесары кей жадайда «Кппен кеесіп пішкен тон келте болмас» деген ескі аиданы мытпайтын. Бл оан тек дрыс шешім табуа ана емес, алда-жалда тскен жолдары ауіп-атерге апарып соа алса, жалыз зі айыпты болмас шін керекті еді. Бл жолы да сйтті. Той біткен тні жасырын кееске зегілес серіктерін, зіне баынышты ру басшыларын шаырды. Олара Кіші жзді жеріне кшуді керектілігін айтты. Аылдарын срады. Жиналандар, ара бараа туан жерден кетуді иын екенін тсінсе де, бтен лаждары болмаандытан, кз кшуге кнді.

Кенесары мжілісті бітіріп далаа шыанында та ланиектеніп атып алан екен. Біра той лі тарамапты. Тменгі сайдан ыз-келіншектерді, бозбалаларды алтыбаан теуіп жатан дабырлары, клгендері, сйлегендері тыны тнде сампылдап естіліп трды. Кенет бір ажырлы дауыс ыраты нді шырай жнелді. Кенесары тыдай алды.

 

шар клі, саынып, онар клі,

рашанда, ер жігіт, туан елі.

Соны ана жрегін тебірентер

уанышы, шаттыы, айы-шері...

Оны тастап кеткенде алыс жаа,

Созан олы жетер ме ата, баа?

анша жйрік болса да, гей жерді

з шабысы саналар арымаа...

 

ле дл зіне арналандай, Кенесары кенет тнжырап кетті. «И, з еліде, з жеріде сені ны блек. Ал бтен жа бны алай баалайды? Ксеміміз деп соынан ере ме, жо па? Шаыруын шаырса да, бларды лі Жоламан алай абылдайды? з елі, з жері...»

Демек, «Туекел, не болса да баран со крерміз!» дегендей, Кенесары олын бір-а сермеді де, з ордасына арай беттеді.

Осы тойдан екі апта ткен со, жапалатап е алашы ар жауа бастады. Дл осы кезде отстікке лаы тігулі слтан аратауда ата-мекен жеріне ие боп алан азантай оыраттан бір жылы хабар алды. «Мделіхан гей шешесі Ханпадшайым слуа йленіпті. Ташкентке кзін тігіп жрген Бхар мірі оан ханыны бл шариата жатпайтын кнкар ісін шіркеу етіп Мделіхана бкіл мсылман ауымын арсы ойма рекетіне кірісіпті. Сір, бл айас тбі соыспен бітетін шыар» деген. «р-рит со, р-р-рит со, со! — деді екі збек тбелессе азбан ошарлардай мадайлары жарылмай тотамайтынын білетін Кенесары ішінен, — егер Бхар мен оан соысар болса бірін бірі лсіретпей оймайды. Міне дл сол кезде оаннан бкіл Сыр бойын бліп алуа болады. Біра йту шін зі де кш жинауы керек. Ал кшті Кіші жзсіз жинай алмайсы».

Кенесары осындай шешімге келді. Ол маайына жиналан алы скерін жаз шыа табысармыз деп ауылдарына таратты. зі ш жз тлегіті мен асына ерген бес батырын алып, кзді ар аралас ара суыында Торай мен Ырыз бойындаы Кіші жз бен ыпшаты жеріне арай кшті.

шінші блім

 

 

І

 

 

Орынбор скери губернаторы граф Василий Алексеевич Перовский, жмса орындыа шалая тсіп, кгілдір кзін сл жмып, ке мадайын зын саусаты сол олымен сипай таы да ойа кетті. «Батыс Сібір губернаторыны арамаынан кшіп келіп Кіші жз ереуілшілеріне осылан Кенесары слтанмен тіл табуа алай мжбр болып еді?.. И, и, ол кезде помещиктерді тепкісіне шыдай алмаан Орынбор лкесіні басыбайлы арашекпендері мен казак-орыстарды тгелдей патша кіметіне арсылы крсеткен озалысы бас-талан еді ой. Ол аз боландай Арадан Кенесары келіп Елек, Ырыз, Торай бойындаы аза ауылдары тегіс ереуілге шыты емес пе... Орынбор екі отты ортасында алмады ма. Екі отты бірдей сндіруге кш жетпеген со, амал жо, аза ереуілшілерімен тіл табуа мжбр болан жопыз ба?.. Онда да біз емес, алдыменен Кенесары слтанны зі бітім срады емес пе? И, и, зі сраан. алай деп жазып еді ол сонда хатында?» — Василий Алексеевич елуден асып кеткеніне арамастан, жас жігіттерше орнынан шып трегеліп, са бойын тіп-тік стап, аяын сыптай басып брышта тран темір шкафтан бір папканы алып ішіндегі ааздарды арай бастады... «Міне, міне осы ааз... Бір мы сегіз жз отыз тоызыншы жылы яни азаша Доыз жылыны наурыз айы делінген» Перовский енді аузын жыбырлатып ои бастады — «Атамыз Абылай ханнан бері біз орыс жртшылыымен бір туысан адамдай тату-ттті мір сріп келе жатыр едік, тек Сібір губернаторыны адамдары маза бермегендіктен, амалсыз соысуа мжбр болды... Ал сізді жеріізге келуімізбен еш уаытта да Россияа ас болмаанымды айтым келеді, жне мені осы сзімді жоары жаа жеткізуіізді тінемін»... Граф аазды былай ойып таы ойлана алды. «Россияа азатарды баындыруда мені саясатым уел бастан-а князь Горчаковтікінен згеше болатын... лке бойынша ктерілген орыс мжытарыны имылын еске алып, мен азатарды князь секілді ылышты кшімен емес, бейбіт жолмен баындыран жн деп білгем, сондытан да Кенесарыны ткен кнсына кешірім срап, жааы хатыны кшірмесін Соыс министрі Чернышев пен вице-канцлер Нессельроде мырзаа жіберген едім ой, — Перовский алдындаы папканы таы атара бастады. — Сол ресми хатым мына ааз ой. «Мртебелі мырзалар, ереуіл йымдастырып бас ктерген асым лы Кенесары слтанны осы жіберіп отыран хатынан, егер патша азам оан кешірім істесе, оны бізге мойын сынып баынатынын здерііз де кріп отырсыздар». И, осы хатты аяында бдан былай арай Орынбор жеріне кшіп келген азатарды ісіне Сібір генерал-губернаторыны кіріспеуін тінген едім мен. Солай деп князь Горчакова Соыс министрі бйры та берген. Біра ол бйрыты князь алай арсы алды? Князь ашуа мініп маан хат жазан»... — Граф аырын езу тартып клімсіреді де Горчаковты хатын тауып алып ои бастады. — «Орынбора жататын ырыз-айсатарды басару осы уаыта дейін мені ойламаан ісім. Бар масатым Кенесарыны анйлы тобырынан з генерал-губернаторлыымды аман сатап алу болатын. ырыз-айсатара кне замандаыдай бостандытарыды айтарып перем деп сендіріп, зіні ел тонаушылыын бркей білген Кенесары бліншілігіні аупі кшті. Осы себептен, оай мал табудан грі, ескі замандаы еркіншіліктерін айтарып алуды арман етіп, оны соынан ергендер кп».

Граф таы ойлана алды.

«Орынбор Омбы емес. Мнда орыс оыандарыны демократшыл тобы бар. Ктерілген халыты Горчаковтай ана батырсам, сол зім сыйласатын, кейде пікірімен санасатын орыс оыандары не айтады? Оларды да ойын еске алу керек. Тркістан тарихы жніндегі ебектерімен йгілі болан, зіммен бірге жмыс істеп жрген В. В. Вельяминов-Зернов, орыс тсінік сздігін жасаушы В. Даль азатарды Россия империясыны ол астына кіруі тбі прогресшіл жол, сондытан оларды аруды кшімен емес, аылмен баындыру керек деген пікірде емес пе... Бл ойды осы Орынбор шекара Комиссиясыны бастыы боп кп жылдан бері ызмет істеп келе жатан генерал-майор В. Ф. Генс те олдайды. йтсе де осы генерал-майор ызы адам, зі Россия патшалыына баынбады деп азатара арсы соысады, сйтіп жріп оларды жетім балаларын йіне жинап жетімхана ашады. Жне жрттан жасырып азатарды тарихы мен этнографиясы жнінде ебек жазады. Блар аз боландай Орынбора айдалып келген полякты белгілі азаматтары да халыты ыраннан грі аылмен кндірген жн дейді. Осындай ойларын Мицкевичті жан аяспас досы, Орынбор музейін ашан Томаш Зан да, шекара комиссиясында ызмет істейтін дарынды аын И. В. Виткевич те ткен жылы зіме келіп ашытан-ашы айтты...

арамаымдаы аза елін ана батырып, ереуілін басанда кілдес сырластарым, Петербургтаы белгілі орыс дебиетшілері не айтады? зімні бауырым, белгілі жазушы Антон Погорельскийді бетіне алай араймын? Брі де ан тгуді жек креді, менен бірден безбей ме?».

Перовский таы да тнжырай алды.

«йтсе де мен з ойлааныма жеткен едім. Россия патшалыы мен аза еліні арасындаы айшылы ай трде бітетінін Кенесары да, мен де аны білмегенмен, зірге ан тгіс шабуылды екі жа бірдей тотатан едік ой... Батыс Сібір шекарасындаы анда-санда бр ете алатын жанжалды есепке алмаса, Орынбор шекарасындаы бекіністер мен казак-орыс станицаларын шабуын Кенесары біржола тотатты десе де болады... Оны есесіне патша азам ткен ырыншы жылы Кенесарыны бар кнсын кешіріп, амнистия берді... Жне айдалып, сотталып кеткен туан-туыстарын тегіс айтарды...»

Граф бірдеме ойына тскендей орнынан трегеліп темір шкафтан екінші бір папканы алды.

«И, и, патша азам мені тілегім шін зіні брыны указын бзан жо па еді? Ол указда...»

Перовский Указа кз жгіртіп ои бастады. Бл Бірінші Николай патшаны бір мы сегіз жз отыз сегізінші, азаша Ит жылы мамыр айыны бірінде берген Указы еді. Онда «ылмыстары шін арестант роталарына жіберілген азатар, мерзімді уаыттары біткеннен кейін де туан жерлеріне айтарылмай, скер ызметіне жарайтын сенімділері солдата беріліп, ал згелері Иркут губерниясына жер аударылсын», — деген.

«Патша азам осы мейірімсіз Указына арамай, — деді граф ішінен, — Кенесарыны сталып кеткен туыстарын, Улиханны лкен баласы байдолладан бастап босатып берді... Біра байдолла туан інісі — смрынны аа слтаны Шыысты еліне бармай, Кенесарыа келіп осылды. Неліктен? Патша азамны жасылыын білмегендігінен бе, лде зіні тоал шешесі, Шыысты анасы Айаныма деген штігін мытпааны ма?.. Айаным демекші, оны осыдан жиырма бес жыл брын Петербургта кріп едім ой.. Марм Бірінші Александр патшаны туан кнгі тойында... Сол тойа арналан балда слулы жаынан Айанымнан еш йелді аспааны лі есімде... Оан зім секілді орыс-
ты жас офицеріні брі ашы болып алан едік ой». Граф лденені есіне тсіріп клімсіреді. «И, сйткен слу Айанымды асырды аншыындай тас жрек деп кім ойлаан. Хандыа зімен таласан Улиді лкен йелінен туан байдолланы да, Улиді туан аасы Сартайды да Сібірге жер аудартан жо па? — Перовский таы клімсіреді. — Алайда Бірінші Александр патшаны сол тойын мір баи мыта алмаспын... Жетпіске таяп алан Ули зі секілді кіле а шашты шалдармен патша сарайыны бір салонында карта ойнап отыранда, биді дл ызу стінде. Айанымды з йіме алып кетіп едім-ау! Ах, жасты ша, жасты ша, сен азір алыстаы ай тріздісі ой, суле бар, ызуы жо...

Ал сондаы марм Бірінші Александр туан кнгі балмен, оранышым Бірінші Николай патшаны туан кніне арналан кешегі бал айырмасы андай? Жер мен кктей! Алашы балда ылышты жзіндей ылшылдаан офицер едім, алдымда мен асатын сан ызы асар белдер бар болатын, бар болашаым мені ктіп тр еді ой... Ал кешегі балда ше?.. Шын ызыы артында алан крілікке бас ие бастаан жан секілді крінген жопын ба, салтанатты сарай бикештеріне... Айаным трізді жас слуды оашаа алып кетпек тгіл, патша азамны кілдесі жезкше Нинаны зіліне зіл айтара алмай алдым ой... И, и, блені брі осы зілден басталан жо па?.. Сйтті ой».

Василий Алексеевич тнжырай ойа кетті. Расында ол ойланатын жйттер кп еді. Перовский оана зі басарып баран Доыз жылы стсіз экспедициясыны уресінен тылан со, биыл азыра дем алып кіл ктерейін деп жазытрым патша азамны рсаты бойынша Петербургке келген. Жасты ша ткен жерді ыстытыы андай, осы тамаша астанада ш-трт ай серуендеп алан. Енді айтам деп тран кезінде патша азамны бір ызыны туан кні болып, соны балына атынасан. Балда ыдырып жріп Бірінші Николай императоры мен оны кілдес йелі, Петербургты соы кезде ауыза іліне бастаан слуы Нина Макеевскаямен кездесіп алан. Амандасып боланнан кейін сайал Нина:

— Ах, патша азам, сізді маан берген удеізді орындамауыыза Василий Алексеевич те кінлі ой деп ойлаймын, — деп клген.

Патша сарайы йелдеріні мндай сзді астарсыз айтпайтынын білетін Перовский дереу:

— афу етііз. Егер мртебелі патша азам уде берген болса, ол удені орындау шін Орынбор лкесіні скери губернаторы граф Перовский з жанын пида етуге бар, — деп басын иген.

— Онда алай боланы? — Слу Нина сиырлана клген, — патша азам маан осы тойа кйлектікке бхар дриясын алдырам деп арнаулы керуен жібереді. Ал ол керуенді Ташкент тбінде соыс ашан сізді Кенесары слтаныыз тонайды... Бл айып емес пе?