лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 19 страница
Біра Жсіп екі жадайды еске алмады. Бірі Кенесары бес жыл рыс-айасты ішінде, з маына тар жол, тайа кешу кн туса тастап кетпейтін, йгілі батырлардан, тре тымы туан-туысандарынан табанды серіктер жинап, оларды жмылан жмырытай, тастай етіп стай білді, Бл батыр, слтан, билерді райсысыны соында аз болсын, кп болсын жеке ауылы, руы бар. Рушылы бден анына сіген аза батыры, биі айда бастаса сонда барады. Кенесарыны асында мндай серіктері бар деген сз — елі бар деген сзбен тедес. Хандыа, мансапа, баа таласатын адамдарды е алдымен маайына зін сатпайтын табанды кісілерді жинап алуы ежелгі деттері. Мндай тіректерсіз андай аылды айраткер болса да ойлаан масатына жете алмайды. Кенесары да бл дісті жасы пайдалана білген адам. Оны бір мытылыыны зі де осында еді. «Тек Байтабын батыр ана ши шыаралы жр ме, алай дейді ішінен слтан, егер кзім шын жетсе...» Екіншісі: брын баса лгіде мемлекет болып крмеген, лі де феодалды, рушылы сатыда жрген аза еліне ханды деген ым — жеке ел болып, зіні жерін, еркіншілігін сатау деген ыммен бір. алы бараа хан сайлау деген ым, оны жеке ел болып ксемімізді сайлады деген ыммен штасып жатады. Осындай тсініктегі алы бара, алашы кезде зіні Россия патшасыны отаршылы саясатына арсы бас ктерген имылын аырында кеп бостандытары шін емес, Кенесарыны хандыы шін кресіне айналып кеткенін аармады. Шынында да Россия патшалыына баындым деп бітім істей трып Кенесарыны зін хан ктертуі, ел амын емес, з амын ойлауы еді. Бл бамар слтанны ана трагедиясы емес, бостандыты кксеп алданан халыты да трагедиясы еді. Осы трагедиясын тсінбеген ел Кенесарыны соына еріп таы да бес жыл кресті, аырында ана батып ырылды...
Кенесары озалысыны енді халыа аншалы ауіпті екенін тсінген Гербурт-Жсіп асым баласыны андай кшті адам екенін де енді ана ты. «Тарихты р сатысында, халы арманыны бір тоысан тйінді кездерінде осындай адамдар туады. Олар здеріні масаттарына жету шін халыты да, тарихты да, брін де пайдалана біледі. Бларда да р ана аныпезерлік, адамды аямасты ана емес, аыл да, амал да мол келеді. Кенесары да соны бірі. Егер осындай адам миллиондаан халы бар лкен елге жаратылса айтер еді? Азантай аза халын анша ана батырса, лкен елді де сонша ана батырар еді. Онда Кенесары озалысы кішкентай ел емес, лкен ел трагедиясы болар еді. Халыны кішкентайлыынан бл елді лкен трагедиясы зге жртты кзіне кішкентай трагедия болып крінеді. Сондытан да кейде «Европа хабаршысында» ана аза озалысы туралы ыса-ыса хабарлар шыады. Россияны шыыс брышында андай айастар болып жатанын Европа елдері тіпті білмейді. Ал тсінген адама бл — кішкентай елді трагедиясы. аза жеріне енді брыныдан да лкен айы келді. Ол айы кзден жас, жректен ан боп аады. Кенесары жртты Россия отаршылды саясатына арсы ктеріп, аырында зі хан болды. Енді сол таымнан тспеймін деп халыты ажала арсы айдап салады. Ал оны лі кнге дейін еліні амын ойлаан кемегер деп тсінетін жрт мны соынан таы ере тседі. Мндай жадайды тарихта жалыз Кенесары пайдалана білген бе? Жо, бл талай аармандарды айылы лесі. Наполеон да жаанкездік ісін осылай бастаан жо па еді. Франция халыны революциялы рухын пайдаланып, Бурбондарды ртты, роялистерді Франция жерінен уды. Бдан арты сол кезде революциялы іс болар ма? Біра артынан зі император болды. зіне жол ашан революцияны з олымен тншытырды. Кенесары да сйтеді. Ерте аза жеріне шын маынада хан бола алса, Горчаков пен оырлжаны аза халына істегенін б да істейді. Сонда Кенесарыны озалысы андай озалыс? Россиядан азаты бліп алып, феодалды ханды ру шін крескен халы тілегіне сйкес емес кертартпа озалыс. Бдан аза еліне келер пайда жо. Одан да аза барасына Россия империясыны ол астына кіру керек. Россия ол астына кіру деген сз — орыс халымен бір болу деген сз. Келешегі де, айысы да, уанышы да бір. Патша ысымшылыына да арсы тізе осып бірге кресе алады. Мдениетке де бірге жетеді. Ал Кенесары болса зіні феодалды-ханды блшектенуімен аза елін орыс халынан за уаыта блгелі тр. Жо, бл жадайда санасы бар азаматтармен сйлесу керек. Ел басына келгелі тран апата араша тсу керек».
Біра Гербурт-Жсіп Таймаспен де, білазымен де, Сида ожамен де тез кездесе алмады. Жо жерден Кенесарыны зімен сйлесуге мжбр болды. Блар бір мы сегіз жз ыры екінші, Барыс жылыны кктемінде кездесті. Кенесары ткен жылы ара суы кзде Перовскийді жарлыы бойынша оан жерінен айтып келген со, жылдаы деті бойынша алы скерін елді-еліне таратты. зі азантай тлегіт аулы мен трт жылдан бері бауыр басан Торай зеніні жоары саасындаы ыстауында ысты тыныш ткізіп шыты. Перовский мен Генске кпелегендіктен ыс ішінде олармен хабарласа оюды да жн крмеген. Біра осы Барыс жылыны басында Орынборда Генсті йінде жетім балалара трбиеші болып жрген Алтыншаша жолыып айтан Байтабын суы хабар келді. Патша азам жаында Перовскийді орнынан алып Орынбор скери губернаторы етіп генерал Обручевті таайындапты-мыс. Байтабын; «Сір, Генсті де босататын крінеді, ісін тексеруге жіберіпті», — деп келген. Бл хабарды естісімен ыстан тыныш шыуа айналан Кенесары тсінен шошып оянан адамдай обалжи бастаан. арамаындаы руларды басшыларына ат шаптырып «скерлерін жылдаыдан грі ертерек, ар кетісімен, кк шыуа арамай-а, ара Кегірдегі Алашахан моласыны жанына жеткізсін», — деп хабарландыран. зі де срапыл соарын сезген шааладай лденеге мазасы кетіп, біртрлі тынышсыздана тскен. йткені блармен тіл тауып, бітімге келгелі отыран Перовскийді патша азамны тегін тсірмегенін сезген... Жне астыртын Орынбора жіберген кісі арылы, Генсті йінде анда-санда бас осатын офицерлерді сздерінен «Обручевті Кенесарыа сенбейтінін» Алтыншаш та хабарлаан. Брын Перовскийді тк-тгімен зер жрген Горчаковты енді бан шабуыл жасайтынын Кенесары бірден ан.
Осындай обалжуда ккек айы те бастаан кезде, Кенесары азыра бой сергітіп айтайын деп асына зіні батырларын ертіп Асаал тбедегі тоал йелі ыстауыны маындаы алы жыылды ырата а аулауа шыан. Блар жота, Батыс Сібір генерал-губернаторы жіберген есауыл Сотников басаран скер ара Торайда отыран Кнімжан аулын шабады. Біраз малы мен екі баласын оса, Кнімжанны зін бас етіп, он адамды стап алып кетеді.
Бны естіген слтан анан айтып келіп, Кнімжанны аулын кім шапанын біле алмай уре болып жргенде, арасында он кн салмай, есауыл Сотников енді Асаал тбедегі Кенесары тоалы мен Есенгелді, Саржан ауылдарына тиеді. Абайсыз отыран елді ана бояп, жзге таяу адамды шауып лтіріп, мы тйе, ш мы бес жз жылы, он мы оймен бірге жиырма бес адамды ттын етіп айдап кетеді.
Горчаковты бл ылыына Кенесары блан-талан болып ашуланады, зіе кісі ыру керек болса, мен де крсетейін деп ата мінеді. Міне осылай ызаа зер шыдап жрген кндерді бірінде, ордада ааз жазып отыран Жсіпке:
— Ерте сарбаздарымыз бас осамыз деп уделескен Алашаханны моласына жреміз, барасы ба? — деді.
— Барамын, — деп жауап берді анды оиаларды таяп келе жатанын онсыз да сезіп жрген Жсіп ойланбастан.
Ертеіне зін орайтын Батырмрат басаран жасаымен Кенесары Алашахан зираты тран ара Кегірге бет алды. зге батырларына да тез жетсін деп хабар берді. Бл ккек айыны ая кезі еді. Жер жаа кеуіп, кгал шп жылдаысынан ерте ду ете алан. Арадаы лі бекініс салынып, мылты дауысы а-сын ркітпеген Арынаты, лытау, Кішітау, Айыртаулар алыстан мнарлана крініп, иялыды тербеткендей. Оны стіне ке дала биыл те-мте кркем еді. Жел соса лпыра тскен шалын. Иісі жпардай аиды. Бетінен сйген кктем желі. Ойында да, ырында да, клінде де, шлінде де сысыан с... Табиатты осыншама слу суретін кріп мас боландайсы. иялы кктем желіндей сар далады шарлай кезеді.
Кенесары осы аламат жерден расымен айрылам ба дегендей жан-жаына айыра арап келе жатты. Екі баласы мен Кнімжаннан айырыланнан бері тіпті згеріп кеткен. Блтіріктерінен айрылан брідей бден анкзденіп алан. Жртпен де тіс жарып сйлеспейді. Бар зрін ішіне сатап бетінен ан-слі ашып, а сары жзі срлана тскен. имылы, жан-жаына адала кз тастаан келбеті, айыдан грі Кенесарыны жрегін ашу-ыза, кек билегендей.
Кенесарыны жанындай жасы кретін йелі мен балаларынан айрыланынан да баса жрегін ртеген кйігі бар. Жсіп оны да біледі. Ол кйік — слтанны Ара мен Кіші жзді ел билеген кейбір би, асаалдарын зіне ерте алмаанынан туан кйік.
Орынбор скери губернаторыны арамаындаы орыс станица, бекіністеріне тимегенмен Кенесары ереуіліне осылмаан ауылдарды шауып, малдарын айдап алуды тотатпаан. Ондаы ойы аыла кніп соынан ермеген жртты талаумен, сойылмен орытып ергізу болатын. «з еркімен тедігін, жерін бермеген аза ауылдарын орыс генералдары солдат шыарып, ырып-жойып, орытып тартып аланда, біз неге сйтпейміз», — деп ойлайтын ол. Кенесары осы орытуды зіні ел билеудегі бір ыайлы ралына айналдыран. «ора-ора батыр болды» дегендей, сойылы тым батан жртты тбі зіне жауа айналатынын ол ескермейтін. Ескергісі де келмейтін .
Кенесарыа ермей жрген ел билеген адамдарды бірі Орта жзді биі Жабыршыны Баложасы еді. Ол зіне жаын жерде салынып жатан Торай бекінісіндегі солдаттара ара сйеп, слтанны бірігейік деген сзіне тіпті ла ілмей ойан. Осыан ызаланан Кенесары ткен жылы биді дейі орлаандай аулына арындасы Бопай батырмен ш жз сыпай жіберіп, Баложаны бар малын айдатып алан. Малын айтарып берсем Баложа енді соыма ерер деген Кенесары биыл оан кісі салан. Хатшысы Сида ожаны шаыртып алып, бір жаы бйры, бір жаы тініші етіп оан лемен хат жаздыран.
Кенесары хатында Баложаны матай, тбі жеріді, еліді орыс патшасы алады деп орыта келіп:
...Арын, ыпша аасы!
Жыртылмасын, жарыным,
Елімізді жаасы.
анандай-а болды ой
Бл азаты таласы,
Ойда оан, ырда орыс,
кім болды аласы.
Кімнен тая жегендей
Бізді аза баласы.
Быт-шыт болып жргені —
Аузыны аласы.
Тізгін берсе Кенеге,
анат осса жебеге,
ырма тгіл жауыды
Дал ылмаса немене! —
деп зіне осылуа шаыран.
Біра кш Кенесарыда емес, мол скерлі а патшада екенін білетін Баложа Кенесарыа осылысы келмейді. Аулын еркек емес, атын Бопай шапанына ызаланан би, тоналан малын садаа ылып, Кенесарыа улы тілді лемен ашулы жауап айтаран. Ол жауабыны бір жерінде:
апияда кенеттен,
Ора тсер боларсы,
айтып шыпа зор болар.
Сені, слтан, дшпаны
Жалыз орыс емес-ті,
айда барса алдыда
рулы тран тор болар.
Райынан айтпаса,
Тбінде діл басы ор болар.
Былай барса оан бар,
оадаан ке бар.
Былай барса йсін бар,
йсін толан байсын бар,
Жрекке тскен тйсін бар.
Былай барса Бар бар,
Жайын болып жтарлар,
Тау жайлаан ырыз бар!
Жрекке тскен бір мз бар,
Артыда алан орыс бар,
Байс-ау, мнда саан айда оныс бар!..
— деп Кенесарыа сен тбінде ор болып лесі деп орытан.
атеді досынан асы креген. Бл хат Кенесарыны е жаралы жеріне тиген. Слтан бар смды салмаын салалы тран жан-жаын оршаан жауы барын Баложа бисіз де білетін. Кенесары бан ашуланан жо. Жауыны кп екеніне кне тра, бріне жалыз зі арсы шыан жо па? «Не ойлаан армана жету, немесе сол жолда рбан болу!» — Слтанда бтен шешім жо. Оны ашуландыран, ызаландыран — ел аасы деген Баложа би сияты адамдарды Кенесарыны осындай иын жадайында, ол шын бермегені, Кене хана бас иіп, Абылайды а туын ктерісуді орнына, іргесін млде аула салып, Россия патшалыына бет брып кетуі.
«Жарайды, мені жанымды тбі орыс, оан, ырыз біреуі алады екен ой. Баложа би, сен соны дтке уат етіп уанады екенсі, оан дейін мен сені жаныды алайын!» деп Кенесары сол кні тнде биді аулын айта шауып, зін ат йрыына байлап лтіруге бес жз сарбазымен Жанайдар батырды аттандырды.
Біра Жанайдар батыр слтанны арманын орындай алмады. Жорыа кетіп бара жатып, жолай ыз кнінен кілдес Бопай аулына бір тн тнеп, дер кезінде биді аулына жете алмады. Кенесары ордасымен жасырын хабардар болып отыран Баложа аулына Жанайдар батырды шыанын естіп, арамаындаы бес жз йді ертіп ктеріле кшіп, Ор аласыны ар жаына ашты. Биді жртын сипап алан Жанайдар батыр зіне арсы шыан Ахмет слтан-правительді солдаттарымен атысып, одан со Сыра арай кшіп келе жатан Ккір биді аулын шауып, кп малын олжа етіп айтты.
Баложадан айрылып алуыны шын себебін білмейтін Кенесары Жанайдар батырды бл олжасына да риза болды. Біра жазан хат Кенесарыны есінен шыпай-а ойды.
Слтанны соы кезде тым тнжырап кетуіне себеп болан осы хат екенін Жсіп-Гербурт те жасы білетін.
Блар Алашахан моласы тран Кегір зеніні жазы беткейіне жеткенде баса жаты батырлары лі келмеген екен. Кенесары шатырларын тігіп, сарбаздарды осы жерде ктпек болды. Арада ш-трт кн тті. Азы-тлігін тйеге тедеп, скерлерін содарынан шбатып батырлар да келе бастады. Торайдан Иман батыр, Елек пен Ырызды ортасын жайлаан Табыннан Жоламан батыр, зіні зегілес серіктері Аыбай, Барбай, Жеке батыр, дайменді батырлар алдымен жетті. Кп кешікпей Жанайдар мен Бопай да келді. Біра Кенесары лі ешкіммен тіс жарып сйлескен емес. Жайшылытаы аылгйлері, соыс ісінде кеес беретін анды кйлек серіктері Таймас пен білазы да тіл атпай ойды. Екі кзі анталап, жа ернін тістеніп, жалыз сергелдеге тсуіне араанда ол енді бір батыл шешімге келген жан секілді. Сол шешімін орындауа тек ыайын ктіп іштен тынандай.
Кенесары жасатарыны бас осар жері Алашахан бейітіні жаны. Бл ара, ш жзді азатарына те орталы. Есіл, Нра бойын жайлаан Орта жзге де, Елек, Жайы жаасындаы Кіші жзге де, Балаш пен Сыр, Жетісуды мекен еткен лы жзге де жер кіндігі. Оны стіне Алашаханды аза зіні е алашы ханы деп білетін. Сол себептен Кенесары Абылай атасыны сйегі жатан Тркістан кп руа ашы боландытан, елімізді ханды туын тіккен ортасы еді ой деп ырым кріп дейі осы араны алап алан.
Алашаханны моласы аза еліні е алашы ханды туын тіккен он тртінші асырды аса бір крнекті ескерткіші. Жасыл тккен жазы далада кк отаудай алыстан кзге тседі. Бл — тана кзденген рнекті майт кірпіштен аланан, биіктігі мен клденеі бірдей, зулім тртпа мола. стінде кгілдір сырмен бояан лкен кмбезі бар. Кмбезді трт жаында, моланы трт брышына трызылан а кірпіштен аланан шекейлі трт шаын мнара... Кмбезді астына тас баспалдапен ктеріліп баратын ке далыз. Ал моланы зіні іші ке блме. Ортасында Алашаханны абірі. Томпиан абір топыраыны стіне ескі шберектерді иымдары мен жылыны уаран у бастарын, атты жал йрыын йіп тастаан. р жерінде ааш найзаны шы крінеді. Топыра стінде де бірнеше атам-заманы араай найзалар жатыр.
Алашаханны жанында таы екі мола бар. Бірі биіктігі он лаштай, шым кірпіштен йан мбла ханны моласы, одан ріректе Алашаханны моласына саан, тек кішірек Жошы мазары. Бл шеуі де азаты е алашы ханды ран дуіріні мралары. шеуі жайында да сан трлі аыздар бар...
Кенесары азір осы бейіттерді кнгей жаымен келе жатыр. Соынан ерген ит трізді анандай жерден аралекті салбыр бейнесі крінеді. Слтан ашулы. айда бара жатанын зі де аармайтындай, абаын арс жауып сылбыр аядайды. Кенесарыны азіргі ашуыны себебі бар. Осыдан он кн брын «Кенесары ккиыы» деп аталатын биікті останай жаындаы кл жаасындаы жайлауа кшкен Баложа биді аулына бір топ орыс балышылары шыты дегенді естіген. Орынбор губернаторын Баложа биге шіктіру шін жансыз барып балышы орыстарды ырып келідер», — деп бір топ жігітпен Байтабынды жіберген. Бгін сол Байтабын айтып келген.
— Жарлыты орындады ба? — деген Кенесарыны сраына, Байтабын сазара трып «жо» деп жауап айыран.
— Неге? — деп Кенесары айта сраан.
— Хан ием, — деген Байтабын тізе бгіп, — Баложа биге жала жабу шін жазысыз балышыларды бостан-бос ыруа дтім бармады, кешірііз.
Соы жылдары Байтабынны згере бастаанын Кенесары аарып алан. Батырды зі де мнысын жасырмаан. Дегеніне кнбеген бір ауылды шапаннан кейін слтанны зіне де орынсыз ан тгуді керексіздігін айтан. Кенесары іштей кектенсе де «з еліне жаны ашыаны-ау» деген де ойан. «Ал бл жолысы не? Кімге жаны ашыаны?» Баана кп жылдан бері ебегі сіген батырына «бйрыымды орындамааныды бір жола кешірдім», — деп сыр бермесе де, азір оашада ашуа шыдай алмай келе жатыр. «Жо, жо, — деді ол бір кезде, — таы да бір сынап крем. Егер Кіші жзім деп жауымды наркескендей алып тспесе з обалы зіе». Осындай шешімге тотаан Кенесары сл басылайын деді. Ол енді жан-жаына ойлана арады. «Баана осы жаа Жсіп кетіп бара жатыр еді ой? айда екен?» Слтан енді кілт брылып теріскей жаа арай аядады.
Ал Гербурт-Жсіп олы бос уаытта осы Алашаханны моласыны жанына келіп отыруды жасы кретін. Оан осы айбарлы мола бір ажайып асыл млік болып крінетін. Моланы о-дрі бза алмайтын кірпіштеріні андай м-топыратан йыланын, бес жз жылдан бері алашы кндегісіндей тсін лі жоалтпай тран кмбез сырыны неден жасаланын тсіне алмай та алатын. Кшпелі елді жздеген жылдар бойы сар даланы желі мен жабырына шыдап келген осындай сем ескерткіштер жасаанына мз болатын.
Жсіп бгін де осы мазара келген. Бір тбешікті басына отырып алып, ле жазуа кірісті. Тадыр жазып, сонау адірлі Польшасына айтар болса Алашахан моласы да есте алсын...
Кз жетпейтін жасыл дала,
Кргені азап, иянат...
Ортасында а шаала,
Тр кмбезді бір зират...
ле шуматары асау зенні кк толынындай бірінен со бірі туып, бірін бірі баса-кктей, жер кемеріне сыймаан дариядай Жсіпті де тар кеудесіне сыяр емес. Біресе иял оны шыр анатына отырызып ап аша блттар жзген кгілдір аспаннан да жоары ала жнеледі. Біресе тыны су бетінде аырын тербелген айытай жан сезімі сл тыныштала алады да, кенет дауыл рандай астан-кестен боп жрегін ашу кернейді. Жсіп бар лемді мытан: зіні айылы халін де, Кенесары ереуілін де, ымбатты Польшасын да тек ле дниесіне, шабыт дниесіне кіріп кеткен. Осындай халде отыранында кенет біреу иыына олын салды. Жалт араса Кенесары екен. Анандай жерде аралек тр. Жсіп шошынайын деді. «Не жазып алдым?» Енді ле дниесі де, иял, шабыт, сем снді сезім лемі де бірден айып болды.
— орыпай-а ой, — деді оны ойын тсіне алан Кенесары, — сені еш кн жо, — сйтті де аралекке «кет» дегендей олымен ишарат етті. Анау бтен жаа кілі ауан жайылып жрген атан тйедей аспай-саспай брылып, шатыра арай балпа-балпа басып жре берді. — Сені крген со дейі брылдым. Сйлесейін деп едім... Шыныды айтшы, туан еліді саынды ба?
Жсіп шынын айтты.
— Саындым. тте алыс, ашып кетер едім...
— ашып кетер едім? Брын бндай сз айтпайтын еді ой, лде бізді ктерілісіміз сені ызытырмайын деді ме? зімні туан жерімде алан арманымды сендерден таптым деп еді ой. Сол сзі лі есімде.