ріс. Орысты революционер - демократ философтары. 3 страница

Туелсіздік алан азастан мемлекеттік туы етіп кк тсті жалауды бекітті. Бл мсылмандарды жасыл, монолдарды ара тсті, Ресейді а, кк, сары тсті жалауы емес. Мны негізінде аза халыны ежелгі Ккке сиынуы жатыр.

аза халы жас балаа ат ойанда «дайберген» деген есімге «Тірберген» деген есімді де те маынада ке олданан. «Таы тама Тірден» деген маал да соны айаы. Ел арасында басы-балгерлік кде, зікір салып, шкіру сияты деттер кшті болды. Трлі науастара басы шаырып, ойын крсетіп, адамны ауруын уырша жасап, соан аударма болан, трлі жазылмай жрген жаралардан «бедік» оып, сауытырма болан. мала ашып, жауырын сйекке аарап болжам жасау, Ккке ол жайып, тілек айту, аспан денелері: Айа, жлдыза, Кнге табыну, ота сиыну, кл шашу, не оны баспау, кі сты ауырсынын тау, кілемге, таияа, домбыраа, шымылдыа кі тау, жыртыштарды тырнаан бесікке ілу, йге арай жгірмеу, итті лыынынан ору, йелдер шашын жалбыратып жрмеу т.б ырымдар ислама дейінгі ескі шаман дініні сана мен отбасы салтында саталан жрнатары. Олар кзден, тілден орыан. Нрестелерге Итемер, абан, Кзен деген сияты аттар ойан. Біра халы осыларды брін ислам дінімен абат станан, оларды тіпті ажыратпаан. Дулеттілері Ораза,рбан айттарын айттап, Меккеге де барып, ажы атанан. Дегенмен, аза халы андай дінні болса да соыр сенімінен аула болан. азатар: «А ойды клласы, ара ойды клласы, мен дайды пендесі» деп те намаз оыан, халы арасында ол туралы айтылан клкілі гімелер кп. Маал-мтелдерінде елді тсінігі стихиялы материализмге жаын болан. «Сиынанынан, сйенгені кшті болсын», «Плен жерде плендей улие бар, барса алдынан шайтан шыады», «Алтынды кріп, періште жолдан тайан», деген сияты маалдар соны айаы. Сондай-а маал-мтелдер адамгершілікке, азаматтыа, тазалыа, адалдыа, ынтымаа трбиелеген. «ке крген о жонар, ана крген тон пішер» немесе «Алтау ала болса, ауыздаы кетер, тртеу тгел болса, тбедегі келер», «Ит тойан жеріне, ер туан жеріне», «Кісі елінде слтан боланша, з еліде лтан бол!» деген маалдарды леуметтік, трбиелік, патриотты мндері мол.

аза халы имандылыты сйген, жек крген ділетсіз адамды имансыз деп сккен. лкенді сыйлаан, йел-ыздар ер адамны жолын кеспеген, лкендерге иіліп, слем берген, жастар лкендерді олына су йып, слгі-орамал статып, батасын алан. Ас айыранда жасы тілектер айтып, рахметін білдірген. Жасы адамдарды лгі тта білген, мселен: «Жасыдан-шарапат, жаманнан-кесапат» деген. азатарда ата-анасын, жесірлерін, жетім балаларын тентіретіп жіберу деген болмаан. Темекі тарту, ара-шарап ішу, арта ойнау аза арасына кейін кірген, жексрын деттер. «Бай бір жтты», «Шалайана шалай, тбе ккке жеткенше, екейгенге екей, басы жерге тигенше» деген маалдарда да тере философиялы мн бар.

Аыл-ой, дет-рып айналадаы ортаа байланысты екенін де білген. «Клде жзген оыр аз, ыр адірін не білсін, ырда жрген дуада, кл адірін не білсін» деген маалдар философиялы алыптасуына сер етті.

аза халы ужге тран. Сзді мнін баалаан. Бл – Геродот айтан скиф Анахарсистен келе жатан дстр. Кптеген шет жер саяхатшылары азатарды за, шбалаы сйлейді деп тсінген. Шынында мселе олай емес. Кп, за сзді тймедей тйіні бар. Сол тйінді жан-жаты талдап, талылап барып, орытынды келтіреді. Сонда ол бден ширатылып, длелденіп, дйекті болып шыады. Тйінсіз сз – бос сз. Сзді пары деген де осы. Соны білген, дрыс олданан адам сыйлы болатыны сондытан емес пе! 13 жасар йтеке ел аузына ілініп, би болан, жетім бала Абылай рметке бленіп, хан болан.

Бізді заманымыздан брыны VІІ – VІ . арасында ертедегі Эллада еліне кшпелі скифтерден р кезде келіп, гректермен араласып, оларды арасында кп жылдар тран Токсарис (Тосары), Иданфирис (Идарбарыс), лгі айтан Анахарсис (Анарыс) здеріні ужбен сйлеген сздері, ой толамдары, пайымдаулары, іс-рекеттері, имандылыы арылы кшпелі елді дниетанымдарымен, дет-рыптарымен гректерді таныстырып, балгерлік жасап, лкен сый-рметке бленіп улие атанан. Платон, Аристотель, Геродот, Лукиан, Страбон шыармаларында олар жоары бааланып, есімдері рметпен аталан.

Байап отырса, лгі бабаларымызды айтандары, келтірген уждары соы кездегі азатарды ой-пікірлеріне те сас екен. Бл тегін емес. Бізді кшпелі ата-бабаларымыз Эллада елін білген, араласан. Бан Геродот тарихыны ІV томы длел болады. Бл том тгелдей скифтерге арналан. Бізді ата-бабаларымыз ара теізді, Азов теізіні солтстік жаында, Днепр, Дон, Еділ, Сыр бойларында кшіп-онып жрген. Геродот айтандай, Каспий теізіні шыысында орналасан «Дай» тайпасы «Адайа» те сас. Маыстау жерінде жздеген тарихи орымдарда ертедегі грек мдениеті лгілерімен жасалан лпытастар кп. Кир мен Дарий, А. Македонскийлерді кшпелілер елін жаулап алу масатында жасаан жорытары стсіз аяталан. азатарды «Баран жері Балантау, ол да бізді крген тау» немесе «лы рыма, ызы ырыма кетті» деген маалдары тегін емес, осы байланыстардан хабар беретін сияты. Бл тарих байланысы ерте заманнан келе жатанын, оны тамырлары тере де, рі бай екенін аартады.

 

 

2. ХІХ асырдаы аза аартушыларыны дниеге

кзарасы.

ХІХ асырды адамзат тарихында ерекше орны бар. Кптеген елдерде революциялы-демократиялы озалыстар етек алды. Ресейде алаш дворян-революционер А. Н. Радищевті ісін олдап, оны ілгері дамытан, патша кіметіне, басыбайлы ыа, шіркеуге арсы шыып, оларды реакция тірегі деп білген, шаруаларды революциялы креске шаыран А.И. Герцен, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, А. Н. Добролюбов, т.б. болды. Олар материалистік трыдан ой озап, ебектер жазды. Біріншіден – олар жоарыда айтыландай, революционер-демократ болып, халыты революцияа шаырды, екіншіден – олар социалист-утопист еді, социализмге шаруалар ауымы арылы жетуді кздеді.

Сол кезде баса лт-айматардаы сияты, аза жерінде де білімге, прогреске мтылан алдыы атарлы ойшылдар шыа бастады. Біз оларды революционер-демократ, социалист-утопист демейміз. Олар халыты революцияа шаыран жо, социализмді де армандаан емес. рине, мнда жадай басаша болатын. Дегенмен, олар аартушы-демократ, ретінде тарихтан з орнын алды. Соларды ішіндегі алаш шыан азаты крнекті кілдеріні бірі Ш. Улиханов (1835-1865). Шоан азатан шыан лы алым, ориенталист, тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, аартушы, демократ баласы. Шоанны кесі Шыыс смрында (азіргі Ккшетау облысыны Володар ауданы) аа слтан болан. Шоан сол жерде дниеге келген. Ол 1847 жылы Омбыа Кадет корпусына оуа алынып, оны 1853 жылы бітірген. Оан дейін ол елінде аза мектебінде оып, арабша хат таныды. Корпуста жріп, зімен бірге оитын досы Г.Н Потанинмен бірге прогресшіл малімдерді ыпалымен ой-рісі кеіп, кеіп, тез жетіледі. 1854 жылы табиатында зерек Шоан Батыс Сібір мен азастанны Солтстік – Батыс аймаын басаран генерал Г.Х Гасфортты (1790-1874) адьютанты болды. Сол кезден бастап ылыми – зерттеу жмыстарымен тыыз айналысан Шоан 1855 жылы Омбыдан Семей арылы Алатауына дейін, келесі жылы Омбыдан Ыстыклге дейін келген скери – ылыми экспидициялара атысып, Жетісуды, Ыстыклді сімдіктер жне жануарлар дниесін, халыны дет-рпын, тарихын, ауыз дебиетін зерттеп, кптеген материалдар жинайды, рбір халыты ерекшеліктерін байайтын суреттер салады. 1856 жылды тамызында ол ытай империясына жататын лжа аласына аттанып, онда ш ай болып, айтадан Омбыа оралады. Осы сапарларыны нтижесінде 20 жастаы Шоан «Ыстыкл сапарыны кнделігі», «ытай империясыны батыс провинциясы жне лжа аласы», «ырыздар туралы жазбалар» деген жне т.б талантты ебектер жазды. Сол ебектері жне баса да ылыми табыстары шін Шоан 1857 жылды 27 апанында Орыс география толы мшесі болып сайланды. 1858 жылы анраулы жабдыталан масатпен, сауда керуеніне осылып, ол ашара саяхат жасады. 1 азанны 1859 жылды 11 наурызына дейін болып, сол елді саяси рылысы, табиатты, халыны ксібі, дет – рпы жайында ыруар ылыми материалдар жинады. Сол саяхатты шін арнайы Омбыдан Петербугке шаырылан Шоана берілген скери Бас штабты жолдамасында: «Бл мейлінше ызыты, мейлінше пайдалы ебек...», - деп крсетілген. Біра 1861 жылы науасы медеген Шоан елге айтып оралады. Оны стіне ресми Петербург, патша кіметі оны салын абылдады, тауын айтарды. 1864 жылы Шоан Орта Азияны Ресейге осу жніндегі Ташкентке баытталаг М.Г Черняевты скери отрядына шаырылды. Біра бл жорыта М.Г Черняевты улиеата, Шымкент маындаы жергілікті бейбіт халыа жасалан ан тгу ісіне, зебіректен атылап, йлерін иратып, ртегеніне наразы болан Шоан армияны тастап, Тезек тре еліне барады да, сол жерде 1865 жылы дние салады. Бл азіргі Талдыоран облысындаы Алтынемел жотасыны етегі болатынын. Ол кезде Шоан лі отыза до толан жо еді.

Ш. Улихановты саяси-леуметтік кзарасына тотайтын болса, ол самодержавиелік – басыбайлы, патша кіметіні отаршылды саясатына арсы шыа Ресей прогресшіл – демократтар тобына жаындыын длелдеі. Ол аза ауымын демократиялы жолмен згертуді. ккседі. Оны кзарасына аза даласына айдалып келген демократ петрашевскийшілер сияты озат ойшыл игі ыпал жасады. Ф.М Достаевский, А.И. Майков, Я.И Полонский, К.К. Гутковский, т.б. оны жаын достары болды. Шоан алдымен елжанды, адагершіл, интернационалсит жан еді. «Е алдымен зімні тіан халымды, сосын Сібірді, сосын бкіл Ресейді, содан кейін барлы лемді сйемін», - деп жазды Шоан.

оамды былыстарды ол аартушылы трыдан тсіндірді. з халын Европа мдениетінен йренуге, прогеске шаырды. «Сот реформасы туралы жазбаларында» Шоан патша кіметі жргізген сот реформасында бай, слтан, билерді, орыс отаршылдарыны ана мддесі кзделінгенін, аза ебекшілері соларды анауында алып, оларды озбырлыына жол берілгендігін шкереледі. Сйтіп, ол аза оамында стем тап пен езілуші тап бар екенін айандалады.

Халы мддесін іс жзінде орау шін 1852 жылы Шоан Атбасар округіне аа слтан болып сайлануа рекет жасады. Сол кезде Ф.М Достоевскийге жолдаан хатында ол осы рекетін айта келіп: «Елдестеріме пайдамды тигізу шін аа слтан болым келді. Оларды шенеуніктер мен аза байларынан орама болдым. Сондаы е алдымен кздегенім - з басымны мысалы арылы жерлестеріме оыан аа слтанны пайдалы екенін крсету еді», - деп жазды. Біра оны бл масаты орындалмады, аа слтан болып сайланбады.

Дниетанымды кзарасында Шоан жалпы идеализм шеберінен шыа алмаанымен, кп жадайда материалистік кзараса жаындады. Материяны санаа атысы туралы мселені материалистік трыдан шешті.

Оны діни ымны тууы жніндегі пікірі те нды. аза жерінде ол ислам дінімен атар шаманды дін кеі орын алып отыранын талдап крсетті. Дінні гносеологиялы тамырын ашты. «Даладаы мсылманды туралы» деген ебегінде ислам діні аза халыны ойы мен сезіміне кедергі жасап, орта асырлы араылыты уаыздайды, аза халын орыс мденитінен бездіреді, - деп жазды. Ислам діні таратушы татар аза жерінде орыс мектептерін ашып, ислам діні ыпалынан босату ажет деп крсетті. Шоан Орта Азия, Шыыс Тркістан елдеріні тарихын, медниетін, трмыс салтын зерттеді. ырыздарды «Манас» эпосын зерттеп, ол туралы пікір айтты. «Жоария очерктерінде» Шоан е бай мдени ошатары болан Самаранд, Хиуа, Ташкент, Ферана, Бхара кітапханалары мен обсерваториясы XIII-XIV асырларда ираанын кінішпен айтады.Ол кшпелілер варвар (таы) деген европацентристік пікірге зілді-кесілді арсы шыты.Мселен ,азатарды тілі ,ауыз дебиеті бай ,олнері дамыан ,олай болса ,ол халыты алайша таы деуге болады деп ,ылыми діспен тойтарыс берді.Шоан ебектеріні бес томды жинаы аза жне орыс тілдерінде азастан Республикасы лтты ылым академиясыны «ылым» баспасынан жары крді.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) аза халыны тарихына аса крнекті аартушы ,жаашыл ,педагог,жазушы,оам айраткері ретінде кірді.Торай жерінде дниеге келген№ Орынбор шекара Комиссияны аза балалары шін ашылан мектебінде 1850 – 1857 жылдары оып, оны здік бітіріп шыты. Жастайынан туан кесінен жетім алып, Ыбырай лкен кесі Баложа лкен кесі Баложа биді олында трбиеленді. Орынборда оып жрген немересі Ыбырайа жазан мына слем хатыны лкен трбиелік мні болды. «Атамды саындым деп асыарсы, сабаа кіл ойса басыларсы, Ата –анады нер білсе асыраса, Надан боп білмей алса, а рарсы». Ыбырай Орынборда оып жрген кезінен бастап ,бл лкеде айдауда жрген ртекті орыс зиялыларымен араласты ,белгілі Шыыс зерттеушісі В.Григорьевтен дріс алды.Елге айтып оралан со халытан аржы жинап,мекгеп йін салуа кірісті.Мекгеп 1864 жылды атарында ашылды.Ал масат-тілегін Ыбырай былай деп белгіледі: «Мен аза жастарыны классикалы гимназияларда ,ауыл шаруашылы академияларында оып білім алуын ,з халына ызмет етуін ,жаалыты іс жзінде крсете білуін жоары мрат деп білемін ».Бала оытып ,трбиелеу жмысында ол дние жзі педагогика классиктеріні идеяларын басшылыа ала білді .Оан басшылы еткен азан университетіні профессоры ,миссионер Н.И.Ильминский болды.Ол Ыбырайа орыс алфавитімен жазылан оу ралын жасауды сынды.1879 жылы Ыбырай трт тараудан тратын йгілі «Киргизская хрестоматия» («аза хрестоматиясын ») кітабын жазды.Сонымен атар кптеген гімелер,ледер жазып,балаларды оуа,білімге шаырды.Оларды біразы сол хрестоматияа енгізілді. «Кел ,балалар,оылы» деген леінде ол: «Сиса кйлек стіде, тоуменен табылан, Сауысанны тамаы шоуменен табылан, нер-білім, брі де оуменен табылан. Кел балалар оылы, Оыанды кілге, Ыыласпен тоылы», - деп жазды. Ыбырай «азатара орыс тілін йретумен бастауыш ралы» («Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку», Оренбург, 1879) атты 8 тараудан тратын оу кітабында «Зат есім», «Сан есім», «стеу мен жалау», «Етістік» т.б. ымдарын тыш рет егізіп, талдап крсетті. Ыбырай з халын мдениетті, нерлі елдерді атарына осуды арман етті. «нер, білім бар жрттар, Тастан сарай салызды. Айшылы алыс жерлерден. Кзіді ышап жманша, жылдам хабар алызды», - деп жазды.

Ыбырай оытушылы жмыспен атар халы училищелеріні инспекторы, Торайды уездік судьясы да болды. Алтынсаринні тікелей араласуын мектептер, интернаттар, училищелер ашылды, оларды жанынан халы аражатымен кітапханалар йымдастырылды. Ыбырай надандыа, сауатсыздыа арсы болып, халыты ебекке, білімге шаырды. Оан «Наданды», «Бай баласы мен жарды баласы», «Лпан Хакім», «ыпша Сейітл» деген шыармалары длел болады. Мселен, «ыпша Сейітл» деген гімесінде Ы.Алтынсарин аайынды екі адамды мысала келтіреді. Сейітл егіншілікпен айналысып, егін егеді, саудамен, т.б. шылданады. Сйтіп басалара неге крсетеді. Екінші рлыпен айналысады. Аыры мірі орлыпен теді. зін белгісіз біреулер Тркістан жата лтіріп кетеді, рлыпен жинаан дниесі талан-таража тседі. Сйтіп Ыбырай халыты адалдыа, ебекке, отырышылыа шаырады, зиянды кертартпа деттерден безуді уаыздайды, арамды жолдан сатандырады. «Араз бол, кедей болса, рлыпенен, Кете бар, кессе басы шындыпенен. орек тап бейнеттен де де – тірім жрдем, Телмірме бір адама мндыпенен», деп халына аыл-кеес берді. Сонымен бірге патша кіметіні аза балаларыны ішінен тілмаш трбиелеп шыарма болан рекетін сынап, аза еліне тілмашты емес, нер керек, білім керек екенін орыс тілінде жазылан маалдарында талай рет атап айтты. аза халыны кішіпейіл, білімге штар, достыа адал екенін айтып отырды.

Ыбырай аза халына кшпелілік трмысты тсау болып отыранын да атап крсетті. Ол азатарды мір бойы кшпелі трмыста ала беруін уаттамаумен атар, «халы зіні даму жолында кшпелілік мірден отыршылыа ауыспай оймайды» деп орытты. «Халыа білім беру, кзін ешу ісіні зі осы отырышылыпен тыыз байланысты», - деді «аза халы кп замай орыс мемлекетімен оян – олты араласып кететін болады. Бл жаындытан ол тек ана баыт табады жне ол малшы болып алмайды, сонымен атар дианшы да, Ресейді асиетті туы астында жасы жауынгер де бола алады», - деп жазды Ыбырай.

Біра Ыбырай патша кіметіні Орынбор жне Батыс Сібір генерал – губернаторлытарында дала облыстарын басару жніндегі 1868 ж. абылданбаса болан уаытша ережесін сына алды. Оны аза халыны трмыс салтын, кшпелі мір срген дет – рпын, шаруашылыын есепке алмай, оны кштеп отырышылыа айналдырмашы боланын, арты жерлерін тартып алып, Ресейді орталы аудандарынан келген оныс аудармашылара бермекші екенін бкпесізашы сынады. Ы. Алтынсарин былай деп жазды: «Даланы мекендеген халытарды міріне жасанды трде ткеріс жасауа шешім абылдамас брын алдымен осы халыты жне оны мірін зерттеп білу аылдыра ус болмай ма? Бл халыта отырышылы шін андай алдын ала орындалан шарттар бар?.. т.б. Сол сияты мселелерді кні брын алан дрыс болмай ма? Мны зі аат адам жасамау шін керек. йткені, бгін бір халыты мір салтын кшпен згерту кейде наыз абілетті халыты зін де енжар селос халыа айналдырып жіберуі ммкін. Башрт халы осындай жадайды душар болды деушілер кп. Шындыында, айналдыруа болмайды ой.»

Ыбырайды ебектері, маалалары, хаттары оларды дниеге материалистік кзарас, тжерибелі иялды анытаушы трысынан жазыланын байатады. «Білім дегеніміз зімізді оршаан шындыты танып білу», - деп тйіндеді Ыбырай. Ол мектептегі діни – схоластикалы оуа арсы шыты. зі ашан мектептерде оу процесін осы трыдан жргізді. Біра ол ашы арсылы крсеткен жо. Кейбір шыармаларын оны дайа сенуі де байалады. Шариат мселелесін діни кітаптарды оуа жеіл болсын деп Ыбырай аза тілінде орыс ріптерімен жазып крді. Біра жалпы аланда Ыбырай з заманындаы алдыы атарлы ойшыл, адамгершіл, аартушы, демократ болды. Ыбырай шыармалырыны ш томдыы аза, орыс тілдерінде жары крген.

Абай нанбаев (1845-1904) – аза халыны крнекті ойшылы, аартушысы. Ол дулетті нанбай шаыраында дниеге келді. Абай тариха е алдымен кемегер ойшыл аын ретінде енді. Оны аынды шеберлігі аза даласында шырау биікке ктерілді. Абай ледері ашанда есті, сздері жинаы, ойлары тере, трбиелік мні зор, дегейі жоары болып келеді. «Мен жазбаймын леді ермек шін», - деп аынны зі айтандай, оны ледеріні леуметтік, этикалы мні мейлінше тере. Сонымен атар Абай з заманыны оам айраткері, ойшыл – философы болды. Е алдымен ол з халына ледері, ара сздері арылы дайы ой салып, оны ккірегін оятып, оны надандытан, жаман ылытардан сатандырды, мдениетті болуа, прогреске шаырды. Оан 1886 жылы жазан леіндегі: «алы елім, азаым, айран жртым. старасыз аузыа тсті мрты. жасы менен жаманды айырмады. Бірі ан, бірі май боп енді екі рты», - деген сздері длел болады. Сондай-а, Абай бос даурыа, бекер мал шашуа, тірік айтуа, жалау болуа арсы шыты. «Бес нрседен ашы бол, бес нрсеге асы бол, Адам болам десеіз», - деп Абай «сек, тірік, матанша, Еріншек, бекер мал шашпа, Бес дшпаны білсеіз, Талап, ебек, тере ой, анаат, раым ойлап ой, Бес асыл іс кнсеіз», - деген сиет айтты. Абай нер – білім алуа шаырды, мірде з орныды тап, пайдалы рекет жаса, дейді. «Сен де бір кірпіш дниеге, Кетігін тап та, бар алан!» деген сздер соны айаы.

Абай аза халын нер йренуге, ебекке, тіпті сауданы да мнісін білуге шаырды. «Егінні ебін, сауданы тегін йреніп, ойлан, мал тап», дейді. аза елінде ойын-сауыа кп уестеніп, бір йден бір йге, бір ауылдан бір ауыла селтедеп, ыдырып жретін келесіз дет барын ашына ескертіп, одан аула болуды арман етті. «Тамаы тоты, жмысы жоты, Аздырар адам баласын», - деп тйіндеді. «ыры екінші сзде» Абай азаты пайдасыз, жмыссыз аырып жруге мар деп санады. Абай зіні ледерінде, гіме, сиеттерінде жан-жаына ара, кршілес збек, татар халытарынан неге ал, солардан йрен, дейді. Е алдымен Абай орыс халымен дос болып тілін йренуге, нерін білуге шаырды. Тек сол арылы ана аза халыны кзі ашылатынын айтты. «Орысша оу керек, Хикмет те, мал да, нерде, ылым да – брі орыста зор. Залалынан ашы болу, пайдасына орта болуа, тілін, оуын, ылымын білмек керек. Оны себебі: олар дниені тілін біледі. Мндай болды. Сен оны тілін білсе, ккірек – кзі ашылады. р біреуді тілін, нерін білген кісі онымен бірдейлік дауасына кіреді... орысты ылымы, нері – дниені кілті, оны білгенде дние арзаныра тседі», - дейді.