ана проблемасыны философияда ойылысы.

Дниеде е ажап, керемет былыс – адамны рухани дниесі, сана, ой. Адамзат игілігіндегі барлы материалды жне рухани жетістіктер зулім рылыстар, трлі техникалы табыстар, нер, дін, дебиет, философия, ылым – осыларды брі сол сананы діреті. Объективтік дниеде сананы баламасы жо. Ол тек адама ана тн. Сондытан ашан сананы болмыстан жоары оятын ым туып, оны бастапы деп санан. Бл идеализмге келген.

Сонда сана дегеніміз не? Ол айдан, алай пайда болады? лі материядан алайша тірі дние: сімдіктер, жануарлар, адам пайда болды? Осыларды бріні негізінде не жатыр? Оны мні неде? Сана белгісіз, айыптан пайда болан, дайын кйінде бізді миымыза енген былыс емес. Іштен де тумайды. рине, адам бойында атадан балаа кшетін кейбір нсілдік бейімділік, абілет те болады. Оны дамуы да трлі жадайлара байланысты. Біра сана ондай абілет емес. сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оны мекені. Сана адам миы ызметіні жемісі. Біра ми трлі жануарларда да бар. Ал сана тек адам миыны ана жемісі. Бл те крделі процесс, материалды дниені за уаыт дамуыны нтижесі. Оан жету шін лем неше ыылым заманды бастан ткізді. сананы миа атысы бар екенін мойындамай, сана миа сырттан дайын кйнде интроекция арылы келеді-міс деген жалан пікір таратан махист Р. авенариусты В.И Денин «Материализм жне эмпириокритицизм» деген ебегінде ткір сына алан болатын.

Дін иелері сананы материядан тыс, дербес жне мгі мір сретін, ешашан лмейтін былыс деп арастырады. Ертеде сананы, жана, ал жанды шып жретін шыбына балаан. Халымызды «шыбын-жан» деген сзі осындай ымнан туындаан. Діндарларды пікірінше, адам йытаанда шыбын-жан денеден шыып кетеді, адам йытаанда шыбын-жан денеден шыып кетеді. Тс-сол шыбын-жанны дние кезіп жргендегі кргендері. Кейін ол шыбын – жан айтып ораланда, адам йыдан оянады деп тсінген. йытап жатан адамды абайлап ояту тртібі осыдан шыан болса керек. лген кісілерге да оу, дайы беру, оларды еске алу бейітті елді мекендерге, жола жаын жерге салу – осыларды брі сол адам жаны мгі мір среді деген ымнан пайда болан. Сір, о дние, жма, тоза деген діни ымдар, рине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес, мгі лмей мір сріп, бірден-бірге кшіп-нып жретін рухани дние-жан деген ымнан тотемизм, басаша айтанда зін трлі хайуанаттармен, сімдіктермен тымдас деп тсінетін ым пайда болан. Бл - те ертедегі дуірде туан тсінік.

Идеалистік философияны айсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес мір сріп ана оймайтынын, айта сол материяны билейтін, оны озылысын дамуын арастыратын кш деп тсінеді. Біра сананы пайда болуын материалистік трыдан тсіну де оайатскен жо. Кейбір материалистер сана барлы материяда бар деп тсінген. Мселен, орта асырда мір срген Д. Скотты тсінігінше, тіпті тас та ойлай алады-мыс. Мндай бкіл табиатты жанды деп араан ымды философияда гилозоизм деп атайды. Бл ым ертедегі гректерді (hule – материя, Zое – тіршілік деген екі сзінен ралан). Енді бір материалистер дниені бірлігі оны материалдыында екенін дрыс ына алмай, сананы да материяа балаан. Мселен, Фогт Бюхнер, Молешотт деген немісті жаратылыс зерттеушілері сана миды жемісі екенін, бауырдан тті блінетініменатар ойып, екеуін бірдей алып араан. Мселен, Фогт «ойды миа атысы тті бауыра атысына барабар, бірдей» деп жазды. рине, ой да, т те жеміс біра ой миды рухани жемісі де, т бауырды материалды жемісі. Бл екеуін атар ою материя мен идеяны арама-арсы екенін білмегендік немесе білгісі келмегендік. Сондытан К.Маркс пен Ф.Энгельс мндай пікірді трпайы материализм деп атап, орынды сына алды.

Диалектикалы материализм бл пікірлерді брін теріске шыарады. ылыми мліметтерге сйене отырып, сана барлы материяны жемісі емес, тек ерекше йымдасан материя – адам миыны функциясы екенін длелдейді. Адам миы – аса крделі рі те нзік миллиардтаан жйке клеткалардан (нейрондардан) тратын аппарат. ол нейрондарды (клеткаларды) жалпы саны 14-15миллиардтай. райсысы сырты сигналды жеке – дара абылдап, тиісті шешімге де келе алады. Сондай-а олар зара тыыз байланыста болып трлі опреация жасаанда, миллиардтаан апаратты абылдап, тиісті шешімге келіп отырады. Мселен, адам миы 10²⁰ апарат абылдай алады. Былайша айтанда оны Мскеудегі В.И.Ленин атындаы Мемлекеттік кпшілік кітапханасындаы жалпы зындыы 300 км созылан кітап срелерінде жинаталан миллиондаан томдарды апаратын сыйызып, есінде, сатай алатын ммкіндігі бар. Адам бкіл мір бойында миды сол ммкіндіктеріні тек 3-4 процентін ана пайдалана алады екен. Олай болса, ммкіндігі адам мірімен салыстыранда шексіз.

Адам миыны рылысы да аса крделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-а сырты тіршіліктерді серлеріне байланысты трлі іс-имылдар жлын, сопаша орта жне аралы ми арылы жасалады. Ал крделі ойлау тсілдері бас миыны лкен жарты шары арылы іске асады. Миды абыршаы астындаы аппарат шартсыз (инстинктілі) имылдарды басарады. Жануарларда инстинктілі имылдар рдайым ешбір шартты байланыссыз, баынышсыз, емін-еркін сияты крінетін болса, адамдарда ол рекеттер ашанда санаа тікелей баынышты, оны сана билейді. Адам орынсыз, рескел имыл жасамайды. Ал енді адамны бас миын тігінен арайтын болса, ол о жне сол жарты шарлар болып екіге блінеді. Бл екеуіні арасында зіндік ызмет блінісі бар. Айталы, адамны уанышы, клкісі сол жатаы жарты шар арылы, ал уайым, айы, жылау сияты ренжу мінездері о жа жарты шар арылы іске асады екен. Олай болса, нер миды сол жа жарты шары арылы басарылады. ытайлар мен жапондарда алфавит жо, оны орнына иероглифтер бар. Онда рбір атау, іс-рекет, имыл ртрлі иероглиф (белгі) арылы беріледі. Сауат ашып, оып, тсіну шін сол белгілерді кзбен кріп, оймен жаттап алу ажет. Сондытан да болса керек, ол халытарда трлі тстерді айырмашылыын байау, слулыты сезіну те жоары дамыан. Оны стіне миды трлі бліктері рилы ызмет атарады. Мысалы, заттарды тр-тстерін ажырату, кру дабылдарын миды шйке блігі, дыбыс дабылдарын самай тсындаы блігі абылдайды. Сол сияты жру-тру сияты имыл-рекеттерін басаратын арнайы бліктер бар. Мселен, адамны ая, ол сияты мшелеріні сал ауруларына шырауы кбіне мидаы трлі бліктерді ауруына, жарааттануына байланысты. Адам мимен ойлайды. Сана ойлау процесі арылы пайда болады. Мисыз сана да, психикалы ызмет те жо. Оан трлі физиологиялы тжірибелер толы длел бола алады. Мселен, бас миыны лкен жарты шары операция арылы сылынып тасталан рбаа сол операцияа дейінгі алпында баылдап, шыбын-шіркей стап жеп, тіршілік ете береді екен. Ал сондай операциядан ткен кгершін ааш бтаында отыратын жне тура шып кете алатын боланмен, трлі тітіркендіргіштерге жауап бере алмай, жем абылдаудан млде алады екен. Ал енді бас миы алынып тасталан ит млде дрменсіз мгедекке айналады. Олай болса, бл тжірибелер бас миды тіршілікке атаратын ызметі жан-жануарларды даму сатысы жоарылаан сайын арта тсетінін крсетеді. Біра бдан келіп, ми ойды, сананы тудырушы, оны кзі деуге болмайды. Ми ойды зінен зі тасындатып тудырмайды. Ой миды ішінен айнап шыпайды. Сананы тудыратын объективті аиат.

Адам миы трлі тйсіктер арылы келетін млімдерді орталы жйке жйесі арылы абылдап, оны орытады, белгілі ой тжырымдарын жасайды. Сана алай пайда болды деген сраа жауап беру ана: ол тйсік мшелері арылы объективті аиатты бейнелендіріп, оларды орыту арылы пайда болады, ал бл шін кп нрседен хабардар болу ажет. Халыта: «Кп жасааннан срама, кпті кргеннен сра» деген наты сз шамасы, осы жадайды аартатын болса керек. ысаша айтанда, бізді санамыз сырты дниені бейнелену нтижесі. Ал енді сананы негізінде не жатыр деген сраа тоталатын болса, сананы негізінде білім, білу жатыр. Ал білім практикалы ызмет шін аса ажет. Материалды практикалы ызмет – адам міріні негізі десек, онда сананы шыуы, алыптасуымен дамуыны тпкі негізі практикалы іс-рекет, ебек ызмет болма.

 

Сана – объективті дниені бейнесі

Идеалистер сананы екінші, материяны бейнесі екені мойындаысы келмейді. Оны неге сйеніп айтады. Оларды ойынша, адам санасында объективті дниеге кездеспейтін, ате, жалан ойлар, мселен, трлі жынтайтан, су перісі т.с.с. ымдар болады. Сонда объективті дниеде кездеспейтін ол жын-шайтандарды бейнесі айдан пайда болады деп кдік айтады. Ал енді оларды діни адамдар здігінше ойлап шыаран делік, дейді лгі идеалистер, сйтіп олар бл мысалдан да ойды, сананы мір бейнесі емес, тек миды зінен шыан, тек соны ана жемісі деу керек деген теріс орытынды шыарды. Бан беретін жауап наты. рине, жааы мірде жо: «о дние», «жма», «пері», «дию» сияты ымдарды діндар адамдар ойлап шыараны рас. Біра ол ойлар жотп пайда болан демейміз, белгілі бір былыстара еліктеу, миды соарды ойша растыруы арылы пайда болан. Сондытан да ай халыта болмасыг, жын да, шайтан да, басалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде елестетіледі. мірде млде жо, болмаан, ойа келмеген былыстарды бейнесін адам ешашан ойдан шыаран емес. тіпті техникалы жаалытарды да адам табиатта бар нрселерге еліктеп жасайды. Сондытан жааы айтан діни ымдарда да не жасы адамдарды, немесе жаман адамдарды мінез-лытары бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мны брі сананы мидан емес, ми арылы бейнеленетін объективтік материялы заттар мен былыстардан туындайтынына байланысты.

Сонымен атар сана мисыз мір сре алмайды, ал бізді тйсіктерімізге сер ететін сырты дние. Сол серлер орталы жйке жйелері арылы адам миына жетеді. Ми оларды орытады, шешім жасайды. рине, адам ми арылы ойлайды, біра оны мні сырты дниеде, соны бейнелеуінде. Ми – е алдымен объективті аиатты дл, былайша айтанда, сырты дниені дрыс бейнелейтін орган. Біра сана мен объективті аиат ешашан да мейлінше длме-дл болмайды. Сана – оны идеалды бейнесі. Мны Гегель де мойындаан. Бл – длдік пен айырмашылы диалектикасы. Сананы мнінде білім жатыр. Ал оны туызатын танымды ізденіс. р нрсені білуге, ынуа талпыныс, ізденіс сайып келгенде сананы растырады. Сана – материядан млде згеше сап, рухани былыс.

Одан со сана, бір жаынан, жинаталан білім, ал екінші жаынан - таным процесі. Сана рашанда белгілі бір оамды даму жрежесіне сйкес келеді. Ол лкен дниені механикалы бейнесі (реппродукциясы) емес. Сана тек негізгі принцип жаынан, шыу кзі жаынан, бейнелеуі трысынан ана мірден туындайды. Біра сана объективті мірді жпыны бейнесі емес. Мселен, санада ерік, ой толау, сірелеу, болжау шыармашылы сияты былыстар бар. оларды объективті дниеде болмауы да ммкін. Сана тек бейнелеу емес, ол сонымен атар белгілі бір атынас. Айталы, бейнелеу жануарларда да бар. Біра оларда атынас жо. Сана арылы адам дниені бейнелеп ана оймайды. Ол оан сер етеді, ойдан рнек рады, оны згертеді. Адам миында еледеу мен басйлу, ызыу мен жирену диалектикасы дайы танымсыз жріп жатады.

Адам санасы объективті дниені айна бетіндегідей механикалы бейнесі емес. танымды процесс кезінде оан толып жатан баса да жадайлар (оны кргендері, білгендері, естігендері, тйгендері) сер етеді. Сондытан бір нрсені кріп трып, адам толып жатан ойа шомады, ойын сан-саа жгіртеді. Сйтіп, объективті дние санаа трткі болады. Біра адам объективті мірді шын да, жалан да бейнелейді. Олай болса, длдікті шыармашылы трыдан ажет.

Таным процесінде эмоцияны орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дниені тануа талпыныс, ізденіс, таырау болма емес. Онсыз ылымда, нерде жаалытар болмайды. Айналадаы былыстарды тез байап, ерекшеліктерінде тадану таырай білу, іліп арау – осыларды брі танымны бастамасы, кзі. Ал адамда психика да бар. Адам йыа кеткенде тс креді. Ол саналы былыс емес, психикалы процесс. Оны сана билей алмайды. рине, крегендік тстер де болады. Оны себептері баса. Айталы, кптеген уаыт ойлап, шешуін таба алмай иналып жрген кейбір жадайларды шешуін немесе баса бір ойланып, уайымдап, толанан істі аыры нтижесін адам тсінде круі ммкін. Біра осыдан келіп тс саналы болады екен деген тсінік тумауа тиіс. лгі психикалы былыстарды зіндік себептері бар. Ал адам тек тсінде ана емес, ояу кезінде де кптеген йреншікті, деттегі істерді ойланбай-а жасай береді. Айталы, музыкалы аспаптарды клавиштерін, пернесін ойланбай-а дл басады. Кшеде келе жатан адам нешетрлі ой ойлайды, соан арамастан, таныс кісіні слеміне жауап береді, кшедегі жол сілтегішті байайды. Осындай сан илы жадайлар мірде болып жатады. Адам оны брін санамен ойлап жатпайды. Кп нрсе жаттыан, дадыланан трде жасалады.

рбір адамны психикасында санасызды (иррационалды) рекеттер бар. Оны ауымы ке. Адам р ісін, р адамын ойлап, сана елегінен ткізіп жатпайды. Кп нрсені адам дадылы діспен, ойламай-а, длме-дл жзеге асырады. Мндайда кейде ойлап жатуды зі де кедергі жасайды. Мселен, жрісі кп кшедегі автомобиль жргізушіні іс-имылы сондай. Сондытан дайы, здіксіз ойланбай, миа демалыс беріп, кейбір іс-рекетті адам ашаннан санасыз атарып йренген. Бл - мір диалектикасы. Философияда саналылы пен санасызды араатынасы жайлы мселе ашанда идеологиялы крес объектісі болып келген. Кьеркегор, Ницше, Бергсон иррационализмді адам мірінде басыы етіп крсеткен болатын. Материалистік диалектика бл пікірді остамайды, айта оны шкерелеп, ылыма жат екенін талай рет длелдеп берді. Адам мірінде инстинкті психикалы санасызды рекеттерді де, сайып келгенде, сана билейді. Сонымен инстинктілі санасызды дегеніміз – дл осы стте санамен басарылмайтын, біра тптеп келгенде адам миынан онша алыс кетпейтін, сіресе миды естілік абілеті мен асиетімен баыланатын психикалы процесс. Саналы пен санасызды асиеттерді арасы жаын. Сондытан кейде, кейбір ылыми жаалытарда, крегендік тстерде санадан тыс кездер де байалады. Мселен, Д.И. Менделеев химиялы элементтерді айталама жйесіні кестесін жасарда е алдымен оны тсінде крген. Олай болса, санасызды былыс кезінде де адам миыны кейбір блімдері арауыл болып, жмыс істеп транын байаймыз. Ал адамны іс-рекетінде санасызды деп миды сананы іске араласпауын, дадылы діспен естелікке сеніп, зін солара тапсыратынын айтамыз. Сондытан санасызды кезде де адам дептілікпен шыып кетпейді. Наыз санасыздыты біз жануардан ана креміз. Оларда арым-атынас та, дептілік те, міндет-масат та, ар-ят та жо. Адам санасызды жадайында да оншалыты лдырап тмендейді. йткені адам психикасы (мінез, сезімі), жааы айтандай, санамен басарылып, баытталып отырады. Міне, бл адам психикасы жануарлар психикасынан лдеайда жоары екенін крсетеді. Австриялы психолог З.Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталы аналы, жынысты инстинкт адамда басым, ол санаа баынбайды деп длелдемек болды. оны ойынша, трлі яттылы, дептілік дегендер жасанды, тек оамда ана олданылатын тртіп ана, ал адам зімен-зі оаша аланда, оны брін жиып ойып, наыз ятсызды, хайуанды халге тседі, дейді. Бл рине, адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамды асиеттерді аяа басып, адамды хайуан етіп крсететін рекет. Сондытан З.Фрейдті лкен алымдыына арамастан оны дл осы тжырымын мойындауа болмайды. рине, адамды трбиелеуге оамны тигізер сері мол. Дегенмен, саналы адам андай жадайда болса да, зіні адамды асиеттерін мытпайды, хайуан бола алмайды. Оны тарих талай длелдеген.

«Материализм жне эмпириокритицизм» деген ебегінде В.И Ленин Р.Авенариусты пікірінше, «мен» жне «мен еместі» арасында принциптік координация бар. Сондаы «мен» дегені адам, оны санасы, сезімі, ал «мен емес» дегені – объективтік дние. Осы екеуіні арасында тыыз байланыс бар, дейді. Біра бл дрыс болса да, осы байланысты тп негізі, оны ойынша, «мен», ал «мен емес» «менсіз» мір сре алмайды. Бл рине, субъективті идеалистік пікір. Ал мселені шынына келсек, керісінше, «мен» «мен емеске» баынышты. Сол сияты «мендегі» барлы сана, сезім объективтік дниені айнасы, соны жаырыы, рухани сулесі екенін жоарыда талдап крсеттік.

Адам бойындаы барлы кшін объективті дниеден алады. Соны сезіну, тану, білу арылы ады, білімін арттырады, ойын толыстырады. Біра діретті сананы сан илы саяси, философиялы, ылыми, кркем дебиетті, діни орытындыларды негізі – трткісі, айнар кзі сол объективті дние, оамды болмыс, мірдегі трлі іс-рекет, шешілмеген, шиеленіскен мселелер. Ал оларды бейнелеп, толау керек. Ондай мселелерсіз ой да шарытамайды, дние де толы тсінілмейді, оны зерттеу де ммкін емес. ылыми жаалытар, данышпанды тжырымдар, ажайып шыармалар, жан-дниені озайтын н, ттті кйлер – осыларды брі мір талаптарынан наты айтарылан жауабымен нды. Біра осындай мір талабына жауап айтару шін кп білу, мірді ыну ажет.

Сонымен сана дегеніміз объективті дниені адам миында пайда болатын субъективтік бейнесі, сулесі. Біра, ол жай бейне емес, шыармашылы бейне.

 

Бейнелеу трлеріні эволюциясы

Бейнелеу – жалпы материяны асиеті. Бейнелеуді негізінде бір былысты екінші былыса, бір денені екінші бір денеге жасайтын ыпалы жатыр. Мселен, жріп бара жатан адамнан із алады, із бейнелеуге жатады. Кннен, желден ысты пен суытан, жабыр мен ардан жартас бзылып, иыршы ма айналады. Теіз жаасындаы тастар ашанда жылтыр, теп-тегіс болып келеді. Оны ысып, жылтырататын су толыны. Сана да дл осындай серді нтижесі. Бл тірі материя мен лі материя арасында табии байланыс бар екенін крсетеді. Бдан е жоары бейнелеу – сананы зі де бірден пайда болмай, бірте-бірте дамуды нтижесінде шыанын креміз. лі материяда бейнелеуді екі трі кездеседі: - изоморфизм, екіншісі – гомоморфизм. Изоморфизмде бейнеленетін объект пен оны бейнесі арасында ажыратысыз састы болады. Мселен, наты самолет пен оны кішкентай моделі арасындаы састы немесе трлі тастарды бетінде саталып алан ертедегі болан сімдіктер мен жндіктерді бейнесі. Ал гомоморфизм дегеніміз бейнеленетін объект пен оны бейнесі арасындаы састыты жоба трінде болатыны. Мселен, жер бедеріні картадаы крінісі.

Материяны трлі рылымды даму дрежесіне сйкес бейнелеу де рилы болады. лі материяда ондай бейнелеу негізінде зат, дене бірте-бірте мжіліп, гітіліп, бара- бара жойылып бітеді. Ал тірі материяда ондай серге белсенді трде бейімделу пайда болады. Мселен, сімдіктерді жарыа созылып, кнге бой тартуы сондай былыс. Кнбаыс таертенен кешке дейін кнні озалысына арай брылып трады. Егер оны орып тастаса, бл кезде де бейнелеу тотатылмайды. Біра, ондай бейнелеу белсенді процесс емес, бейімделу трінде болмайды. Соны салдарынан сімдік біртіндеп солып, сарайып, урап, жойылады. Бейнелеуді е жоары трі – тіршілікке, мірге байланысты биологиялы трі. мір деген не? Ол материяны ерекше, те крделі озалысы. мір дегеніміз тіршілікті е басты негізгі белгісі – зат алмасу, ассилимиляция мен диссимиляция. Зат алмасу бар жерде, тіршілік бар. Ол тотаан кезде, мір бітеді. Ал тіршілікті мірдегі бейнелену нормалары андай? Ол да ртрлі. Е алашы арапайым бейнелеуге – тітіркену жатады. Ол барлы тірі организмдерге тн былыс. Орталы жйке жйесі бар организмдерде ол рефлекс туызады. Рефлекс дегеніміз организмні трлі тітікендіргіш серлерге жауап айтару реакциясы. Рефлекс шартты жне шартсыз болып екіге блінеді. Осыан сйкес организм реакциясы да саналы жне инстенстивті болып блінеді.

Адам миына сырты дниедегі ртрлі апарат алай келеді? Ол сезім мшелері бар: кру, есту, иіскеу, дм сезу, яни тері тйсігі. Сырты дние серін сол сезім мшелері абылдап, одан орталы жйке жйелері арылы бас миына трлі хабарлар (дабыл, апарат) ретінде жеткізіледі. Бес сезім мшесі арылы келген хабарды сезімдік бейнелеу дейміз. Сезім мшелері адам миын сырты дниетаным байланыстырып отырады.

Бейнелеуді сезімдік трі омырталы жануарларда да бар. Кейбір жанауарларды тйсігі адамнан грі сергек, нзік келеді. Итті лаыны естуі, мрныны иіс сезгіштігі керемет, бркітті кзі адамнан грі лдеайда ткір. Біра оларды тйсігі з тіршілігіне сйкес сыаржа дамиды, яни зіне ажетті дабылды ана абылдайды. Сол сияты оларды кейбіреулерінде елестеу процесі де болады. Жылы бір жрген жолын, ит кп жыл крмеген иесін таниды. Ал адам сана, тіл арылы зіні сезім мшеліріні ммкіндіктерін жан-жаты дамытады. Ол сезім мшелерін аыла билетеді. Адама микроскоп телескоп, сейсмогграф сияты аспаптар кмектеседі. Сана мен сезімді шатастыру рескел атеге сотырады.

Диалектикалы материализм XIX асырды ортасында мір срген неміс физиологтары И. Мюллер мен Г.Гельмгольцтерді ате теориясымен келісе алмайды. йткені, олар адам тйсіктері сезім мшелеріні энергиясына байланысты деген пікір таратан болатын. Мселен, И.Мюллер мынадай орытындыа келеді: трлі тітіркендіргіштер адам кзіне сер етсе, бір ана тсті – жары кру серін жасайды, ал енді бір ана тітіркендіргіш адамны трлі сезім мшелеріне сер етсе, трліше сер туызады. Ол серлер сол сезім мшелеріні рилы дамуына байланысты дй келіп, И.Мюллер адамны сезімдік бейнелуі сырты дниені серіне емес, ішкі сезім мшеліріні ерекше энергиясына байланысты, деді. Ал Г.Гельмгольцті пікірінше, бізді тйсіктеріміз – сезім мшлерімізге сырты себептерді тигізген сері.

 

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

1. Сана жне ойлау

2. Сана жне шыармашылы

3. леуметтік шыармашылыты ерекшеліктері