азастандаы аударма мселесі.

азастанда аударма мселелері туралы ылыми ой-пікірлерін жазан М.уезов М.аратаев С.Талжанов .Сатыбалдиев Т.лімлов.Ипмаамбетов Е.Букетов .анафиева А.Жовтис Е.абдіров Ш.Сарыбаев .Нрпейісов М.лімбаев С.Нрышев т.б.

аза тіліне аудару, аза тілінен аудару мселелері орта асырдаы араб тілі тркітанушы алымдарды ебегінен бастау алады. Бл замандаы тркі тілдерін зерттеушілер кей сздерді, сз рнектерін араб тілінде алай жеткізу керек деген мселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты.

аза тіліне, аза тілінен аудару задылытары туралы жекелеген арапайым топшылаулар 19 асырды 2-жартысынан бастап «Тркістан улаятыны газеті» мен «Дала улаятыны газетінде» елеусіз болса да бой крсете бастады. Ал аудармасы жайындаы алашы пікірлер, лкен теориялы дегейде болмаса да, сыни дрежеде 1914 жылы «Айап» журналында жарияланан И.Лихановты аза мірінен жазан «Манап» дарамасыны аудармасы жнінде айтылады.

Осы асырды 20-жылдары жазылан аударма жайлы ебектер ретінде Ж.Аймауытовты («Аударма туралы», 1925), Е.Алдонаровты, Б.Кенжебаевты(1925) маалаларын айтамыз. Бл аудармаларды біріншісінде аудармаларды толыандыы жайлы сз болса, екіншісінде Пушкин поэмаларыны аза тіліндегі аудармалары туралы, шіншісінде Абайды аудармашылы шеберлігі туралы сз озалады.

30-жылдардаы аударматанудаы е сбелі лес М.уезовке тиесілі. Ол зіні «Пушкинді азаша аудару тжірибелері туралы», «Ревизорды аудармасы туралы», «Пушкин аудармасы аза дебиетіне не берді?», «аза сахнасындаы аударма пьесалар» сияты маалаларында тпнсадаы сз,и ой байлыын, стильдік еркешеліктерді нерлым толы жеткізу мселелерін салматы деби-теориялы трыдан сз етті.

30-жылдары .Жбанов, С.Аманжоловты да аудармаа назар аудараны млім болды. 40-жылдары бір ана С.Жиенбаевты аударманы тіліне арналан мааласы болан. Байаанымыздай, 30-40 жылдары аударманы зерттелуі мадымаан екен. Бл ашаршылы пен соысты кесірінен болан.

Аудармаа ылыми мн беріліп, теориялы нды пікірлер айтуды беле алан тсы – 60-жылдар. Бл кезеде жарияланан М.уезовті, М.аратаевты, С.Талжановты, .Сатыбалдиевті, С.Нрышевті, К.Шріповті, З.Ахметовті т.б. ылыми жарияланымдары азастанда аударманы ылым ретінде алыптасуына айырыша сер етті, аударма мселелерін жола ойды.

50-жылдары аударманы стильдік, жанрлы, деби, тілдік мселеліріне де назар аударылды. 60-жылдары жекелеген маалалардан баса арнайы іргелі ебектер жиі жары кре бастады, диссертациялы ебектер кбейді. Бл кезеде аударма теориясына айырыша лес осандар – С.Талжанов пен .Сатыбалдиев. Алашы алым аудармаа деби трыдан келіп жеке жазушы (Н.В.Гоголь) стилін баамдаса, .Сатыбалдиев Л.Толстой шыармаларыны азаша аудармасын арау ете отырып деби трыдан келсе де, тілдік талдаулар жасауа айырыша мтылыс жасайды. азіргі кезеде «Мдени мра» мемлекеттік бадарламасы бойынша лем мдениетіні лгілі де крнекті ебектерін аза тіліне аударып халыа жеткізу ола алынып тр.

азастандаы аударманы тарихы мен теориясын зерттеу жмысы ылыми дебиетте аударма жайында алаш пікір айтан С.Сейфуллиннен бастауын алады деуге келеді. Спандияр Кбеевті "лгілі тржімасы", Молданияз тетілеуовты "Жиан-тергені" жне баса авторларды жарияланан аударма туралы ойлары азастанда аударма нерін ркендетуге айрыша ызмет атарды.

аза аудармасыны тарихы мен теориясын алыптастыруа ылыми-зерттеу ебектері де лкен септігін тигізді. Атап айтанда: С. Нрышевті "Абайды аударма жніндегі тжірибесінен" , С. Талжановты "Кркем аударма туралы" , . Сатыбалдиевті "Рухани азына", М. лімбаевты "рнекті сз - орта азына" жне т.т. деген кітаптарында аза аудармасыны рилы мселелері зерттеліп, талыланды.

азіргі уаыттаы аудармашылы белсенділікті артуына мемлекеттік "Мдени мра" бадарламасыны сері зор дей аламыз. Бкіл адамзат баласыны озы ойлы авторларыны, з саласыны длдлдері болып есептелетін ойшылдар, алымдарды шыармашылыын аза тілінде сйлету талай иянат крген тілімізге серпіліс беріп, брындары тек кркем дебиетпен шектеліп келген аудармашылы жмысты жандандырады деген лкен мітіміз бар. Сол "мен мндалаан" мітке жету жолында біраз тер тгіп, лкен жауапкершілік аралау керектігі даусыз. Профессор Ж.Молдабековты "Аудармадаы ала-лалы аладатады" деген мааласында келтірілгендей, "аудармашыларды ксіби дегейі (сала бойынша жне кркемдік шыармашылы трысынан) алыптаса ойан жо. Аудармадаы ксіби дстр де, дегей де бірдей емес

"Біра та аударма жмыстары осы мамандарды ксіби жне зіндік тлалы леуетін атар жетілдіруде ме немесе оамны леуметтік жне мдени леуетін басаруын тездетуде ме десек, зірге бл екі баыттаы жйелі жмыс тіптен шамалы, анаатсыз екенін мойындауымыз керек." Ал арнайы философиялы, психологиялы, леуметтанулы классикалы мтіндерді филолог-аудармашылар олына берсеіз, онда да иынды кезікпес еді деуге таы да болмайды. йткені "аударма мтінді талылаанда оны мдени маынасын, идеялы баытын, леуметтік-лингвистикалы дстрді рылымы мен стилін дрыс пайынша, бл аударманы мнді, тсінікті, стті болуы кмнді." Біра, "кш жре тзеледі" демекші, бірте-бірте аудармадан кенжелеп алан ылым салалары да здерін амтамасыз ететіндей аударылан мра жинарына сенеміз.

Сол бір маалды келтіріп, бл жерде зімізді зіміз жбатайын деп отыран жопыз. Осы лкен мемлекеттік бастаманы арасында ылымны сала-саласы бойынша срыпталып келе жатан интеллектуалды аудармашылар топтарыны пайда боланыны уанарлы жадай екендігін рі соларды арасынан "жзден жйрік, мынан тлпар" шыандай біреулеріні бой крсететіндігін білеміз.

дебиеттер:1)Нрышев С. Кркем аударманы кейбір мселелері (маалалар жинаы). - Алматы: аз.ССР ылым Академиясыны баспасы, 1957 - 151 б.2)Талжанов С. Кркем аударма туралы. - Алматы: азаты мемлекеттік кркем дебиет баспасы, 1962. - б.3)Сатыбалдиев . Рухани азына: Кркем аударма мселелері. - Алматы: Жазушы,1987. - 171 б.4)лімбаев М. рнекті сз - орта азына. Алматы,1967.5)Молдабеков Ж.Ж. Аудармадаы ала-лалы аладатады // Аиат. - 2006. - №4. - 41- 45 бб.

 

19.Эквивалентсіз лексиканы аударылу ерекшелігі

Эквивалентсіз лексика негізінен неологизмдерді, арнайы ымдар жне лтты болмыс аталатын сздерді, онша таныс емес есімдер мен атауларда кездеседі, олар шін аударма рдісінде тосын сз сйкестіктерін жасауа тура келеді. Аылшын тіліндегі мндай сздер: conservationist, baby-sitter, backlog, etc.

Жекелеген морфологиялы формалар (герундий) мен сз таптары (артикль), сондай-а синтаксистік рылымдары (абсолюттік конструкция) эквивалентсіз грамматикалы бірліктер бола алады. Сйкестіктер трізді эквивалентсіз бірліктер талдауа іліккен тілдер осарыны біреуіне ана атысты байалады. Сол ПЯ-а атысты эквивалентсіз ИЯ бірлігіні баса тілдерде жйелі сйкестіктері болуы ммкін.

Эквивалентсіз бірліктерді болуы оларды мні аудармада жеткізілмейді немесе тікелей сйкестіктері бар бірліктеріне араанда дл берілмейді дегендік емес. Сйкестікті аударылатын бірлік мніні шінара ана сай келетінін жне аудармада кейде жйелі сйкестігі бола трса да, контексуальды алмастырылатынын крдік. Осылайша эквивалентсіз бірлікті аударанда аудармашы белгілі бір тсілмен тосын сз сйкестігін жасайды. Эквивалентсіз лексикасын аудару барысында тосын сз сйкестіктеріні келесі типтері олданылады:

1. Шет тілдік формасын ПЯ-да тудыратын сйкестік – алмасулар: tribalism – трайбализм, know-how – ноу хау, impeachment – импичмент. Мндай сйкестіктер аудармашылы транскрибирование немесе транслитерация кмегімен жасалады, бл жайлы келесі тарауда сипатталады. Кп жадайда блайша жасалан тосын сз сйкестіктері ПЯ-да бекіп, тиісті сздерді аударанда жйелі олданылады. Аылшын сздеріні орысша сйкестіктерін мысала келтірелік: London – Лондон, Wall Street – Уолл-стрит, beatnik – битник, pop-art – поп-арт, striptease – стриптиз, General Motors – Дженерал моторс жне т. б.

2. Сзді морфемалы ралы мен ИЯ-да траты сз тіркесіні рамды блігін сйкестік – калькалар: backbencher – заднескамеечник, brain drain – утечка мозгов, work-to-rule – работа (строго) по правилам, people of good will – люди доброй воли. Мндай жадайда тосын сз бен жйелі сйкестіктер арасындаы айырмашылы кбінесе уаытта болып шыады. Калькалау жолымен рылан кптеген сйкестіктер аудармашылы тжірибеде кеінен таралып, кейін ПЯ-да аударылмайтын материалдарда олданыла бастайды. Соны нтижесінде ИЯ-ны тиісті бірліктері эквивалентсіздер атарынан шыып, траты сйкестік алады.

3. ИЯ-ны эквивалентсіз бірлігіне мні жаынан жаын ПЯ бірлігін іздеп табу жолымен жасалатын сйкестік – аналогтар: drugstore – аптека, witchhunter – мракобес, afternoon – вечер. Тосын сз сйкестіктеріні кп жадайларындай, тпнса мен аудармада эквивалентті бірліктеріні мні мнда толытай емес, мндай аударма белгілі бір контексте ана лайыты. «Аптека» drugstore сзіне толытай сйкес емес; орыс аптекаларында дрі – дрмектер мен гигиена ралдары ана сатылады, ал американды «драгстоларда» е ажетті заттар, газеттер, журналдар, алкогольсыз ішімдіктер, кофе, балмзда жне басалар сатылады. Сондытан Fool is awful in drugstores сйлемін аударанда «аптека» варианты олайлы емес. Witchhunter – «мракобес» ана емес, американды реакционер, прогресшіл адамдарды уындауды йымдастырушы. Мндай адамдарды жалпы мінезіне «мракобес» жеткілікті сйкес келеді, баса жадайларда сипаттама аударма немесе калька олданылады. Afternoon, рине, «вечер» емес, себебі evening те бар ой, бл – кнні тстен кейінгі екінші жартысы, алайда конференцияа атысушылар кніне екі мжіліс ткізсе – morning session жне afternoon, онда орысша аталуы – «дневной» жне «вечерний».

4. Аударма рдісін сипаттаанда (араыз: 7 тарау) лингвистикалы теория олданатын аудармашылы трансформация трлері біріні кмегімен контексте эквивалентсіз сз мнін беруде жасалатын сйкестік – лексикалы алмастырулар. Мнда тосын сз сйкестігі эквивалентсіз сз мнін семантикалы трлендіру жолымен жасалады. Мселен, трлі жадайларда орыс тіліне тура сйкестігі жо аылшынны exposure сзін, мысалы He died of exposure сйлемінде аударанда ке контексіне арай натылы немесе модуляция (маыналы даму) трансформациясыны олданылуы ммкін: «Он умер от простуды», «Он умер от солнечного удара», «Он замерз в снегах» жне т. б.

5. Жоарыда крсетілген тсілдермен сйкестік жасау ммкін болмаан жадайда ауымы ке сз тіркесіні кмегімен эквивалентсіз. Сзді мнін ашатын сипаттау олданылады: landslide – победа на выборах подавляющим числом голосов, brinkmanship – искусство проведения политики на грани войны, coroner – следователь, проводящий дознание в случае насильственной или скоропостижной смерти. Эквивалентсіз сзді аудару шін транскрипция немесе кальканы жиі пайдаланылуы осы сзді мніні арнайы ескертпеде немесе сілтемеде сипатталуымен осарланып отырады. Бл транскрипциялау мен калькалауа тн айтылым ралдарыны ысалыы мен немділігін йлестіру ммкіндігін беріп, аударма Рецепторыны тосын сз сйкестігін толы тсінуін амтамасыз етеді. Аударылатын бірлікті мнін бір рет тсіндірген со аудармашыны кейін транскрипцияны не кальканы тсіндірмей-а олдана беруіне болады.

 

20.Жалы атауды аудармасы

транслитерация
транскрипция
транспозиция
калькалау

Транслитерация - бастапы тіл формасыны ріптік имитациясы.

Оны артышылытары – жазба варианты брмаланбайды, оны нсасы тілден мбебап, туелсіз сйкестендіріледі. Бл айтарлытай маызды тсінік – мысалы, Ельцин тегі аылшын тіліне Yeltsin сияты, ал французша Eltsine, Афродита (Aphrodite) - [жfr 'daiti]

Транскрипция

Жалпы, азіргі кезде есімдер мен атаулар графика жолымен беріледі, яни транскрипция жолымен.

Мысалы , аылшын дрігері, лексикографы Peter Mark Roget, мір бойы Англияда тран, біра француз ата-аналарынан Роже деп айтылатын тегін мраланды.

Транспозиция

Транскрипция мен транслитерациядан баса, кірме сздер тжірибесінде жне есімдерді табыстауда таы бір аз зерттелген аида байалады. Ол – этимологиялы сйкестік аидасы немесе транспозиция.

Аударма тжірибесінде уелгі кезден дет болып кеткен: монархтарды жне діндар айраткерлерді есімдері, деттегідей, транпозиция дісімен аударылады. Баса сзбен, James патшасы орысша Джеймс емес, Иаков деп аталыну керек. Папа римскийді орысша атауы Джон Пол немесе Джованни Паоло емес, ал Иоанн Павел.

Калькалауа детте терминдер, ке олданыстаы сздер жне сз тіркестері шырайды:

Winter Palace – ысы Сарай
White House – А й

кркем тынды атаулары:
The White Guard – “А Гвардия”
Over the Cuckoo's Nest - «Над кукушкиным гнездом»;
саяси партия мен озалыстар атаулары:
the Democatic Party – Демократты партия
Our Home Is Russia – бізді й - Ресей
тарихи оиалар: the invasion of Batu-Khan – Бату-Хан шабуылы
немесе сйлемшелер the Fruits of the Enlightment – аарту жемістері жне т.б.