еориялы малматтар.

2.1. аттылы деп-металды асиетiн оан баса тым атты дене iшiне кiруiне арсылы бiлдiрудi айтады. Баса тым атты дененi трi алды деформацияланбайды.

аттылыты анытау дiсi аттылыты лшейтiн приборлармен ТШ (Бринелл приборы), ТК (Роквелл приборы), ТП (Виккерс приборы) наыз мол олдануа болады.

1.2. Бринелл дiсiметалла кшпен суарылан болатты белгiлеу диаметрлi Д, мм (3.1 сурет) шариктi металл iшiне арай басып енгiзедi. Сыналатын лгi аттылыын шарик iзiнi диаметрiнi лкендiгiнен d (тередiк h) бiлуге болады.

3.1. сурет Бринелл дiсi бойынша металдарды аттылыын анытау.

 

Бринелл бойынша берiктiктi мынадай тедеумен анытауа болады:

(3.1)

мндаы: Р – кш, уат, кН (кгс);

F – шариктi iзiнi бетiнi клемi, мм².

Шариктi диаметрiнен, жне оны диаметрiнен iзiнi бетiнi клемдiгi жаынан бiлдiргенде, осындай тедеу болып шыады:

(3.2)

Кш Р, шариктi диаметрi жне шариктi кш шыдам затылыы арнаулы кестелерден тадап алынады. Ол тадауды ойланан берiктiктен жне лгi алындыына байланысты болады.

3.2 суретте Бринелл иiнтiректi приборыны слбесi берiлген. Приборды (1) табаны бар. Сыналатын лгiнi (4) затты стелге орнатады. стелдi брып лгiнi (5) шарикпен атыысып алана дейiн ктередi жне (6) серiппе толыымен ысылу ажет. *табан – машинаны я станокты озалмайтын блiгi. (6) серiппе арылы алдын ала 1 кН (100 кгс) кштi шарика жасайды. Алдын ала жасалан кш лгiнi сенiмдi белгiлеуге ммкiн бередi.

Сурет 3.2. Бринелл приборыны слбесi.

 

Содан кейiн (13) электроозалтыш осылады жне редукторды 12 ыра берiлiсi арылы, шарикке (11) здiк (8, 9) кштi жне иiнтiрек жйесi жктерiмен берiлген толы ауырлыты жасайды. Осы ауырлытан кейiн лгiде шариктi iзi алады. Сол iздi диаметрiн арнаулы орта арифметикалы маына екi зара перпендикулярлы жолдамалара абылданады. лшеудi нтижесiн 3.1 кестеден табылады, немесе 3.2 тедеумен есептелiнедi жне былай жазылады НВЗ02.

Бринелл дiсiнi кемшiлiктерi:

а) шамалы аттылыты лшеуге ана болады (НВ 450- ден кп емес);

б) те жоары аттылыты лшегенде шарик деформациялануа жатады;

в) алыдыы 2 мм - ге дейiнгi блшектердi лшеуге болмайды;

г) аттылыты бiлудi нiмдiлiгi тмен.

Кесте 3.1. Сыналатын лгiнi алыдыымен аттылыына байланысты шариктi диаметрi жне ауырлы.

Материал	аттылы НВ, кгс/мм2	лгiнi минималды алыдыы, мм	Шарик диаметрi D, мм	Ауырлы Р, кгс	стау затылыы,с
ара металдар	140…450	6…3 4…2 2-ден тмен	2,5	187,5
140-тан тмен	6-дан жоары 6…3 3-тен тмен	2,5	62,5
Тстi металдар	35…130	9…3 6…3 3-тен тмен	2,5	62,5
8…35	6-дан жоары 6…3 3-тен тмен	2,5	62,5 15,6

 

2.3. Роквелл дiсi:

Сынаушы лгiге тбесiнде 120⁰ брышты алмазды конустi немесе диаметрi 1,59 мм болат шариктi (сирек болады) iшiне арай басып енгiзедi. Конус-атты, ал шарик жмса нiмдерге, металдара арналан.

Шарик лде алмазды конустi, екi кш арылы сынаушы лгi iшiне арай басып енгiзедi – бiрiншi алашы Р₀ (сурет 3.3) 0,1 кН (10кгс) жне негiзгi Р₁. Алмаз пайдалананда оан басатын кш 0,6 кН (60кгс) лде 1,5 кН (150кгс) те болады, шарик пайдалананда – 1 кН (100кгс). Осы кштерге байланысты приборды индикаторында осындай шкалалар бар: ара А, С жне ызыл В.

Сурет 3.3. Роквелл дiсi бойынша металдарды аттылыын анытау.

 

те атты металдарды лшегенде А шкаланы пайдаланады (азотталан, цементацияланан блшектер, атты орытпалар HRА 85-ке дейiн). Суарылан блшектердi аттылыын лшеуге С шкаласы арналып ойылан (аттылы HRС 67-ге дейiн). Суарылмаан болат, тстi металдар жне орытпаларды аттылыы HRВ 100-ге дейiн болатындарды лшегенде В шкаланы пайдалану ммкiн.

Роквелл HR аттылы саны шартты бiрлiкпен лшенедi жне осындай тедеумен белгiлейдi:

Алмаз конусты енгiзгенде (3.3)

Шариктi енгiзгенде (3.4)

Мнда: 100 жне 130 сйкес ара жне ызыл шкалаларды, сан блiктерi,

h₀ – алашы кш арылы алмазды (шариктi) дененi iшiне кiруiнi тередiгi, мм;

h – негiзгi кш арылы алмазды (шариктi) дененi iшiне кiрiуiнi тередiгi. Бл тередiк негiзгi кш пайдалананнан кейiн лшенедi. Алашы кш алады.

0,002 – алмазды (шариктi) дененi iшiне кiрудi терендiгi, мм, сйкес индикаторды стрелкасы бiр блiкке ауысуы.

Роквелл приборымен (ТК трi) аттылыты лшеу бiрiздiлiгi осындай. Алдын ала жасы тазартылан лгi (2) затты стелге ойылады (сурет 3.4) (1) штурвалды саатты баытымен брып, лгiнi алмазбен (шарикпен) атыысана дейiн ктередi. Штурвалды брай бастаанда (4) индикаторды лкен жне кiшкентай стрелкалары айнала бастайды жне бастапы кш 0,1 кН (10 кгс) рылады.

Сурет 3.4. Роквелл приборны слбесi

 

Осы берiлген кш лгiнi белгiлеуге керек. Кiшкентай стрелка ызыл нктемен атар боланда, лгiнi жоары ктерудi тотатады. Осыдан кейiн С шкаланы О блiгiн лкен стрелкаа арсы ояды. (5) ттаны браумен алмаза негiзгi ауырлы Р₁ жасайды, 3-4 секунд шыдамдытан кейiн негiзгi ауырлыты алады жне нтиженi индикаторды лкен стрелкасы бойынша есептейдi. аттылыты санын бiр лгiнi ш лшеуiнi ортанысынан алады.

Роквелл дiсi оай, нiмдiлiгi жасы жне нiмнi бетiн бзбайды. аттылыты лкен диапазонда лшеуге болады. Жа нiмдердi лшеуге болады. Роквелл аттылы санын Бринелл аттылы санына ауыстыру шiн 3.2 кестесiн пайдалануа болады.

2.4 Виккерс дiсi (ТП трi) пайдалананда металды аттылыын трт брышты алмазды пирамидамен iшiне кiру арылы белгiлейдi. Оптикалы жйе арылы iздi диагоналдары лшенiп алынады жне аттылыты осындай тедеуден анытауа болады:

(3.5)

мнда: Р – пирамидаа басатын кш, Н

d – iздi диагоналы, мм.

аттылы маынасын iздi диагоналымен бiлу шiн арнаулы кестелер пайдаланады. Бл дiс шаын ауданды аладарда дл лшемдер алуа ммкiндiк бередi.

лшеленетiн лгiлер жалтыратылан болуа тиiстi, HV орта сенiмдiк маыналарды алу шiн ажеттi бес – алты лшеуден кем емес жасау керек, iздi екi диагоналдарын лшеу керек.Приборды слбесi 3.5 суретте крсетiлген.

Сурет. 3.5. Виккерс приборыны слбесi

 

Прибор (8) стааннан рылады. Стаан iшiнде кш жасайтын серiппе бар. Стаанны тменгi жаында алмазды пирамида бекiтiлiп ойылан. Пирамида жмыс орынына (9) кйентемен келтiредi. Стаанны жоары жаынан 5 оптикалы жйе орнатылан. ажет боланда аспапты струбцинаа лде магнитпен стап бекiтедi. Солай аспап лкен блшектердi бетiне ойылады.

Аспаппен жмыс орындау тртiбi:

- аспап струбцина арылы жмыс орынына орнатылады;

- (12) затты стел арылы блшектi (лгiнi) (11) пирамидамен атыысып алана дейiн келтiредi;

- (7) кйентемен серiппенi рекетке келтiредi. Серiппе пирамиданы сынылатын лгiге басып жабады;

- ажеттiлiк шыдам ткеннен кейiн (шыдамды оператор зi белгiлейдi) (7) кш кйентемен жоары ктерiп алынады;

- шам жаып (4) окулярды айналуымен, шкаламен лгiнi бетiн кру керек;

- iздi екi жаты перпендикулярлы баыты диоганалдарын лшеу керек. 2 микрометрлiк винтпен шкаланы ноль штрихын iздi сол шетiне

келтiредi. (6) есептейтiн барабан мен жаппай сызыты iздi сол шетiне келтiредi.

Шкаланы нль штрих жне жаппай сызы ортасындаы шкаланы ттас сан блiктерi, миллиметрдi 10 блiгiн бередi.

Кесте арылы аттылыты санын белгiлейдi. Кш 5 кгс жне диагоналды зындыы 0,175 мм боланда екi диагоналды орта есеппен шыаранда аттылыы HV=303.

3.2 кестеде Роквелл жне Бринелл аттылытар саныны атынасы анытама арылы крсетіледі.

Кесте 3.2. Роквелл жне Бринелл аттылытар саныны атынасы.

аттылы	аттылы	аттылы
Роквелл бойынша	Бринелл бойынша	Роквелл бойынша	Бринелл бойынша	Роквелл бойынша	Бринелл бойынша
С шкаласы	D = 10мм P = 3000кгс	шкалалар	D = 10мм P=3000кгс	Вшкаласы	D = 10мм P=3000кгс
С	В
HRC	Iздi диаметрi,мм	НВ	HRC	HRB	Iздi диаметрi,мм	НВ	HRB	Iздi диаметрi,мм	НВ
	2,20			-	3,40			4,60
	2,25			-	3,45			4,65
	2,30			-	3,50			4,70
	2,35			-	3,55			4,75
	2,40			-	3,60			4,80
	2,45			-	3,65			4,85
	2,50			-	3,70			4,90
	2,55			-	3,75			4,95
	2,60			-	3,80			5,00
	2,65			-	3,85			5,05
	2,70				3,90			5,10
	2,75				3,95			5,15
	2,80				4,00			5,20
	2,85				4,05			5,25

3.2 кестені жаласы

	2,90				4,10			5,30
	2,95				4,15			5,35
	3,00				4,20			5,40
	3,05				4,25			5,45
	3,10				4,30			5,50
	3,15				4,35			5,55
	3,20				4,40			5,60
	3,25				4,45			5,65
	3,30				4,50			5,70
	3,35				4,55			5,75