еориялы малматтар.

2.1. Болатты андай болсада термиялы деуi – бл технологиялы процесс, оан металды белгiленген температураа дейiн ыздыру, содан со температурада тзiмдеу (стау), кейiн андайда болмасын жылдамдыпен суытуды рамдас блiктерi жатады. Термиялы ндеудi негiзгi мiндетi – болатты асиетiн (е басты – механикалы асиетiн) згерту, рылымын згерту арылы. Металл рамы бл кезде згермейдi.

Болатты термиялы ндеуiн ткiзуге керектi температурасын алдын ала темiр кмiртегi диаграммасынан анытауа болады (сурет 6.1, болат тарауы), содан со анытама кiтаптан немесе эксперимент жолымен табылады. Болатты ыздыру уаыты жне оны тзiмдi туi млiмет кiтаптарды олданып есеппен жне зерттеулер арылы табылады.

Сурет.6.1. Кмiртектi болатты шынытыруа ажет температура аралыы

 

Термиялы ндеудi негiзгi трлерi – ыздырып жасыту, нормалау, суару, жне жмсарту. Бл жмыста тек ана болатты ыздырып жасыту, нормалау жне суару трлерi аралынады, яни термиялы деудi аустенит згiрестерiнi болып шыатын трлерi.

2.2. Болатты ыздырып жасыту – бл термиялы деудi трi, орытпаны ыздырып, тзiмдеп содан со аырын суытып орныты (тепе-тедiк) жне ынталы (кернеу) рылым шыарып алу жне ликвиацияны жою шiн жасалады.

Болат ыздырып жасытуды жасау шiн эвтектоидке дейiнгi болатты АС₃ – ауыспалы нктесiне, эвтектоидтытан кейiнгi болатты АС₁ нктесiнен 30-50 С градуса жоарыра температураа дейiн ыздырады. те баяу, аырын пешпен бiрге суытады. орытындысында ферритпен перлит, перлит не болмаса цементитпен перлит тепе-тедiк рылымдарын шыарып алады. Болатты ыздырып жасытуды негiзгi масаты – болат тйiршiктiлiгiнi айта кристаллдануы, болат аттылыын тмендету жне ондаы iшкi кернеулерiн жою.ыздырып жасытудан кейiн оны механикалы деуi жне пластикалы форманы згертуi жеiлденедi.

ыздырып жасытуды I жне II трi бар. I трiнi фазалы згерiстермен байланысы жо, ол тр келесi трлерге блiнедi: диффузионды, рекристаллизационды жне кернеу алу шiн арналан. Жасытуды II трi атты алыптаы фазалы ауысулармен байланысты жне ол толы,толы емес немесе изотермиялы болуы ммкiн (6.6 кестенi араыз).

2.3. Нормаа келтiру (нормалау) – бл болатты аустенит кйiне дейiн ыздыру (GSE сызытан 30-50 С градус жоарыра), тзiмдiлiк ету, ауада суыту операциялары. Нормалау масаты – болат тйiршiктiлiгiнi айта кристалдануы, iшкi кернеулерiн жою, болатты келесi пластикалы деформацияа, механикалы не болмаса термиялы ндеуге дайындау. Нормалаудан кейiн болатты рылымы са тйiршiктi жне бiркелкi бола алады. Нормалау тмен кмiртек болаттарды ыздырып жасытуды орнына жруi ммкiн, ал орташа жне жоары кмiртектi болаттара – суарылумен жоары жмсартуды орындарына. Бл операция - те экономды жне нiмдi, машина жасау нiмде жасы олданады.

2.4. Болат суарылуы – бл термиялы деу трi, орытпаны сызы GSK-дан 30-50⁰ С градуса жоарыры ыздырып, сол температурада стап, содан со кенет суытып аттылыын кшейту жне (кернеу) трасыз рылымды болат ндiру масатымен жасалады. ыздырылан болатты суыту жылдамдыы аумалы кйдегi жылдамды болатты р бiр маркасына аныталады, аумалы кйдегi жылдамды – аустенниттi мартенситке згеру ммкiндiлiгiн амтамасыз ететiн суытуды минималды жылдамдыы (град\сек). Бл кезде кмiртек кристалл торынан блiнуге лгiрмейдi ( – темiр кристалл торынан – темiр торына згередi). Сонымен мартенсит болып шыады – бiр фазалы атты – темiрдегi аса аныан ерiтiндi. Кристалл торы те брмаланады, атомаралы кштердi иендiгi бзылады, болатта едуiр iшкi потенциалды энергия жиналады.

ыздыру температураа байланысты толы немесе толы емес болат суаруы танылады. Толы болат суаруылуында эвтектикаа дейiнгi болатты аумалы кйдегi АС₃ нктесiнен (сызым GS) 30-50⁰ С градуса жоарыра ыздырып, тез суытады. орытынында мартенситпен оан осылан аздаан алдыты аустенит шыаралады. Салын деудi олданып, бар алдыты аустениттi мартенситке згертуге болады, металды берiктiгiн сонымен ктере отыра. Егерде эвтектикаа дейiнгi болатты PS (АС₁) жне GS (АС₃) сызытар арасындаы температураа дейiн ыздырса, аустенитпен ферриттен рылан алашы рылым болып шыады, сонымен болат суару орытында згермеген алдыты феррит металл аттылыын те тмендетедi. Бл нiмдеу кемшiлiгiн, оны айталанан суарумен жндеуге болады, ол шiн АС₃ нктесiнен 30-50⁰ С градуса жоарыра ыздырады. Ал эвтектикаа дейiнгi болатты те ыздырып алуа таыда болмайды, йткенi аустенит тйiрлерi лкейедi, деформация жне жарылу пайда болуы ммкiн.

Эвтектоидтан кейiнгi болаттара е жасы нтиженi толы емес суару арылы шыарады, йткенi суытудан кейiн мартенситпен екiншi мартенситтi осылуымен рылымы пайда болады. Екiншi айтарылан цементит осылуы, болатты аттылыын жне тзу берiктiлiгiн ктередi (кшейтедi). Толы суару бл болаттара (SE сызытан жоары кыздыру) зиянды, йткенi те ызуды керегi емес, термиялы кернеу пайда болады, ал аттылыыны тiптi тмендеуi ммкiн, цементиттi ерiгенi жне алдыты аустениттi болуы арылы.

Болат суару кезiнде су, тздарды, сiлтiнi, ышылдарды суа ерiтiндiлерi жне машина майы суытатын орта болып олданылады. Суда кмiртектi 0,3%-тен мол бар болан кмiртектi болатты суарады. Егерде кмiртек млшерi бл болаттарда кемдеу болса, оларды детте суармайды, йткенi тiптi суда да болатты суыту жылдамдыы аумалы кйдегi жылдамдытан кем. Аустенит бiре – сарадай ана не мартенситке, не феррит – цементит осындысына айналады. Майларда металды суа араанда жй суытады, сондытан майда детте суарылуды аумалы кйдегi жылдамдыы азыра, жоары – кмiртектi жне оспалы болаттарды суарады.