еориялы малматтар.

Болат деп рамында 0,02 ден 2,14-ке дейiн кмiртек пайызы бар темiр мен кмiртек орытпасын атайды. Егерде болатты рамында кмiртектен баса бтен элементтердi тек ана микромлшерi болса оны кмiртектi деп атайды.

Iшiнде осынды деп аталатын (игiлiк берушi, зиянды жо металдар) дейлеп егiзiлген элементтердi бар орытпалар оспалы болаттар деп аталанады. осынды элементерге марганец, хром, никель, молибден, ванадий жне таы басалар жатады. Олар болаттара р трлi ерекше асиет бередi: коррозияа тратылы (тот баспайтындылы), ызуа тзiмдiлiк (аа тзiмдi), ызуа тзгiштiк, таы сонымен атар зор омды кедергi, масатталан зынды лаю коэффициент жне таы баса (прецизионды болаттар).

Болаттаы зиянды оспалар – ккiрт, фосфор. Ккiрт ызу кездегi сыатыты, фосфор – суыан кездегi сынаты келтiредi.

2.1. Болаттарды классификациясы.

Кмiртектi млшерiне байланысты болаттарды тмен-, орташа- жне жоары кмiртектiге бледi.Сонымен атар оларды микрорылысына байланысты классификациясы да бар.

Келесi жмыста болаттарды техникада, таайымдары бойынша олдануды классификациясы оытылады.

Болаттарды келесi класстарын айыруа бола(кесте 9.1)

1.рылмалы жне машина жасау,машиналар жне рылмалар блшектерiне арналан. рамында 0,02-0,85% С бар( кесте 9.1).

2.Аспапты -лшейтiн, кесетiн, штампттайтын жне т.б аспаптар жасауа арналан.рамында 0,65-1,4% С бар.

3.Ерекше немесе арнаулы болаттар. Кмiртектi рамы оларда р трлi (детiнше пайызды онды немесе жздiк блiктерi).Бiра оспалы элементтердi осынды рамы 10 пайыздан мол болады.

Жоарыда крсетiлген класстарды рамына таайымы жне химиялы рамына байланысты айырмашылыы бар ГОСТпен келiстiрiлген болат топтары кiредi .

ГОСТта болаттарды табалануы, химиялы рамы, механикалы асиетi, рыш орыту жолы, термодеу тсiлi жне басалары крсетiледi.

Стандартта ГОСТты енгiзiлетiн мезгiлi жне оны кшiнi аяталатын мерзiмi крсетiлген (ГОСТтар жина кiтабын араыз).

 

 

Кесте 9.1 Болаттарды нерксiптiк классификациясы.

рылмалы (машина жасау) “С” те 0,02-0,85%	Аспапты “С” те 0,6-1,4%	Ерекше асиеттi рыштар (болаттар)
Кмiртектi	оспалы ГОСТ 4543-71	Кмiртектi ГОСТ 1435	оспалы ГОСТ 5950	Жоары оспалы болаттар жне коррозияа траты, ызуа тзiмдi, ызуа тзгiш орытпалар ГОСТ 5632
Кдiм-гi са-палы ГОСТ 380-	Сапалы ГОСТ 1050	Сапа-лы ГОСТ 1982	Жоары сапалы ГОСТ 4534	Сапа-лы	Жоа-ры сапалы	Тек ана жоары сапалы	Болатты атауы	Таба мысал

 

10.01.82 жылы лайыталан ГОСТа сйкес рылмалы болаттар кмiртектi жне оспалылара блiнедi. Кезекте кмiртектi болаттар кдiмгi сапалы жне сапалылара блiнедi. рылмалы болаттар оспалы, сапалы жне жоары сапалылара блiнедi. Аспапты болаттар-кмiртектi (сапалы, жоары сапалы) жне оспалылара.

2.2.Болаттарды табалау заы.

Болат табасы (маркасы) – бл орытпаны шартты белгiлеуi, ол оны айын (белгiлi) класса тиiстiлiгiн (мiндетiне арай) жне химиялы шама рамын бейнелейдi.

2.2.1.рылмалы болаттар.

2.2.1.1.Кмiртектi кдiмгi сапалы болат ГОСТ-380-71.

380 саны – бл ГОСТ нмiрi, 71 оны соы айта аралан жылы (1971). Табалау ережесiн студент ГОСТ 380-71 олданып зi йренуге тиiстi.

Кесте 9.1.-нi 1-шi тармаын толтыру лгiсi келесi жазбадай:

А-тобы	Б-тобы	В-тобы
Ст0-Ст6	БСт0-БСт6	Вст1-ВСт5
Табалар	*Табалар	*Табалар
Ст3кп3	БСт2пс	ВСт3пс5
Ст5пс2	БСт6сп2	ВСт4сп3
Ст6	Бст4кп	жне т.б.

*- болат табасыны 2-3лгiсiн крсету керек.

 

2.2.1.2. Кмiртектi сапалы рылмалы болат ГОСТ 1050.

Болат табасыны белгiлеуiнде екi табалы сан –болаттаы кмiртектi орташа рамын крсетедi (жз блiктi бiр лесi).

Мысалы, таба 50 деген болатта шамасы 0,5% С кмiртегi бар. Барлы табалар 0-немесе 5-ке аяталады, 08 жне 58 –ден баса.

Болатты болбырау дрежесiне арай оларды айнаулы – кп, шала тыны – пс, тыны – (индексiз) деп белгiлейдi.

Бл болаттара марганецтi аздап осылуы ммкiн, ол жадайда табаларды аяына Г - рiбi осылады: 70Г, 65Г, 60Г.

ГОСТ 1050-тен 9.1. кестеге сапалы болаттарды 05 кп – ден 70Г-а дейiн табаларын жазу керек.

2.2.1.3. Тмен кмiртектi сапалы рылмалы болат ГОСТ 19282.

Бл болаттарды таба (марка) белгiлеуiнде сол жатаы 2-табалы сандар кмiртектi орташа рамын крсетедi (жз блiктi бiр лесi). Санны о жатаы рiптерi мынаны крсетедi:

Ю-алюминий	К-кобальт	Д-мыс
Н-никель	С-кремний	Г-марганец
Х-хром	Р-бор	Е-селен
М-молибден	Б-ниобий	Т-титан
В-вольфрам	А-азот	Ц-цирконий

 

рiптерден кейiнгi сандар болатты рамындаы оспалы элементтердi болуын крсетедi (пайызды бтiн лесi).

Сандарды болмауы болатты бл табсында 1,0% шамасындаы оспалы элементтi бар болуын крсетедi. Мысалы, 16ГС табалы болатта орташа 0,16% кмiртегi, 1%-тей марганец (Г- рiбi), 1%-тей кремний (С-рiбi) бар.

9.1. кестеге болатты 2-3 табасы (маркасын) ГОСТ 19282 бойынша жазу керек (рылмалы сапалы оспалы болаттар тармаына).

2.2.1.4. оспалы рылмалы (сапалы, жоары сапалы) болаттар ГОСТ 4543 Табалау рiптi–санды жйе арылы жасалынады. Тмен оспалы рылмалы болаттар табалануы сияты. Табаны соындаы А рiпi “жоары сапалы болатты” бiлдiредi, яни “сапалы болата” караанда ккiрт пен фосфордан тазалыра. “Ерекше жоары сапалы болат” табасы соында Ш рiбiмен, сызыша арылы жазылып белгiленедi. Ш - рiбi ккiрт, фосфор жне таы мысты оданда азырыболуын крсетедi.

Мысалы, сапалы болат – 30ХГС, жоары сапалы – 30ХГСА, ерекше жоары сапалы – 30ХГС-Ш.

Табасы 30ХГС болаттаы негiзгi химиялы элементтердi болуы осындай: кмiртек – 0,3., хром – 1,0., марганец – 1,0., кремний – 1,0., пайыза жаын.

Болатты 12ХН2 деген табасыны шифры былай ашылады:

рылмалы сапалы оспалы, 0,12% шамасында кмiртек, 1%-хром, 2%-шамасында никель осылан болат.

9.1. кестеге 5-6, ГОСТ 4543 –ден алынан, сапалы жне жоары сапалы болаттарды табаларын жазу ажет (блек рбiр з тармаына).

2.2.2.Аспапты (инструменталды) болаттар.

2.2.2.1.Аспапты кмiртектi сапалы жне жоары сапалы болат ГОСТ 1435-Аспапты кмiртектi болат табаларыны алдында У - рiбi жазылады, рiптен кейiнгi сан кмiртегiнi орташа млшерiнi, болуын бiлдiредi (он блiктi бiр лесiнде).Мысалы: У7 табалы болатта 0,7% кмiртегi бар, У10 табасында – 0,1% ке жаын.

Сапалы болат тобына А - рiбi жо табалар, жоары сапалы тобына (ккiртпен, фосфордан тазара болуынан ) – аяында А - рiбi бар болат табалары жатады.

Мысалы: У9А деген – бл аспапты кмiртектi жоары сапалы 0,9% кмiртегi бар болат. Г - рiбi осы болат табасыны рамындаы марганецтi молыра болуын крсетедi, мысалы У8Г, У8ГА.

9.1. кестеге сапалы жне жоары сапалы болаттарды барлы У-7 ден У13А-а дейiнгi табаларын жазу ажет.

2.2.2.2. Аспапты оспалы болат ГОСТ 5950.

Болат табасыны алдындаы бiр сан кмiртегiнi болуын бiлдiредi (он блiктi бiр лесi). Аспапты оспалы болатты табасыны алдында санны болмауы кмiртегiнi 1%-ке жаындыын, не болмаса одан да кп болуын крсетедi.

Мысалы, ХВ5 табалы болат iшiнде 1,25-1,16 кмiртек, 1%-ке жаын хром, 5%-ке жаын вольфрам бар.

9.1. кестеге аспаты оспалы болаттарды трлi 8 табасын жазу ажет.

2.2.2.3. Аспапты тезкескiш болат ГОСТ 19265

Тезкескiш болаттар кесудi жоары жылдамдыымен металды деу шiн арналады. Оларды барлыы кмiртекпен атты жне ызуа тзiмдi карбидтар тзетiн, баяу балитын металл вольфраммен оспалы.

Тезкескiш болат табасыны алдында Р рiбi жазылады (“panug - тез” деген аылшын сзiнен), содан кейiн – рамындаы вольфрамны бтiн процентiн крсететiн сан жазылады. Осы санбелгiсiнен кейiн баса рылма болаттардаы сияты, рамындаы оспалы элементтердi белгiлейтiн рiптермен сандар труы ммкiн, рылмалы болаттарды табалауында сияты.

Мысалы, Р9Ф5 табаны шифрын келесi трде ашуа болады: “аспапты тезкескiш, рамында вольфрам - 9%-ке жаын, ванадий - 5%-ке жаын оспалары бар болат”. рамындаы кмiртегiн ГОСТ 19265-ден араыз , йткенi тезкескiш болат табасында ол мселе крсетiлмейдi.

9.1. кестеге тезкескiш болаттарды 5 табасын жазу керек (аспапты оспалы жоары сапалы болатты тармаына).

2.2.3. Ерекше асиеттi болаттармен орытпалар.

2.2.3.1. Жоары оспалы болаттар жне коррозияа траты, ызуа тзiмдi, ызуа тзгiш орытпалар ГОСТ 5632.

Табалау рiптi – санды жйе арылы жасалынады, оспалы болаттарды табалануында сияты. Сондай-а орытпа 45Х22Н4М3 рамында шамасы 0,45% кмiртегi, 22% хром, 4% никель, 3% молибден бар. Тек ана негiзiнде никельдi орытпалар басаша крсетiледi. Мысалы, ХН60ВТ, оларды таб алдында кмiртегi млшерi ойылмайды, бiра ГОСТ 5632-нi кестелерiнде бар болады. Ерекше асиеттi болат табаларында, оспалы рылмалы болата араанда, оспалы элементердi бiрiккен млшерi рашан 10%-дан кп, ал А-рiбi аяында жазылмайды, яни ерекше болаттарды жоары сапалыы аыты.

9.1. кестенi соы тармаына ГОСТ 5632-дегi коррозияа траты, ызуа тзiмдi, ызуа тзгiш болаттарды ш-штен табаларын енгiзу керек.

2.2.3.2. Прецизионды орытпалар.

Прецизионды орытапаларды табаларында кмiртегi жазылып крсетiлмейдi. Таба алдындаы 2-табалы сан, бл санны о жаында жазылан элементтi орташа млшерiн анытайды (бтiн проценттi толы).

Мысалы, 52К10Ф орытпа рамында 52%-жаын кобальт, 10%-жаын ванадий бар.

Кбiнесе, табадаы рiптер тек ана элементтердi орытпа рамында бар болуларын крсетедi, ал оларды млшерiн бiлу шiн ГОСТ 10999 кестелерден арау керек (мысалы, 65ВТ, 35ВТ жне таы баса орытпалар).

Электрокедергiсi берiлген орытпаларда рiптен кейiн жазылан сан осы элементтi орташа млшерiн крсетедi.

9.1. кестенi соы тармаына крсетiлген орытпаларды 2 табасын жазу ажет.

Ерекше белгiлеулер.

Жасауында ерекше асиеттердi талап ететiн немесе басада айырмашылы асиеттердi игеретiн кейбiр болаттар, арнайы топтара блiнген.Бл топтармен болаттар табаны алдыда жазылатын рiптермен белгiленедi:

Р-тезкескiш болат (Р9, Р18);

Ш-шарикоподшипниктiк болат (ШХ15 рамында - 1,5% хром бар);

А-автоматты болат, автоматты - станоктарда деуге арналан.

Бл рылмалы А12, А4ОГ жне баса табалы болаттар (ГОСТ жинаыны 6-шы беттегi ГОСТ 1414-тi араыз);

Ас- автоматты, жасы делуге орасынмен оспаланан (Ас12ХН жне басалары. орасын млшерi табаларда крсетiлмейдi).

Металл прокатын оймалара жинаанда трлi тстi бояумен табалауды олданады. Металл тiлiмдердi, шыбытарды, штангiлердi кесiлген жерлерiн бояйды.

Тстi табалауды лгiлерiн ГОСТ 380-тi 14-шi бетiн араыз.