ж. желтосанны 5—13 Орынборда Екінші жалпыаза съезі ткізілді. 2 страница
28***скери коммунизм» саясаты: Большевизмні «тауарсызды» утопиясыны азастанды практикасы мен аиаты Ленин социалистік революцияны стратегиялы масатын «бкіл ндіріс рал-жабдытарын халы игілігіне берумен» байланыстырды.[1]. Ф. Энгельс ндіріс ралдарыны наты иесін атап крсеткен еді. «Пролетариатты билікті басып алуымен, — деп жазды ол, — брінен брын ндіріс кралы мемлекеттік меншікке айналады».[2].
ндіріс рал-жабдытарын мемлекетті арамаына беру идеясы большевиктік революцияны алтын арауы болды. Ол жйелі трде толы жзеге асырылды. Жер оры сияты, нерксіп, клік инфрарылымдары мен банктер тгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.
азастанда 300-ден астам нерксіп орны мемлекет меншігіне берілді. Оларды атарында Спасск мыс балыту жне Шымкент дермене зауыттары, ырыз тау-кен нерксібі акционерлік оамыны орасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші ксіпорындары, Екібастз жне Байкоыр кмір кені орындары, Ембі мнай ксіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент жне Жетісу теміржолы, Арал теізі, Ертіс пен Жайы зендеріндегі кемелер мен барлы сауда флоты, азастан алаларындаы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен оса жне банк блімшелеріні объектілері де мемлекет меншігіне жатызылды.[3].
Ленин азан революциясы арсаында-а: «Буржуйлардан тартып алынан ндіріс рал-жабдытарына бкілхалыты демократиялы басаруды йымдастырмайынша капитализмді тізе бктіру ммкін емес...», — деген болатын.[4]. «Бкілхалыты басшылыты» жзеге асыру масатында жмысшы баылауы енгізілді, ал елді экономикасын жоспарлы трде басару, оны халы шаруашылыы мен аржысын бір орталытан йымдастыру шін кен кілетті директивалы орган — Халы шаруашылыы Жоары Кеесі рылды.
Демек, ш басымды – мемлекет меншігіне алу, орталытандыру жне директивалы жоспарлау экономикалы саясатта мемлекет бадарын дл айындайтын болды.
Алайда кп замай мндай идеология нерксіптін ирауына келіп сотырды. Соысы бюджетке тсетін салы тсімдеріні е маызды кздеріні бірі болып табылатындытан, ондаы орасан зор тапшылыты тек станокта басып шыару арылы ана жабуа болатын еді.
нерксіп жне аржы саласындаы кйзеліс жадай
нерксіптегі жне аржы саласындаы кйзелісті жадайды, 1918 жылды кктемі мен жазындаы аса ауыр азы-тлік тапшылыын, сондай-а енді басталан Азамат соысын ала тартып, большевиктер аталуа, тіпті здері алаан тауарсыз утопиясын жзеге асыру жніндегі экспериментін барынша тымды тсіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік ндіріс пен болу деп аталатын принципке тікелей кшу жадайы арастырылды. Мндай саясат «скери коммунизм» деп аталды. Осы идеологияны ауымында нары пен тауар-аша атынастарын толытай тншытыру, экономикалы институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалы-болу жйесімен ауыстыру, ндіріс пен блуді орталытандыру кзделінді. арапайым тілмен айтанда, мны зі экономикалы мірді толытай билік ыспаында стауды, оны барлы саласына бірдей ата мемлекеттік баылау орнатуды, социалистік тегермешілік дістін егізілуін білдіреді.
Мндай саясат, экономикалы организмді сауытыруа тіпті де ыпал ете алан жо, ебек тиімділігін ктеруге емес, айта оны лдыратуа жеткізді, онсыз да соыс жылдарыны ауыртпалыымен кйі ашан ндірісті онан рі аздырып-тоздырды. 1920 жылы нерксіп санаыны деректері бойынша азастанда 891 ксіпорын жмыс істемеді, жмысшылардын жылды саны 1913 жылы 20 мынан 1920 жылы 8 мыа дейін азайды.[5].
Ауыл шаруашылыында «скери коммунизм» саясатыны жиынты бейнесі ауыл шаруашылыы німдерін дайындауды салыртты жйесі трінде крініс тапты. Азы-тлік салырты жніндегі большевиктік науанды селолы кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттеріні саны азастанда онша кп болан жо) мен шаруалар ндірген німдерді (е бастысы, астыты) «революция пайдасына» кштеп жинап алатын арулы жмысшылар отрядтары жргізді.
Астыа мемлекеттік монополия мен салырт ісі азастанда 1920 жылдан бастап ке клемде жзеге асырылды. Осы жылды басында салырт (ет салымы) дісі мал шаруашылыында да кеінен олданыла бастады.
Мселен, 1921 жылы Батыс азастанны Орал жне Бкей губернияларында салыртка атысты азы-тлік дайындау органдарыны шаруаларды олындаы малын тартып алуы 120 жне 112%-ды рады.[6]. Бл жоары крсеткіш партия органдарыны осы фактілер туралы берген есептерінде айтыландай, тіпті де «малшыларды революциялы штарлыымен» емес, «пролетариат кілдеріні» революциялы ыспаымен тсіндіріледі.[7].
Егін сіретін шаруашылытардан асты бір дн де алдырылмастан тгелімен тркіленді. 1920 жылы мамыр айыны ортасында азы-тлік комитеттері азы-тлік диктатурасын орнату, яни ауыл шаруашылыы німдерін дайындау мен оны блуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялы нсау алды.
Шаруаны кктемгі тым себу науаны аяталысымен, РКФСР кіметі декрет шыарды (1920 жылы 20 маусымда), сол декретке сйкес Сібірді жне азастанны соан шектес азык-тлік салырты. 1920-шы жылдар ауматарындаы асты сіру шілері скери тртіппен асты бастыруа жне «арты» астытарыны барлыын тапсыруа міндеттелді.
Осы нсау бойынша 1920-1921 жылдардаы азы-тлік дайындау науанында Сібірдегі аудандардан 110 млн пт клемінде азыты жем алынды, онын 35 млн пты, яни штен бірінен астамы азастанны солтстік-шыыс аудандарыны мойнына тсті. Жне бл 1920 жылы астыты німділігі айтарлытай тмен болан кезде жзеге асырылды.[8].
«скери бйрыты» орындауа Халы Комиссарлары Кеесі Ксіподатарды Бкілодаты Орталы Кеесіне (ВЦСПС) арасты скери азы-тлік бюросыны 6 мы азы-тлік отрядтарын, 9,3 мы азы-тлік дайындау армияшыларын, Орталы Ресейді, Мскеуді, Петроградты, нерксіпті Оралды ашыан губернияларыны 20 мы жмысшылар мен шаруаларды жіберді. Сонымен бірге «пролетариат кілдеріне» мынадай нсау берілді: «Арты астыы бар жне оны асты ю пункттеріне тасып апармаан барлы адамдар халы жаулары деп жарияланып, Революциялы сота берілсін жне кемінде 10 жыл трмеге отырызылсын, бкіл млкі тркіленіп, оамнан біржолата уылсын...» (В.И. Ленин).[9].
Батыс азастанда да аыла сыймайтын тапсырмалар белгіленді. Асты шыып жарытпаан Орал губерниясында 1920 жылы салырт бойынша 1,5 млн пт асты тартып алынды, соны салдарынан мнда азы-тлік ттыну тапшылыы 2—2,5 млн пта жетті.[10]. азастанны барлы аймаындаы жадай осындай еді. Елді р трлі ірлеріндегі азы-тлік жадайы туралы жазбасында Ленинні азастана сілтеме жасай отырып: «Асты шаруалардан тгелімен сыпырылып алынды. Тк алан жо...» деуі тегін емес. Рас, бл арада ... ксем сра белгісін ояды, шамасы кдіктеніп, ммкін раларды таы бір сзіп шыуа болмас па екен деді ме екен?
Соыс жылдарыны салдары, осы кезеге тап келген табиат ауыртпалыы (рашылы жне т.б.) жне тымсыз экономикалы саясат ауыл шаруашылыында жаппай сипаттаы ирап, лдырау рдісін тудырды.
Егіс алабы 1914 жылмен 1922 жыл аралыында 2 еседен астама (3,6 млн десятинадан 1,6 млн десятинаа дейін) ысарды, астыты жалпы німі 3 еседен астам азайды.[11].
Мал шаруашылыы саласы да те ауыр жадайда алды. 1914 жылдан 1922 жыла дейін ірі ара малды саны 2,1 млн баса, жылы 2 млн баса, ой-ешкі 6,5 млн баса дерлік жне тйе 300 экономикалы салдары кйзеліске шыраан Батыс азастан (Орынбор губерниясы, Атбе облысы, Бкей Ордасы) ірі мен Амола облысыны бір блігін де апатты азы-тлік жадайына кеп сотырды. Бл ірлерде eric алабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралыында 55%-а дейін ысарды (бір шаруашылыта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаа дейін). ірде азы-тлік ттыну тапшылыы 10,7 млн птты рады. 1,4 млн адам аштытан ырылу шегіне жетті.[12]. Аш адамдара кмек крсетуді ола алынуына арамастан (тек америкалы АРА кмек йымыны зі Батыс азастанда кптеген адамдарды, е алдымен балаларды тарып алды, олара асханалар мен жрек жалайтын пункттер ашты) осындай тбе йанды шымырлататын апаттан мыдаан, тіпті он мыдаан адам тыла алмады.
29(аза АКСР, азастан) (аз. Qazaq Aptonom Sotsijalistik Sovettik Respublikasь, Qazaьstan, аз. аза Автономиялы Социалистік Кеестік Республикасы, азастан) — азастан аумаындаы РКФСР рамындаы кімшілік-шекаралы бірлік, аза лтты автономиясы. 1925 жылды 15 маусымынан 1936 жылды 5 желтосанына дейін мір срді. Бастапыда бл автономия ырыз Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы (1920-1925)деп аталып келді, кейіннен 1925 жылы азАКСР орталы атару комитетіні траасы "ырыз" деген атауды "аза" деген атаумен алмастыру туралы аулысымен аза АКСР-ы деп аталынды.
азАКСР-ны кімшілік орталыы - алдымен ызылорда (1920-1924), кейіннен 1927 жылдан бастап Алматы аласына кшірілді.[1].
аза (ырыз) Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы — 1920 жылды 16 маусымында РКФСР рамында рылан автономилы аза республикасы.
Республика орталыы — Орынбор аласы.
Тарихы
1920 жылды маусымында КСРО басшылыымен ырыз-айсатарды (ол кезде азатарды ырыз не ырыз-айса деп, ал ырыздарды ырыз не ара-ырыз (кара-киргиз) деп атаан) мекен еткен жерлері Орал, Торай, Семей облыстары, Закаспийский облысыны Адай уезі, Бкей Ордасы жне Орынбор облыстары аумаынан азатарды лтты автономиялы республика ру шешімі абылданды. Республика астанасы - Орынбор аласы деп жарияланды.
ВЦИК-ті 1921 жылы 17 антардаы Жарлыымен Омбы губерниясынан республика рамына аза халы ертеден шоырланан Амола, Атбасар, Ккшетау жне ызылжар (Петропавл) уездері Амола облысы болып енді.
Сондай-а, 1921 жылды 1 азанында азатар шоырланан Омбы облысыны 15 ауданы да республика рамына тті.
ВЦИК-ті 1924 жылы 21 азанындаы Жарлыымен брын Орынбор облысынан Башрт АКСР-ны рамына тіп кеткенТо-Сран жне Иманл аудандары аза АКСР-ы рамына айтарылды.
1924 жылы Тркістан КСР-ны таратылуына орай, азатар шоырланан Жетісу, Сырдария, Самаранд облыстары аза АКСР-ы рамына кірді. Жетісу облысы аумаынан ара-ырыз автономиялы облысы рылды.
1925 жылы республиканы батысында, Арал теізіні отстігінде араалпа автономиялы облысы аза АКСР-ы ішінен рылды.
1925 жылды суірінде республиканын орысша атауы Киргизкая АССР-дан Казакская АССР болып згертіліп, ел астанасы Орынбордан ызылорда аласына кшірілді.
31***1921-22 жылдардаы ашаршылы аза тарихына аралы да, жаралы жыл болып енді. Алайда бл жылдардаы ашаршылы мселесі тархымызда толытай ашылып айтылан емес. Кеес басшылары халы басынан ткен ашаршылы зардаптарын жасырып алды.
1921-22 жылдардаы ашаршылытан азастан экономикасы біршама тоырауа шырады. сіресе, Орталы, Батыс облыстар, атап айтанда, Орынбор, Атбе, Орал, останай, Бкей губерниялары, Адай уезі ашаршылы тырнаына ілініп, осыны салдарынан мыдаан адамдар аш-жалааш алды.
1921 жылы аптап ысты жне ара шегірткені аптауы егістік пен шпті толытай жойды. «ызыл азастан журналында бл жнінде: «Астыты жотыынан малды кбі пышаа ілініп, біразы жта шырап, руа айналды. Асты тымы таы да жо. Егінні шыпай алуы да, мал сіруші шаруаа кп зиянын келтіріп отыр, - деп жазды.
Ашаршылыты шыу себебі біріншіден, азамат соысы кезінде халы шаруашылыыны кйзелуінен, екіншіден, егіс пен мал шаруашылыыны кері кетуінен деп тсіндірілді. Шындыында, да азамат соысы аза шаруашылыына кп зиянын тигізді. Мыдаан гектар жерлерге егін себілмеді. Халы бидай алу шін малдарын айырбастауа мжбр болды жнемесе сойып сатты. Бл мал басыны азаюына алып келді. Оны стіне 1921 жылы аптап ыстытан мала азы боларлы шп кйіп кетті.
1920 жылы егіс клемі 20 %-а, ал мал басы 67 %-а, ал 1921 жылы егіс клемі 47 %-а, мал 83 %-а азайан. Бл крсеткіш 1922 ж. бірнеше есеге кбейді.
32***азастандаы 1921-1922 ж.ж. жер-су реформасы
азастанда 1921—22 жылдары ЖЭС аясында жргізілгеншараларды бірі жер-су реформасы болды. Реформаны негізгі міндеті 1920 жылы рылан АКСР-ні аумаында аза жерлерін біріктіру болды. Патшалы билікті жргізген саясаты нтижесінде азастанда жер мселесі те крделі мселелерді біріне айналан eді. Ресейді орталы аудандарынан, сіресе сталиндік реформа кезеінде шаруаларды оныс аударуы Орта Азия мен азастанда отарлауды рамды шарттарыны бірі болды. Патша кіметіні оныстандыру саясаты барысында келімсек орыс шаруалары жергілікті трындардан орасан зор егістік жерлерді басып алды. Тек 1916 ж. зінде Жетісу мен Сырдария облыстарында оныстанушы шаруаларды олында 2659 млн. десятина жер болды. Жергілікті трындарды жерін тартып алу 1916 жылы лт-азатты ктерілісті басып-жаншу барысында ерекше жыртыштыпен жргізілді. Жазалаушылардан ашан ттындарды иесіз алан жерін иемденумен бірге, шрайлы егістік жерлерді жазалау шараларын олданып, орытып - ркіту тсілдері арылы да иелену ке ріс алды. Осылайша жерді басып алу келімсек шаруалар тарапынан 1920 жыла дейін жаласып келді. Патша кімшілігіні тікелей аморлы жасауы нтижесінде орыс жне жергілікті шаруаны жер иеленуге деген ында тесіздік кзге рып трды. Жер-су реформасы арсаында орыс шаруалары барлы даылдар егістігіні те жартысын иемденді жне жергілікті трындармен салыстыранда жермен 15 есе арты амтамасыз етілді.
Міне, осындай тесіздік жадай Тркістанны егінші дихандарын брыны тартып алынан жерлерді айтаруды талап етуге итермеледі. Басшы органдар кеес кіметіні беделін ктеру масатында бл талаптарды тсіністікпен абылдады. Біріншіден, отаршылдыты алдыын жойып, жергілікті трындарды сеніміне ие болса, екіншіден “ауылшаруашылыы пролетариатыны” мддесіне ызмет жасаан болып, тап кресіні ртін ттатып жіберу еді. Реформа барысында Кеес кіметіні жергілікті органдары бл міндеттерді іске асыра алды.
33***азастандаы жаа экономикалы саясат Адамзат зіні тарихи эволюциялы даму барысында мжбрлеуді тек екі балама жйесін алыптастырды. Біріншісі — адам еркіне кімшілік ыпал ету жне екіншісі — ндірушіні ыты еркіндігіне кепілдік бере отырып экономикалы мжбрлеу жйесі. Оларды атар мір сруі іс жзінде ммкін емес, йткені кімшілік жйе мжбрлеуді экономикалы мддесіні серін лсіретіп шектейді, жне керісінше оан экономикалы ралдарды енгізу кімшілік жйені билігіне нсан келтіреді.
«скери коммунизм шін» саясаты зіні меншік атынастары рылымдарын мемлекет арауына орталытандыру жне экономиканы іс жзінде, тіпті, милитарланан директивалы басару сияты негізгі принииптері арылы мжбрлеулін басты лгісін стананын білдірді. Мны мемлекетті бкіл саясатыны арауына айналдыру халы шаруашылыыны босансуы мен тоырауына кеп сотырды.
Дадарысты жадайда большевиктер революциялы рухтаы романтиканы утопиялы догмаларынан амалсыз бас тартты. Ленин, партия басшыларыны едуір блігіні арсы труына арамастан, тарихи келісімге барды. Оны астарында меншіктін р трлі нысандарына атысты барынша шыдамды саясат жне тауар-аша, нарыты атынастар факторлары мен баса да экономикалы стимулдарды одан рі мойындамаудын ммкін еместігін сезіну бар еді. азастандаы орын алан жадай бкіл елді амтыан экономикалы жне саяси дадарысты сыайын танытты. Барлы жердегі сияты азастанда да халы шаруашылыын жргізу саясатыны млдем жаа принципіне кшу ажеттігі айын байалды. Оны негізгі арауы — «тауарсызды» утопиясынан — нарыты-экономикалы, тауарлы-ашалай атынаса кшу идеясы ед3
Сауда еркіндігіне жол беру
Нарыты атынастарды босатуды аса маызды тсы сауда еркіндігіне жол беру болды. Алайда мемлекет алашыда идеологиялы сарынмен айырбас саласына з баылауын орнатуа тырысты. Ол бірнеше ай бойы ала мен ауыл арасында жергілікті тауар айырбасын йымдастыруа рекет жасады. Сйтіп айырбас операцияларыны арасындаы делдалды ызметті Кеес кіметіні басшылыы, баылауымен жне тікелей тапсырмасымен жмыс істеген кооперация атарды. Мемлекет арнаулы декретпен (1921 жылы 7 суір) оан «азы-тлік органдарыны фабрика-зауыт жне олнер ксіпшілігі бйымдарын дайындау мен ауыл шаруашылы німдеріне айырбастау салаларындаы міндетті тапсырмаларын орындауды» жктеді, «барлы азы-тлік німдерін (мтінде осылай. — авт.), мемлекет дайындаан жне национализацияланан фабрикалар мен зауыттардан алынан... сонымен атар шет елден келінген кпшілік олды тауарларды блу» тек солар арылы жзеге асырылды. Декретте «РКФСР-ді барлы азаматтары ттыну оамына бірігеді», ал «рбір азамат ттыну оамы пункттеріні біріне жазылады» деп атап крсетілді.[1].
Кооперация туралы айтанда мемлекет айтарлытай улыа барды, бл шын мнінде еркіндік принципі немесе кооперациялауды кез келген нысаныны императивті жадайы толытай ескерілмеген, айсыбір мемлекет иелігіне алынан рылымдар болды.
Жалан кооперация осылайша жеке меншік нары айналымы стихиясын мемлекеттік реттеу мен тежеу ралына айналады деп есептелінді. Блай болуы бден ммкін еді, оан Ленин кдік келтірген жо. Партияны X съезінде ол былай деді: «Біз пролетариатты саяси кіметін лсіретпей, айта ныайта отырып, жергілікті еркін тауар айналымына едуір дрежеде жол бере аламыз. Мны алай істеу керек — бл практикаа байланысты іс. Мені міндетім — теория жаынан мны жзеге асыруа болатын нрсе екенін сіздерге длелдеп беру».[2].
Алайда бл идеяны млдем жарамсыз екенін практиканы зі крсетті. азастанда 15 млн сом алтын аша жне 1921 жылы ашаны 14 млрд сомасында тауар айналым оры (мануфактура, баалшы, металл бйымдары, ауыл шаруашылы рал-жабдытары, трмысты заттар, махорка, керосин, сіріке жне т.б.) рылды.[3]. Алайда белгіленген клемдегі асты німдеріні тек 37%-ын жне ет німдеріні 26%-ын ана дайындауа ол жетті.[2].
Сз жо, бан тауар айналым орыны жеткіліксіздігі жне жтандыы, блу желілеріні дамымааны, ауыл шаруашылыында астыты аз шыуы мен кйзеліс сер етті. Дегенмен, е басты себеп мемлекеттік тауар айналымыны жекеше сауда-саттыпен ай жаынан болса да бсекеге тсе алмауы еді. 1921 жылды кзінде Ленин амалсыз: «Тауар айналымынан ештее шыпады, жекеше нары бізден мыты болып шыты жне тауар айналымыны орнына біз арапайым сатып алу-сату, сауда-саттыа ана ол жеткіздік» деп мойындады.
Кооперацияа сйену де зін-зі атамады. Осы кезден бастап оны ызмет аясы тарыла тсті. Ал КСРО ОАК-і мен ХКК-ні желтосандаы (1923) азаматтарды бірыай ттыну оамына міндетті жазылуыны кшін жойан, оан кіру мен одан шыу тек халыты з еркінде екендігін жариялаан декретінен кейін, ол «халыты жаппай амтыан» жйе рлін тотатты. 1925 жылды соында блу мен айырбас саласында кооперациялау «еуропалы» трындарды 20%-ын (сол жылдардаы есептерде жазыландай) жне аза шаруашылытарыны 8,6%-ын ана амтыды.[4].
Осы кезге дейін-а кооперация, мемлекеттік сектор сияты, жекеше сауда-саттыпен те бсекелік креске тсуге абілетсіздігін (р трлі мемлекеттік дотациялар, несие жне тауармен амтамасыз ету тріндегі жеілдіктер, тауар босату баасын тмендетуге ммкіндігі бола тра жне тптеп келгенде идеологиялы олдау да соларды жаында боланмен) крсетті. алаларды тауар ткізу желілері рылымында оны лес салмаы барлыы 3-а пайызды рады, ал бл кезде жеке секторда ол 95,3%-а жетті (мемлекеттік саудада - 1,6%). Республиканы ауылдары мен ыстатарында тиісінше 12,9 жне 85,1%-ды (мемлекеттік саудада - 2,0%) рады.[5]. Сауда айналымына келетін болса, ол алалы жеке меншік иелері есебінен 84,7%-ды, кооператорлар есебінен — 14,0%-ды (мемлекеттік саудада - 1,3%) рады. Ауылдар мен кыстатарда (кооперациядаы бааны тмендігі есебінен) екі сегменттіде лесі бірдей дерлік болды: жеке меншікте - 50,5%, ал кооперативтік саудада - 49,5%.[6]. Демек, экономикалы логикадан тыс рекет ету талпынысы, яни тауар-аша атынастарына сйенбей, оны айналып ту стсіз аяталды.