уын-сргіні тасіретін тартан айран Мннн !

«1920 жылы Орынборда шыан «шын»,«азастан» газеттерінде ызмет істеген, Алаш озалысыны белсенді айраткері 1937 жылы 24 атарда халы жауы деген желеумен сталып,НКВД штігіні кімімен Семей трмесінде атылан. Ол 1963 жылы 14 декабрьде аталса да, Алашордаа ызмет еткені шін аты еш жерде айтылмай келді. Оны творчестволы мрасы бай.

1928 жылы Мннн Транбаев Семейге айта оралды. Облысты сотты орынбасары, алалы оу бліміні инспекторы болады. зіне жктелген міндетке барынша адал, рі жанын аямай ызмет істейді. Біра, бл кезені бет алысын алдын ала сезіп, секем алан сатыа Мнннны кіліне ала тсіре бастаан, рейлі ша сері еді. 1925 жылы азастана саяси жетекші болып келген Ф.И.Голощекин зіні ыайына келмеген азаты тлалы азаматтарын апайа алып, уына шыратан теріс пиыл танытты. Сол себепті Смал Сдуаасов, Нымет Нрмаов сынды тастлектер елден жыра кетіп алды. Голощекин жаа теория шыарып «азан ткерісі» азастана сопай бір бйірден тіп кеткен екен. Сондытан, «Кіші азан» ткерісін жасау керек деп, 1927 жылы егістік, шабынды жерлерді айта блу, 1928 жылы «Жартылай феодал байларды» мал-млкін тркілеу, ожа-молдалара тыйым салан науандар ыза тскен. Осы науандарды ізін ала, 1929 жылы «Кулактарды тап ретінде жою негізінде елді жаппай колхоздастыру» шаралары ауырт ола алынды. Ешбір дайындысыз ызу жргізілген осы науандарды кезінде халы шаруашылыы атты кйзелді.

олдан жасалан жаппай жтты салдарынан отыран жерлерінде аштан летін болан со, амалсыздан тама (корм) іздеген халы, ата-мекенінен безіп, беттері ауан жаа арай тоз-тоз боп, босып кетуге, рия бойына ауа мжбр болды. йткені, колхоздарды еккен астыы кіметті берген жоспарын орындауа да жетпейтін еді, ал Голощекин (асты шін крес-социализм шін крес) - деп жоарыдан елді ысыма алды. Ал мал басы крт азайды аштытан, ктімсіздіктен, індеттен ырылды, кптеген мал басы сойылып, сатылмай итжемеде алды. Бл бір злмат-срапыл опат келді. Жрт жары дниеден міт зіп, аш-арытан ырыла бастады. мір шін босын болып Ресейге, ытайа, Монолияа кетіп, сіе бастады. Осы науандарды тсында, сіресе брыны Алаш партиясы мен озалысыны жетекшілеріне, алашы саяси сот процесстер тті. 1930 жылды 4 суірінде ОГПУ-ді сот коллегиясыны кімі мен 35 адама р трлі жаза кесілді. Ахмет Байтрсынов бастаан 10 адама лім жазасы бйырылып, кейін ол кім 10 жылды мерзімге концлагерде отырумен алмастырылды. Соларды бірі - Мннн Транбаев та Семейде амауа алынып, апал трмесіне айдалады.

1932 жылы Ахмет Байтрсыновпен атар сталан Мннн Транбаев, Жмаали Тілеулин, Даниял Ысаов, Мхтар уезов, лімхан Ермеков сияты біраз адамдар шартты жазамен немесе айыптары длелденбеген со трмеден босатылады. Трмеден босааны мен, шайлыан жрегі Мнннды осы кезені кезенген кесапатынан шеттеуді, кешілікке жылыстауды алайды. Семейге оралан бетте аш-жалааш, р босаада жрген от басын жиып алады. Дереу, Алтай лкесіндегі Ойрат автономиялы облысындаы Турата атты ауыла кшіп жетеді. Сол Туратаны жеті жылды мектебінде мамандыы бойынша малім болып ызметке орналасады... трт жылдай шет жайлайды.Мнннны апал трмесінде отыран (4/ІV-1930-30/ІV-1932 ж.) екі жыл астам мерзімде оны от басы Семейде жайлаан ашты, апатыны шегеліне ілінеді: йелі мен Есен атты ыз баласы айтыс болады, анасы —алыш пен лы Мрат, немере туысы бділманны йін паналайды екен. Мннн басына бостанды алып келісімен, аладаы облысты, оу бліміндегі таныс жолдастары бірден ызметке шаырады. Отбасы ауыр жадайы, кіл имас,зін сыйлайтын дос-жолдастарды алауымен келген бетте ызмет алып, аржы мселесін шешеді. Семей облысты, мемлекеттік архивіндегі

мына жаттар бан айа.

Приказ № 20

По личному составу ВК ОблОНО от 15. V. 1932 г. §1 т.Турганбаева Маннна - зачислить на должность ответисполнителя сектора кадров по курсовым мероприятиям с 15 мая с/г. Зарплатой 240 руб. в месяц. ВК Зав.ОблОНО п/п АКИМОВ Екі жыл бойы апал трмесіні араы сыз подвалында кн сулесін крмей кешкен кй оны кз жанары мен денсаулыына тигізген кері сері мен ел ішіндегі кйзеліс, от басы тауыметі атты ойлантады.

Крі шешесі мен жас баласы, жетім інісіне пана, зіне серік болар жар іздейді,тездетіп бой тасалайтын, ел ауып жатан ішкі Ресей жаа, орыс арасына кшуге тас-тйі бекінеді. Кешікпей, басы бос бой жеткен Саынды атты Ули дегенні ызына йленеді. ысылтая шата осылан жбайы Саынды Мнннны йарымына арсылы пікір білдірмей,«айда жрсеіз де етегіізден стаан адал серігііз болуа зірмін» дегенді айтады. Ендігі жерде Семейде бгелуге болмайтын боландытан жмысынан арыз беріп босану, кшу амын жасайды. Сйтіп, не брі екі айа жуы ОблОНО-да ызмет істеп з еркімен босап, бйры алады.

ПРИКАЗ №39

от 9 июля 1932 г. т.Турганбаев М. - методист ОблОНОс 19 мая с/г считать уволенным от занимаемойдолжности по собственному желанию.Зав.ОблОНО - Х.ЕСЕНБАЕВ(опись 248 фонда)Мннн 1923-1924 жылдарда инспектор болып

ызмет істеген ГубОНО-1932 жылы Шыыс азастан облысы рылып, Семей оны арауына ткендігінен ВКОблОНО-болып згеріске тскен. Семей облысты мемлекеттік архивіндегі жаттар Мнннны жиырмасыншы жылдарды бас шамасында Семей мен Алаш аласы оу орындарында малімдік ызметте істегендігін айатайды. Оны Мхтар уезов, Стбаев бікей сынды лы тлалармен атар жріп, бір салада ызметтес боландыына кз жетеді.

Міне бл тізім-жата жгінсек, оларды луметтік кйі мен партиялыы жайында малмат аламыз. Демек, Мннн Транбаевты партия атарында болмаандыын креміз. Ал,Мхтарды брын 1919-1923 ж. дейін партияда мше боландыын білетін оырман, бл оны з ырымен партия мшелігінен бас тартан кезіндегі жат екенін аартады. Мхтар 1921 жылы Орынбора ызметке ауысан. Оны алдында 1920 жылды желтосанында Семей аза автономиялы Кеестік Республиканы рамына енген болатын.

Ал 1921 жылы Мхтар Семей губкомыны атару комитетіні траалыына сайланады.. Алайда,«Алаш Орда ксемі лихан Бкейханов пен вице-премьері лімхан Ермековтермен байланысы бар» деп Мхтарды басан-тран ізіне аду тскенді.Туан халыны асіреті мен айысын кре білу Мхтарды да болашаы туралы ойлара жетелеген ді. Мхтарды Орынбора келуі осы масат жолындаы сапарыны басы болатын. Біра,тап пен жікке блінуді ордасына айналан Орынбордан керегін таба алмаан аламгер ендігі мітін Тшкентке артан ды. Мндаы оамды мірге аз-кем араласып та байайды. зін мазалаан саяси-леуметтік шыармашылы ойлара тиянаты жауапты таба алмаан со Мхтар Петрограда бет алады.

1923 жылды басында САКУ-де еркін тыдаушы, «Шолпан» журналында ызметке трады. Сол жылды ыркйек айында Ленинград Университетіні оамды ылымдар факультетіне тіл-дебиет бліміні орыс-славян секциясына окуа тсіп, жыл аяына дейін ана оып, шаыртумен Семейге келеді. Оуын зіп,Мннн жетекшілік ететін малімдер даярлайтын курста жне казпедтехникумда дріс оиды.

лылар айта тоысады.Бір кездерде «лтшылды» дебиетті кілдері саналып келген бл айраткерлерді оамды,творчестволы ебегі аза халыны азатты жолындаы лтты мдделерімен байланыста тті. Сапалы мірін революциядан брын бастаан олар сол кездегі оамды дамуды мешеулігін, аза халыны араылытаы, анау астындаы аянышты мірін, патша кіметіні отаршылды саясатыны халыты трмыс-тіршілігін ауырлатып, саяси ын тежеп отыранын уаытында кре білді. Олар халыты аарту, нер-білімге тарту жолында ызмет етті. «Осы жолда бларды тапан панасы -«Алаш Орда» болды. Біраз уаытын, ебегін Алашорда кіметі мен Алаш партиясын ру, ныайту жолына жмсаан олар кп кешікпей-а бл баытты ателігін, халыты баыта, азаттыа жеткізуді жолы бл емес екенін тсінді. А.Байтрсынов ліби Жангелдинмен байланыс жасап, сол арылы Совет кіметімен келіс сз жргізді. В. И. Ленинні абылдауында болды. Бкіл-Россиялы Орталы атару Комитеті 1919 жылы 4 апрельде азастандаы «Алаш» буржуазиялы-лтшылды партиясы мен Алашорда кіметіні басшыларына кешірім жасау туралы шешім абылдады. Міне,осыдан кейін Совет кіметі жаына алтарыссыз шыан аламгерлер ендігі ебегін тгелдей жаа социалисік рылыса оны масат-мдделеріне ыайлайды. Жаа советтік дебиет, мдениет жасау ісіне араласты. Алайда, жиырмасыншы жылдар ішінде бізді елімізде рістеген тапты крес жадайында оларды ткендегі ателері жиі еске алынып, олара сенбестік мінездер крсетіліп трды. Ал, отызыншы жылдары социалистік задылыты бзылуы салдарынан олар сол ткен ателері мен адасулары шін жазаа тартылды»...

-аза республикасы оу аарту халы коммиссариятыны инспекторы Глазов деген азаматпен бірге Дегеле бойындаы аза балалары оитын мектептерде болып, ожабек ауылында мектеп ашу ажеттігін араралы уездік оу блімінен талап етіп, зі адаалауа алан. Мндай жазба талаптары кп крінеді. Жетім ба-

лалар шін Деткоммуна (детдом) ашу, й-аржы блу мселесін алаш ктерген де Мннн Транбаев екендігіне иландырар жаттарды да кзіміз шалды. Кп жаттар арабша боландытан ашылмай жатаны аншама?!

«1932 жылы Злматында Семейде оу блімінде, панасыз балалар бліміні нсаушысы болдым. сіресе Абыралы ктерілісінен со ке-шешелері айдалып кеткен тлдыр жетім сбилерді жинап, жуындырып, тнні бір уаында Жаа Семейдегі брыны Алаш кіметі орналасан йге кіргізіп, бір зім ара нан статанда аштытан жаы арысып алан сбилерді ауыз аша алмай еіреген кйі, мірі кз алдымнан кеткен емес». Сондай иын-ыстау кндерді бірінде:

«Миллатыа ызмет жасаан екенсі, алладан айтсын!» деген екен Мннн Транбаев. рі Ажанды инженерлік оуа тсуге аыл беріп, зі саба беретін даярлы курса осанын жазан еді. Міне елі шін еіреп, рпа шін керемет

мейірманды танытан, з тадыры да тлкекке тскен иямет кнде Миллат амын ойлап, болашаты мезгеген Мнннны мндай «сл» болса да «ннге» бала істеріні кп боланын длелдер лшеусіз зор ебегіне сйсінесі. Асыл азамат-

ты киелі аруаына кім де болса тазым етумен борышын темек! стаз лааты деген осындай-а болар. «Патша кезінде де жан аямай ола алан аартушылы реформаны жаа жадайда жаластыра беруге» Ахмет Байтрсыновпен атар тырысан Мннн Транбаевты одан еш бле-жара арауа да, баалауа да болмайды. Екеуі де арманда ткен стаздарды стазы. анша содыр солаайлы

оларды атаын шіріп рпатарды жадын жадаайлаанмен, оларды есімдерін талай бала иесініп, аты «Ахмет», «Мннан» ойылды, олар бастаан, негізін салан тіл ылымы ркендеді. Демек, «Халы ккейінде олар сепкен лы мраттарды дні кз таса кктеп жатты. рпатар жрегінде жатан сол бір пия махаббат ділет саатын ктті». (. Кекілбаев)

азастан егемен ел атанып, толы туелсіздікке ол жеткізгеннен кейін оам танушы алымдар, жазушылар алдына жаа міндеттер жктелді.

Тарихымызды зерделей отырып, XIX . аяы мен XX . басындаы аза тарихында Алаш айраткерлеріні алар орыны ерекше екендігін мым ауыма жариялау ажеттігі туды. Бл жнінде біршама птарлы, шаралар да жзеге асуда. Десе де, ліде ааберіс, алтарыста алан мият назара ілінбегендері де баршылы.Мннн Транбаев жйлі айтар болса, міне осы соы тындырылмаан, кп зерттеуді ажетсінетін іске жатызуа болады. Мселен, бізді олымыза тспеген, кзіміз шалмаан Транбаевты 1932-1936 ж. аралыындаы мірі жайлы наты жатты болмауы, оларды Ресей архивінен іздестіру керектігі рине, жалпы адамзатты,адамгершілік рухты мытап станан Мннн Транбаевты мірді тсінуін, философиялы рухын барынша толы, рі тере ынан сайын бізді лтты рухымызды айнарын сонау ертедегі лылардан аландыына кмнсіз иланамыз. Мннн ашан да бізді рухани бастаушымыз, йретушіміз, стаздарымызды алдыы сапындаы кесек тла. Оны асіретті тадырыны зі жоары адамгершілік рухпен тарих сабатарын йрететін талым болма. Ол шындыты,дебиетті, халыны баытына барар жолды ажымай, талмай жасанбай сілтеп, ауіп-атер тнген стті де асая арсы алды. Трмені тас абырасын тырнаымен тырнай гіп, рогатка сияр тесіктен тілдей ааз шыара-ды. Онда: «Бізді ктпедер, енді біз жопыз, ш асыр жабылды!»-деп мызымас жігер, кемегер кемелдік таныту мен бірге, рі аманат, рі аыры оштасу сзін жеткізеді. Мннн Ресей жері, алы орыс арасында да 4 жылдай трып, стазды ызметін атарып, жаз бойы «йде болмайтын, демалыс дегенді білмейтін»-еді дегенді естідік. «Ммкін елдегі достарымен байланыста болдыма деп ойлаймын, сол жата туан інімні есімін «Отан» деп оюында, саыныш пен міт сезімі басым болан мнісінен шыар»-деген еді, лкен лы Мрат. алай болжам жасаса-та, Мннны ел хабарына елгезек боланына еш бір шбміз жо. лылы пен саты жол айырыыны ашылан тсы, лылар бір-бірін таныан, табысан тсы болар деген далбаса сезімге бой алдырады. Аыры, аал ерге ал-дынан адушы шыару, аз кнгі тынышты астан-кесте боларын, олына темір кісен, аяына бау тсіп, басына таы ара-тнек тнерін, аыры см ажал аранына жтылып, кмусіз аларын, алданарын болжауа тадыр шіркін мршасын келтірмегенді.

Сонау иырдаы Ойраттан ел шетіне елеусіз ат арбамен за жол кешіп Семейді шеті ызылауыла ат басын тіреп, туан ел топыраына саына адам басып, мндаы мектепке орналасады. кінішкс орай «Адыан жау алмай оймас»-демекші, не брі 4-5 ай ішінде тзаа ілінеді. 24 атар 1937 жылы тнгі саат 12-де 3 жендет й ішін ойрандап, керегін алып, зін мылты дбімсн тйгіштей айдап, «орлап», от басын аратып Мнннды Семей трмесіне амауа алады. Сол жылы 18 тамызда Мннн Транбаева УНКВД-ні штігіні кімімен РСФСР ылмыс кодексіны 58 статьясыны 4.10-шы тарматарына сйкестеп ату жазасына кесілген. Екі кн ткенде, яни 20 тамызда жазысыз Сабаз жауыздарды жалмауыз оына байланады. итры саясат-оны лімінде жасыру масатында «Мннн Транбаев 20.08.37 жылы 51 жасында атылу себебінен лді деген Бородулиха ауданды, бюро ЗАГС-іне тіркетіп, сйегіні айда аланы жнінде ешбір із-айа алдырмаан. Арманы шпес, рухы лмес!.

орытынды

стаз лааты деген осындай-а болар. «Патша кезінде де жан аямай ола алан аартушылы реформаны жаа жадайда жаластыра беруге» Ахмет Байтрсыновпен атар тырысан Мннн Транбаевты одан еш бле-жара арауа да, баалауа да болмайды. Екеуі де арманда ткен стаздарды стазы. анша содыр солаайлы оларды атаын шіріп рпатарды жадын жадаайлаанмен, оларды есімдерін талай бала иесініп, аты «Ахмет», «Мннн» ойылды, олар бастаан, негізін салан тіл ылымы ркендеді.

Демек, «Халы ккейінде олар сепкен лы мраттарды дні кз таса кктеп жатты. рпатар жрегінде жатан сол бір пия махаббат ділет саатын ктті».(. Кекілбаев)

азастан егемен ел атанып, толы туелсіздікке ол жеткізгеннен кейін оам танушы алымдар, жазушылар алдына жаа міндеттер жктелді. Тарихымызды зерделей отырып, XIX .аяы мен XX . басындаы аза тарихында Алаш айраткерлеріні алар орыны ерекше екендігін мым ауыма жариялау ажеттігі туды. Бл жнінде біршама птарлы, шаралар да жзеге асуда. Десе де, ліде ааберіс, алтарыста алан мият назара ілінбегендері де баршылы.

 

 

 

дебиеттер тізімі

1..«Айап», «аза энциклопедиясы» Бас редакциясы. Алматы, 1995, 355 – бет.

2.жаттарды Семей архивінен алдым.

3.«Ана тілі», 1997ж. С. Байменше.

4.«Пайамбар заманы».

5.«Тіл ралы».

6.«Есеп».

7.«Этика»

8.С.Тбріклы «айран Мннн».