опыра тзілу процесі жне топыраты рамы.

1.1. Топыра тзілу процесі

Топыра-табиат туындысы, табии рі тарихи дене. Бір кездерде жер беті азіргі ай планетасыны ландшафты сияты топырасыз, сімдіктерсіз, ауасыз, тіршіліксіз тып-типыл, млгіген дние болан. Жер бетіні жамылысы бастапыдатыыз атты тау жыныстарынан трды. Бл тау жыныстары алаш здері пайда бола бастасымен-а, здіксіз гілу былыстарына шырады. атты тау жынысыны стіне топыра тзіле алмайды. Топыраты тзілуі шін, е алдымен, атты тау жыныстары майда нтаталан,кеуекті тау жыныстарына айналуы керек. Жер бетіндегі атайан тау жыныстары табиат кштеріні асырларбойы здіксіз серінен бірте-бірте ирап, геологияда гілу деп атайды. гілу былысы тарихи топыра тзілуден брын болаан, сйтіп ол топыраты тзілуіне жадай жасады.

Бл былыса табиат кштеріні, сіресе температураны, суды,желді, кн сулесіні, кшпелі мздарды сері ерекше.

Тау жыныстарыны гілуіні физикалы, химиялы жне биологиялы трлері бар. Физикалы жолмен гілу деп- тау жыныстарыны химиялы рамы згермей, тек р трлі механикалы блшектерге блінуін айтады. Физикалы гілулерге атысатын негізгі кштер- температура, жел кші, тасынсулар мен кшпелі мздар. Физикалы гілуді арапайым мысалын келтірейік. Мселен, р трлі температура серінен тау жынысында жарылан сызат пайда болды делік. Уаыт те келе оан ауадан ылал кіріп, ыста мза айналып, ісінеді де лгісызат лкен жарышаа айналып, атты тау жынысын рі арай бзады. Таулы айматарда жиі-жиі жауан жабырдан немесе ар абаттарыны кктемде бір мезгілде тез еруінен сел тасындары болмай трмайды. Оны кшімен тіпті ірі-ірі тастар да допша домалайды. Бір-біріне соылан тастар жааша шаылып, майда жыныстара айналады.

Химиялы гілу- тау жыныстары рамындаы р трлі тздарды немесе баса осылыстарды суда, ышыл мен сілтіде еруінен жне ауадаы оттегімен тотыуынан пайда болатын былыс. Мны нтижесінде химиялы рамы жаынан жаадан минералды заттар пайда болады. Бл заттар здеріні суда ерігіштік асиетіне, зіндік салмаына арай р жерлерге трліше шгеді. Физикалы жне химиялы гілу процестері, детте, осарласа жреді. Бларды ту жылдамдыы табии ортаны климат жадайларына тікелей байланысты. Алайда, р айматы климат жадайларына арай оны бір трі екіншісіне араанда басым болады. Мысалы, ылылы мол, рі кні жылы тропиктерге химиялы гілу былысы белсендірек теді. Ал ауа райы аса суы тундра немесе кні аса ысты, ылалы те аз шлді айматарда физикалы гілу былыстары басымыра жреді.

Физикалы жне химиялы гілулерді нтижесінде таулар бзылып, шыдар мжіледі. м мен балшы суа жуылып-шайылып, су кшіні кемуіне жне жер бедеріні ыайына арай шгеді. Жел кшімен ауаа шады да, шаданады. Бл асырлар бойы здіксіз былысты ештее де тотата алмайды. Нсерлетіп йан жабырдан атты соан желден жер беті шамалы згеріске тседі. Ескі дуірде тірі жндіктер мен сімдіктер болмаан кезде майда нтаталан жыныстарды біріктіріп, желімше стап тратын ештее болмаан, топыра шіріндісі тзілмеген. Сондытан топыра та пайда болмады.

Физикалы гілу болсын, химиялы гілу болсын зінше топыра тзе алмайды. Топыра тзілу былысы-физикалы та емес, химиялы та емес, биологиялы былыс.

Биологиялы гілу нтижесінде атты тау жыныстарынан опсыан, ылал сіірігштік,су ткізгіштік асиеті бар нта талан жыныстар пайда болады. детте, физикалы жне химиялы гілу кезінде босаан, суа ерігіш, сімдіктерге оректік минерал заттар ауымды геологиялы заттар айналымына тседі де р трлі су аыстарымен, зендерге, теіздерге, тіпті мхиттара осыоып, шгінді жыныстара айналады. Осы опсыан, нтаталан жыныстара тірі организмдер оныстана бастаан уаыттан бастап оларды денесіне керекті заттар сімдіктер мен микроорганизмдерді тадамалы сіірулеріні нтижесінде клемді геологиялы айналымнан келіп тседі, яни ауымды геологиялы зат айналымынан кіші биологиялы зат айналымына кшеді. Органикалы заттар суда ерімейтін боландытан, бл заттарды оры жыл санап молая береді. Сонымен рамында оректік заттары жо тау жынысы тірі организмдер мекендегеннен кейін оректік биофильді минералды жне органикалы азотты заттарды орына айналады. Басаша айтанда, нарсыз тау жынысыны орнына нарлы топыра пайда бола бастайды.

гітілген тау жыныстарында сімдіктерді се бастауы- топыра тзілу былысыны бастамасы. опсыан тау жынысында сімдіктерді мекендей бастауы жалпы физикалы химиялы гілулерді шапшадатып, топыра тзілу былысын тездетеді. Е негізгісі сімдіктер се бастааннан кейін олар тау жыныстарынан кптеген биофильді элементтерді з денелеріне жинап, ал кн сулесіні кшімен жапыратары арылы кптеген органикалы заттар тзіп, жер бетіне, зіні тамырлары тараан жер абатына, оларды орларын жинайды. Ал ол органикалы заттар ыдырап, шіріп алашы топыра шіріндісін тзеді. Бл былыс-топыра тзілуіні алы шарты.